Η νέα αραβική τάξη

Εν μέσω όλων αυτών, οι Ηνωμένες Πολιτείες, υπό τον πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ, ευθυγραμμίστηκαν με ενθουσιασμό με έναν άξονα ομοϊδεατών κρατών: Την Αίγυπτο, το Ισραήλ [15], την Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Αλλά αυτή η προσπάθεια να αποκατασταθεί κάτι που μοιάζει με την προ του 2011 τάξη είναι μακράν πιο επισφαλής από ό, τι φαίνεται. Στη Μέση Ανατολή σήμερα, ο πολλαπλασιασμός των αποτυχημένων κρατών, οι ανεπίλυτες κρίσεις διακυβέρνησης, και οι διασταυρούμενες γραμμές ανταγωνισμού υπονομεύουν κάθε άσκηση εξουσίας. Όταν τα κράτη επιχειρούν να ασκήσουν έλεγχο εγχωρίως ή να επηρεάσουν το εξωτερικό, μόνο επιδεινώνουν την δική τους ανασφάλεια. Η απόφαση της διοίκησης του Trump να εντείνει την υποστήριξη προς αυταρχικά καθεστώτα αγνοώντας τις βαθιές διαρθρωτικές αλλαγές που εμποδίζουν την αποκατάσταση της παλαιάς τάξης δεν θα παράξει σταθερότητα ούτε θα προαγάγει τα συμφέροντα των ΗΠΑ.

Η ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ

Δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο στην διασυνοριακή πολιτική στη Μέση Ανατολή, αλλά η δομή και η δυναμική της περιοχής σήμερα είναι αρκετά διαφορετικές από ό, τι σε προηγούμενες περιόδους. Η δεκαετία του '50 και η δεκαετία του '60 ορίστηκαν από αυτό που ο ακαδημαϊκός Malcolm Kerr αποκάλεσε περίφημα ως «Αραβικός Ψυχρός Πόλεμος». Υπό τον πρόεδρο Gamal Abdel Nasser, η Αίγυπτος ανταγωνίστηκε με τα υποστηριζόμενα από την Δύση καθεστώτα και τις συντηρητικές δυνάμεις της Σαουδικής Αραβίας σε συγκρούσεις που κυμαίνονταν από την άμεση στρατιωτική παρέμβαση στην Υεμένη μέχρι αγώνες δι’ αντιπροσώπων επί της εσωτερικής πολιτικής στην Ιορδανία, τον Λίβανο και την Συρία. Εν τω μεταξύ, ο παν-αραβισμός -η πίστη σε ένα κοινό αραβικό έθνος- επέβαλλε τους όρους τόσο για την συνεργασία όσο και για τον ανταγωνισμό μεταξύ των ηγετών της περιοχής σε μια πλατφόρμα αντι-αποικιοκρατίας, αραβικής ενότητας, και εχθρότητας έναντι του Ισραήλ.

Οι συμβατικοί απολογισμοί της ιστορίας της Μέσης Ανατολής θεωρούν την δεκαετία του 1970 ως το τέλος αυτών των διασυνοριακών ιδεολογικών πολέμων. Με τον θάνατο του Nasser και την ξαφνική έλευση του μαζικού πετρελαϊκού πλούτου, τα κράτη άρχισαν να ενδιαφέρονται περισσότερο για την επιβίωση του καθεστώτος από όσο για τις μεγάλες ιδεολογικές αιτίες. Κατά την διάρκεια εκείνης της περιόδου, οι χώρες ανέπτυξαν ισχυρότερους μηχανισμούς εθνικής ασφάλειας, οι οποίοι εμπόδισαν τις εγχώριες εξεγέρσεις. Και καθώς τα κράτη έγιναν εσωτερικά πιο ασφαλή, υπήρχαν λιγότερες ευκαιρίες για παρεμβάσεις από αντιπροσώπους. (Ο Λίβανος, με την αιώνια ατυχία του, ήταν η εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα και ο εμφύλιος πόλεμος που διήρκεσε από το 1975 έως το 1990, έγινε η πρωταρχική αρένα για συγκρούσεις δι’ αντιπροσώπων). Ακόμα και η ιρανική επανάσταση του 1979, η οποία εισήγαγε μια νέα μορφή διασυνοριακής λαϊκής κινητοποίησης μεταξύ των Ισλαμιστών οι οποίοι εμπνεύστηκαν από την επιτυχή ανατροπή ενός υποστηριζόμενου από τις ΗΠΑ τυράννου, απέτυχε να αναγεννήσει τις ίδιες δυναμικές εχθροπραξιών δι’ αντιπροσώπων. Αντ’ αυτού, τα αραβικά καθεστώτα ενώθηκαν ενάντια σε έναν κοινό εχθρό και ενέτειναν την καταστολή των ισλαμιστών αμφισβητιών εγχωρίως.

