Από έναν «πολιτισμό συνόρων» στα «σύνορα των πολιτισμών»

Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, εντούτοις, πρόσφερε όχι μόνον πολλές προοπτικές αλλά και δοκιμασίες για το πολλά υποσχόμενο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Εκ του αποτελέσματος καταδείχθηκε ότι ο Francis Fukuyama «βιάστηκε» να διακηρύξει «το τέλος της ιστορίας» ως θρίαμβο του δημοκρατικού συστήματος και της ελεύθερης αγοράς. Κατά την διάρκεια του πολέμου του Περσικού Κόλπου 1990-1991, ο πρόεδρος Μπους αναφέρθηκε ρητά σε «μια νέα παγκόσμια τάξη» συνεργασίας μεταξύ των εθνών, η οποία θα οδηγούσε σε μια ειρηνική διευθέτηση πολλών διαφορών, παρόλο που επικρίθηκε, και πολύ περισσότερο αργότερα ο γιος του, ότι κρυφά ακολούθησε ισορροπίες ισχύος, ενώ δημοσίως χρησιμοποίησε την ρητορική για ενδυνάμωση της δημοκρατίας, των ανθρώπινων δικαιωμάτων και του διεθνούς δικαίου. Ο Z. Brzezinski [6] έγραψε τότε ότι «ο πόλεμος έχει εξελιχθεί σε μια πολυτέλεια την οποία μόνο τα φτωχά έθνη μπορούν να αντέξουν οικονομικά».

Άλλες προκλήσεις περί την «ιερότητα» των κρατικών συνόρων προήλθαν από την σύμπηξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως σημειώσαμε ακροθιγώς νωρίτερα, και την υπέρβαση της κυριαρχίας των κρατών μελών εκ μέρους των συλλογικών της θεσμών, με την συνεκτικότητα της Ένωσης να τίθεται συνεχώς υπό εξέταση για την αυθεντικότητά και την πληρότητά της. Επιπλέον, η τεχνολογική πρόοδος στον τομέα των τηλεπικοινωνιών, του διαδικτύου και του κυβερνοχώρου θέτει ενός άλλου τύπου προκλήσεις απέναντι στις κρατικές κυριαρχίες και οδηγεί κατά κάποιο τρόπο σε κίνδυνο τα σύνορά τους. Σύμφωνα με τον A. Judge [7] είναι σαφές ότι «όσον αφορά στην ασφάλεια, η εποχή της Βεστφαλίας έρχεται στο τέλος της», ενώ ο J. Lapid [8] προσθέτει ότι «τα σύνορα μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού επανακαθορίζονται ...». Η εξέλιξη αυτή δημιουργεί αμφιβολίες στις θεωρίες που υιοθετούν τα εδαφικά κράτη ως κύριους παράγοντες της διεθνούς πολιτικής (βλέπε το Σχήμα 2, παρακάτω). Ο κονστρουκτιβισμός, άσχετα από την ακρίβεια των απαντήσεων που προσφέρει, υπογράμμισε με ευκρινή τρόπο την αλλαγή στην ισορροπία εδαφικών και μη εδαφικών προσδιορισμών που διαμορφώνουν τη σύγχρονη παγκόσμια πολιτική.

Σχήμα 2. Ο κονστρουκτιβισμός προστέθηκε ως νέος πυλώνας και έθεσε σημαντικές προκλήσεις στο οικοδόμημα των παραδοσιακών και ορθολογικών θεωριών των Διεθνών Σχέσεων που επικρατούσε ως το τέλος του ψυχρού πολέμου. Εντούτοις, κατά τον A. Wendt, η πρόκριση συστημικών ή κοινωνιολογικών ερμηνειών μετατοπίζει το θεωρητικό υπόδειγμα (απόδοση των συγγραφέων) [9].
--------------------------------------------------------------------------------

Η ΜΕΤΑΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ «ΘΕΡΜΗ» ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ

