Ο μύθος και η σημασία της αντίστασης

Πριν από εβδομήντα πέντε χρόνια, ο Charles de Gaulle, αρχηγός της προσωρινής κυβέρνησης της Γαλλίας, επέστρεψε στο Παρίσι. Επί τέσσερα χρόνια, είχε ζήσει στην εξορία στο Λονδίνο. Τώρα άνοιγε τον δρόμο του μέσα από ένα εκρηκτικό πλήθος προς το Hôtel de Ville, τον τόπο όπου ξεκίνησαν οι προηγούμενες επαναστάσεις και οι δημοκρατίες της Γαλλίας, χαιρετώντας τους ηγέτες των αντιστασιακών κινημάτων του έθνους. Ο De Gaulle δεν είχε σχεδιάσει ούτε προβάρει την ομιλία που έδωσε με αυτή την ευκαιρία, αλλά ήταν ίσως η καλύτερη του. «Μην μας αφήσετε να κρύψουμε αυτό το βαθύ και ιερό συναίσθημα», είπε. «Υπάρχουν στιγμές που ξεπερνούν καθεμιά από τις φτωχές ζωές μας. Παρίσι! Παρίσι εξοργισμένο! Παρίσι κατεστραμμένο! Παρίσι μαρτυρικό! Αλλά το Παρίσι απελευθερώθηκε! Ελευθερωμένο από μόνο του, απελευθερωμένο από τον λαό του με την βοήθεια των στρατιωτικών δυνάμεων της Γαλλίας, με την υποστήριξη και την βοήθεια ολόκληρης της Γαλλίας, της Γαλλίας που αγωνίζεται, μόνο της Γαλλίας».

Ο πρόεδρος της Γαλλίας, Εμμανουέλ Μακρόν, παρευρίσκεται σε μια τελετή μπροστά από το άγαλμα του Charles De Gaulle στο Παρίσι, τον Μάιο του 2018. Etienne Laurent/REUTERS
----------------------------------------------------------

Τα λόγια του De Gaulle παγίωσαν μια ιδέα της Γαλλικής Αντίστασης που έχει ανθέξει –μια ιδέα ενός επαναστατικού έθνους ενωμένου κάτω από την διοίκησή του. Τις δεκαετίες που ακολούθησαν, ιστορικοί λάμπρυναν το παραμύθι που προσέφερε ο στρατηγός σε ένα ευγνώμων και εξαντλημένο έθνος. Καθώς το Παρίσι γιορτάζει την 75η επέτειο της απελευθέρωσής του, ο βολικός μύθος και η άβολη αλήθεια της Αντίστασης υφίσταται επανεξέταση, τόσο αφ’ εαυτού όσο και για τους παραλληλισμούς που προσφέρει στην δική μας εποχή.

ΣΚΙΑ ΚΑΙ ΗΜΙΦΩΣ

Ο άνδρας που επευφημείτο ως ο αρχηγός της Αντίστασης ξεκίνησε ως ο σκοτεινός ηγέτης του κινήματος «Ελεύθερη Γαλλία», μια μικρή και ποικίλη οργάνωση πολιτών και στρατιωτών. Στις 18 Ιουνίου 1940, σε μια εκπομπή που αργότερα θα γινόταν διάσημη και που έδωσε στο αντιναζιστικό κίνημα το όνομά της, ο de Gaulle κάλεσε τους Γάλλους να διατηρήσουν «την φλόγα της αντίστασης». Την στιγμή εκείνη, εκατομμύρια πανικόβλητων οπλιτών και στρατιωτών ορμούσαν προς τον νότο, μπροστά από την γερμανική επέλαση. Λίγοι πολίτες βρήκαν τον χρόνο να ακούσουν μια ραδιοφωνική εκπομπή από έναν άγνωστο Γάλλο αξιωματικό, ο οποίος φαινόταν να έχει καταφύγει στην ασφάλεια πέρα το Κανάλι [της Μάγχης].