Αντίθετα με την τυπική ιστορία, ωστόσο, εκείνη η εποχή των σκληρών κρατών είχε εξασθενίσει για κάποιο χρονικό διάστημα πριν από την έκρηξη του 2011. Στην δεκαετία του 1990, η παγκοσμιοποίηση άρχισε να εισάγει θεμελιώδεις προκλήσεις στην παραδοσιακή τάξη της Μέσης Ανατολής. Νέες διεθνείς οικονομικές ορθοδοξίες ώθησαν τα κράτη να μειώσουν τις δαπάνες κοινωνικής πρόνοιας και την απασχόληση στο δημόσιο. Τα μεγάλα αραβικά κράτη είδαν την φτώχεια να αναπτύσσεται και τις υποδομές τους να παρακμάζουν. Ακόμη και τα πλούσια πετρελαϊκά κράτη βρέθηκαν στο έλεος των παγκόσμιων οικονομικών δυνάμεων, όπως η οικονομική κρίση του 2008 και οι διακυμάνσεις των τιμών του πετρελαίου. Ταυτόχρονα, η δορυφορική τηλεόραση, τα smartphones, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και άλλες νέες τεχνολογίες υπονόμευσαν καθεστώτα που είχαν γίνει εξαρτημένα από τον έλεγχο της ροής πληροφοριών και της έκφρασης γνώμης. Και μετά το 2001, ο παγκόσμιος πόλεμος κατά της τρομοκρατίας, οι δαίμονες που εξαπέλυσε η κατοχή του Ιράκ από τις ΗΠΑ και η κατάρρευση της ισραηλινο-παλαιστινιακής ειρηνευτικής διαδικασίας υπονόμευσαν τα θεμέλια της περιφερειακής συνεργασίας. Μέχρι το 2010, παρέμεινε ελάχιστη νομιμοποίηση για την αραβική τάξη πέρα από το να περιορίζει το Ιράν και να καταπνίγει την δημοκρατική αλλαγή.

Οι αραβικές εξεγέρσεις του 2011 δεν βγήκαν από το πουθενά˙ ήταν το αποκορύφωμα των διαρθρωτικών αλλαγών που αναπτύσσονταν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η λαϊκή απογοήτευση από τις στάσιμες οικονομίες των χωρών και την έλλειψη πολιτικών ελευθεριών αυξανόταν για τουλάχιστον μια δεκαετία. Ο πολιτικός χώρος της περιοχής έχει ενοποιηθεί μέσω της δορυφορικής τηλεόρασης, του Διαδικτύου και άλλων διακρατικών δικτύων, τα οποία επέτρεψαν στις διαδηλώσεις να διαδοθούν από την Τυνησία στην Αίγυπτο και στην συνέχεια σε ολόκληρη την περιοχή. Αυτές οι ταυτόχρονες εξεγέρσεις αποκάλυψαν πολλά για την εσωτερική δύναμη των αραβικών κρατών: Μερικά προσαρμόστηκαν εύκολα, άλλα μόλις που κατάφεραν να τις ξεπεράσουν, και τα υπόλοιπα κατέρρευσαν.

Ένας μαχητής Houthi περιφρουρεί μια διαδήλωση που καταγγέλλει την επίθεση της υπό την ηγεσία της Σαουδικής Αραβίας συμμαχίας κατά περιοχών της Ερυθράς Ακτής, στην Σαανά, στην Υεμένη, τον Ιούνιο του 2018. MOHAMED AL-SAYAGHI / REUTERS
----------------------------------------------------------------------