Η μεταψυχροπολεμική φιλελεύθερη τάξη, παρά τον αρχικό ενθουσιασμό και δυναμισμό της, δείχνει να αντιμετωπίζει ερμηνευτικές δυσκολίες. Αποτελεί σημαντική απειλή για την υπόσταση κάθε θεωρίας η αδυναμία της να επαληθευτεί ως προς τις υποθέσεις της, να δικαιωθεί ως προς τις εξηγήσεις της ή να διαψευσθεί στις προβλέψεις της. Πιο πρακτικά κι επίκαιρα, τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα εν μέσω απανωτών οικονομικο-κοινωνικών κρίσεων ανά τον κόσμο, αλλά και η επέκταση του λαϊκισμού μαζί με την επικράτηση αυταρχικών καθεστώτων σε πολλές χώρες έχουν ανακόψει τον προαναφερθέντα «θρίαμβο της δημοκρατίας». Οι ηγεσίες των πολιτικών συστημάτων αντιμετωπίζουν πολυδιάστατες επικρίσεις σε ένα δυναμικά μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον, χωρίς έλεγχο και βεβαιότητα λόγω των ιδιαιτεροτήτων της παγκοσμιοποίησης, αλλά και της μειωμένης αξιοπιστίας και ελκυστικότητας των πολιτικών.

Οι προαναφερθείσες οικονομικές κρίσεις έχουν καλλιεργήσει μια δυσπιστία εναντίον της κυριαρχούσας ελίτ, των διεθνών θεσμών και των κεφαλαιαγορών, οι οποίες ιδιαίτερα αμφισβητούνται για τα αποκλειστικά προνόμια που ευνοούν τον επιχειρηματικό κόσμο σε συνδυασμό με πολιτικές λιτότητας για τη μεσαία τάξη και τις μάζες. Οι πολίτες αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να παρακολουθήσουν τις τάσεις της παγκοσμιοποίησης, και για αυτόν τον λόγο αναζητούν εναλλακτικές διεξόδους και αποφασίζουν να στραφούν προς υποστήριξη πολιτικών προσωπικοτήτων που στέκονται ριζοσπαστικά, όπως ο πρόεδρος Τραμπ, απέναντι στο παρελθόν κατεστημένο, να ψηφίσουν εναντίον των διεθνών συμβάσεων και συμμαχιών, όπως οι οπαδοί του Brexit, ή να νιώσουν άνετα μέσα σε αγανακτισμένα λαϊκίστικα ρεύματα, εκφραζόμενα τόσο από δεξιά όσο και από αριστερά κόμματα, όπως συνέβη στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Ελλάδα, κ.λπ.

Πολυπληθή πλέον τμήματα των Δυτικών κοινωνιών, όπως αυτές ορίζονται στο ευρω-ατλαντικό γεωπολιτικό πλαίσιο αναφοράς, αντιστέκονται σθεναρά στα πολιτικά σχέδια που οδηγούν σε πιο προηγμένες μορφές περιφερειακής ή/και παγκόσμιας «ολοκλήρωσης». Αν και οι λοιπές ευρωπαϊκές χώρες κατά το πιθανότερο δεν θα ακολουθήσουν την Βρετανία εκτός της ΕΕ, υπάρχει πληθώρα πολιτικών κομμάτων που διαμαρτύρονται για κάθε πρόοδο στην ομοσπονδοποίηση της ΕΕ ή για περαιτέρω σύγκλιση προς κοινά θεσμικά όργανα, τα οποία θα περιορίζουν την κυριαρχία των κρατών μελών. Σε παρόμοια γραμμή, η απαίτηση της ΕΕ να μοιραστεί, σύμφωνα με συγκεκριμένες ποσοστώσεις, η φιλοξενία μεταναστών, ακόμη και των Σύρων προσφύγων, ανάμεσα στα μέλη της ΕΕ, επίσης απορρίφθηκε από πολλές χώρες της. Οι διοικητικές διαδικασίες σε εθνικό επίπεδο όλο και συχνότερα καθυστερούν ή/και αμφισβητούν την εφαρμογή των κοινών πολιτικών, κανονισμών και οδηγιών, στην επικράτεια της ΕΕ.