Μια αξιοσημείωτη εξαίρεση ήταν ολόκληρος ο αρσενικός πληθυσμός του μικροσκοπικού νησιού Bretton de Île de Sein. Αφού άκουσαν την έκκληση του de Gaulle, πήραν τις αλιευτικές τους μηχανότρατες και εντάχθηκαν στην Free France στην Αγγλία. Και στις εβδομάδες και τους μήνες που ακολούθησαν, διάσπαρτοι άλλοι, μόνοι ή σε ομάδες, αναζητούσαν τρόπους να αντισταθούν. Κάποιοι προέκυψαν από τον στρατό -για παράδειγμα, ο Henri Frenay, ιδρυτής του μυστικού κινήματος και της εφημερίδας Combat˙ άλλοι, από τον ακαδημαϊκό κόσμο, όπως ήταν η περίπτωση μιας ομάδας μελετητών και ερευνητών που συγκεντρώθηκαν γύρω από το Musée de l'Homme˙ και άλλοι από τις εκκλησίες, με επικεφαλής τους Προτεστάντες ποιμένες και με την ανάμειξη Ιησουιτών ιερέων. Τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα έλειπαν από την δράση: Το Κομμουνιστικό Κόμμα, για παράδειγμα, παραλυμένο από την συνθήκη αμοιβαίας μη επιθετικότητας μεταξύ της Ναζιστικής Γερμανίας και της Σοβιετικής Ρωσίας, ενώ ηγετικές σοσιαλιστικές και ριζοσπαστικές προσωπικότητες είχαν συλληφθεί ή δραπέτευσαν στην εξορία.

Ήταν σε αυτό το βραχώδες έδαφος που η γαλλική αντίσταση απέκτησε ρίζες. Ενώ το κίνημα είχε ένα όνομα, οι ιστορικοί αγωνίστηκαν παρά ταύτα να εξηγήσουν πλήρως τι ήταν, πώς συνέβη, και γιατί είχε σημασία. Η δυσκολία δεν προκαλεί έκπληξη, δεδομένου του μυστικού και περίπλοκου χαρακτήρα της Αντίστασης. Όσον αφορά την φύση της, ένας από τους κορυφαίους Γάλλους ιστορικούς, ο Pierre Laborie, έχει λίγο-πολύ σηκώσει τα χέρια ψηλά. Παρατήρησε ότι η Αντίσταση ήταν κάτι λίγο παραπάνω από μια γενική φράση, που υποδείκνυε «ένα δίκτυο αλληλένδετων δεσμεύσεων και μοναδικών πορειών που βρίσκουν το πραγματικό τους νόημα μόνο στην συλλογική διάσταση της δράσης και στην αλληλεγγύη που διαμορφώνεται μέσα από μια κοινή εμπειρία. Η εμπειρία αυτή ήταν χωρίς αντίστοιχο για όσους την έζησαν και θα παραμείνει σε μεγάλο βαθμό απρόσιτη και μη διαβιβάσιμη».

Σήμερα, μια αυξανόμενη συναίνεση μεταξύ ειδικών υποστηρίζει ότι η αντίσταση ήταν, όπως το θέτει ο Γάλλος ιστορικός Olivier Wieviorka [2], ένα «μειονοτικό κίνημα, του οποίου η επικίνδυνη και πολυποίκιλη ύπαρξη ξεδιπλώνεται σε ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από την έλλειψη κατανόησης και την εχθρότητα της πλειοψηφίας». Μακράν της Γκωλικής λαμπρότητας [ισχυρισμού περί] «ολόκληρης της Γαλλίας», η αντίσταση ήταν έργο των λίγων. Πόσο λίγοι δεν είναι γνωστοί. Στο κάτω-κάτω, πώς μπορεί κάποιος να μετρήσει αυτό που ήταν γνωστό ως «στρατός των σκιών»; Ο επίσημος αριθμός των περισσότερων από 250.000, με βάση εκείνους τους άνδρες και τις γυναίκες που επίσημα αναγνωρίστηκαν ως «εθελοντικοί μαχητές της αντίστασης» (combattants volontaires de la résistance), έχει υπ’ αυτό το φως το ίδιο κύρος με την εικασία των μεσαιωνικών σχολαστικών ως προς τον αριθμό των αγγέλων που μπορούν να χορεύουν στο κεφάλι μιας καρφίτσας.

Οπότε, πώς μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει αυτές τις σκιές; Τα κριτήρια για την επίσημη ιδιότητα ως μαχητή προϋπέθεταν δραστηριότητες κατασκοπικού χαρακτήρα, όπως η συλλογή πληροφοριών, το σαμποτάζ σιδηροδρομικών γραμμών, η εκτύπωση παράνομων εφημερίδων ή η βοήθεια για την διαφυγή Εβραίων και ξένων προσφύγων. Αλλά άλλοι ίσως υπηρέτησαν με λιγότερο προφανείς τρόπους. Ο François Marcot πρότεινε ότι ένα «penumbra» [ημίφως] εκτείνεται ακριβώς πέρα από τις σκιές, σχηματισμένο από εκείνους που λένε ότι ζωγράφισαν «V» στους τοίχους ή έγραψαν έργα που θα μπορούσαν να ερμηνευτούν ως εκκλήσεις προς αντίσταση. Αλλά μήπως το «penumbra» είναι μια άλλη ονομασία για αυτό που ο Ελβετός ιστορικός Phillipe Burrin αποκαλεί ως συμβιβασμό (accommodation); Οι περισσότεροι Γάλλοι, με αμέτρητους τρόπους στην καθημερινή τους ζωή, συνάντησαν τους Γερμανούς κατακτητές και τους Γάλλους συνεργάτες τους. Πώς θα έπρεπε οι ιστορικοί να κάνουν διάκριση μεταξύ αυτών των πολιτών, όποια και αν είναι τα προσωπικά τους συναισθήματα, και εκείνων που αναλάμβαναν σε διαφορετικό βαθμό κινδύνους για να εκφράσουν ή να ενεργήσουν επί των αντιρρήσεών τους;

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΑΝΑΚΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΔΡΑΣΗ

Όπως οι ιστορικοί προσφεύγουν στις μεταφορές για να καταγράψουν την φύση της Αντίστασης, παιδεύονται στην προσπάθειά τους να προσφέρουν μια ενιαία θεωρία πεδίου για τον λόγο για τον οποίο ορισμένα άτομα επέλεξαν να αντισταθούν. Φαίνεται ότι εκείνοι που αρνήθηκαν τον συμβιβασμό αισθάνθηκαν μια παρόρμηση να «κάνουν κάτι» (faire quelque chose). Αλλά να κάνουν τι και με ποιο σκοπό; Όπως παρατήρησε ένας άλλος ιδρυτής της Combat , ο Claude Bourdet: «Το να ξεκινήσουμε αυτή την περιπέτεια, όπου οι λόγοι για την ελπίδα δεν ήταν καθόλου σταθεροί, ήταν ήδη μια δύσκολη επιλογή. Αλλά έπρεπε επίσης να έχεις την αίσθηση ότι θα μπορούσες πραγματικά να επιτύχεις κάτι πραγματικό, να κάνεις κάτι χρήσιμο και αποτελεσματικό. Στην αρχή, όμως, τίποτα δεν φαινόταν λιγότερο βέβαιο».

Η έλλειψη βεβαιότητας και μέσων αποθάρρυνε ακόμη και εκείνους που είχαν ήδη αποδείξει το θάρρος και την τόλμη τους. Για παράδειγμα, όταν ο Bourdet πλησίασε τον μυθιστοριογράφο και περιπετειώδη André Malraux, τον άνθρωπο που είχε αγωνιστεί μαζί με τους Δημοκρατικούς στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, εκείνος τον απόδιωξε με τα εξής λόγια: «Ελάτε πάλι να με δείτε όταν έχετε χρήματα και όπλα». Ακόμα κι όσοι όντως έδρασαν, προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί το έπραξαν. Στο επίσημο και αμφιλεγόμενο ντοκιμαντέρ του Marcel Ophüls, «Η θλίψη και ο οίκτος» (The Sorrow and the Pity), ο Emmanuel d’Astier de la Vigerie δήλωσε ότι οι αρχικοί αντιστασιακοί όπως ο ίδιος «ήταν ουσιαστικά απροσάρμοστοι».

Οι ιστορικοί απέρριψαν την εφόρμηση του d'Astier ως κούφια μεγαλαυχία. Τα περισσότερα μέλη της αντίστασης δεν ήταν κοινωνικά περιθωριακοί αλλά ήταν επιτυχημένα επαγγελματίες ευρέως σεβαστοί και συχνά παντρεμένοι. Έγιναν παράνομοι όχι επειδή δεν είχαν τίποτα να χάσουν, αλλά επειδή είχαν τα πάντα να χάσουν. Μεταξύ αυτών ήταν η αξιοπρέπειά τους.

Η αξιοπρέπεια είναι ένας από τους όρους που οι κοινωνικοί επιστήμονες δεν μπορούν να ποσοτικοποιήσουν. Ξανά και ξανά, όμως, είναι η λέξη που επέλεξαν αυτοί που αντιστάθηκαν: Αγανάκτηση για την ήττα της Γαλλίας και την κατοχή των Ναζί, αγανάκτηση για το αντιδημοκρατικό, αντισημιτικό και αντικοσμικό καθεστώς του Vichy, και αγανάκτηση για την παθητικότητα των περισσότερων από τους συμπολίτες τους. Αυτό το συναίσθημα όχι μόνο ενέπνευσε τον εκλιπόντα διπλωμάτη και συγγραφέα Stéphane Hessel να συμμετάσχει στην Free France ως νεαρός άνδρας τότε, αλλά τον οδήγησε να γράψει και το πιο επιτυχημένο φυλλάδιο «Indignez-vous!» (Αγανακτήστε!) ως γέρος 93 ετών το 2011. Ο Hessel επέμεινε ότι η αγανάκτηση ήταν μόνο ένα ξεκίνημα, και ένα άχρηστο ξεκίνημα, εκτός αν οδηγούσε κάποιον να «οικοδομήσει κάτι άλλο».

Γιατί, λοιπόν, να αντισταθεί κανείς; Στην πράξη, η επιλογή δεν φαίνεται να έχει σημασία στην περίπτωση της Γαλλίας κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Όχι μόνο η Γαλλία θα απελευθερωνόταν χωρίς την Αντίσταση, αλλά οι συμμαχικοί ηγέτες ως επί το πλείστον εύχονταν να απαλλαγούν από τον ισχυρογνώμονα και ταραχώδη ηγέτη της Αντίστασης. Απλά ρωτήστε τον Dwight Eisenhower, ο οποίος είχε προγραμματίσει να παρακάμψει το Παρίσι στην προώθησή του προς τα ανατολικά. Μια λαϊκή εξέγερση στο Παρίσι στις 19 Αυγούστου τον υποχρέωσε να μεταβάλλει άποψη. Για να εξευμενίσει τον de Gaulle, συμφώνησε να στείλει μια γαλλική μεραρχία τεθωρακισμένων στο Παρίσι για να υποστηρίξει τους αντάρτες.

Η κατάληξη της ομιλίας του de Gaulle περιέγραψε την σκηνή μόνο εν μέρει σωστά. Γάλλοι αντιστασιακοί και Γάλλοι στρατιώτες απελευθέρωσαν το Παρίσι. Αλλά δεν επάνδρωσαν όλοι οι Παρισινοί τα οδοφράγματα ούτε όλοι έριχναν κοκτέιλ Molotov. Κάποιοι, όπως ανέφερε η Simone de Beauvoir, λιάζονταν κατά μήκος του Σηκουάνα ή ψάρευαν, ενώ άλλοι, κραδαίνοντας τουφέκια, κρύβονταν πίσω από τα ανάχωμα του ποταμού. Επιπλέον, οι περισσότεροι Παριζιάνοι ήταν λιγότερο εξοργισμένοι από όσο είχαν ξεμείνει από καύσιμα, τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά, έχοντας περάσει τέσσερα χρόνια ψάχνοντας για τρόφιμα και βενζίνη που σπάνιζαν. Τέλος, όπως θυμούνται οι κάτοικοι των κατεστραμμένων πόλεων όπως η Καέν ή η Χάβρη, το Παρίσι δεν ήταν καθόλου κατεστραμμένο αλλά λαμπρά άθικτο. Τα Ηλύσια Πεδία (Champs-Elysées) που υποδέχτηκαν τους Γάλλους αντιστασιακούς το 1944 δεν είχαν αλλάξει καθόλου από εκείνα που φιλοξένησαν τα γερμανικά στρατεύματα το 1940.

Όσο για την οικοδόμηση κάτι καινούργιου μετά την απελευθέρωση, η Αντίσταση απέτυχε πάλι. Σε μια ραδιοφωνική ομιλία, ο Albert Camus, ο νεαρός και εντυπωσιακός συντάκτης της Combat, δήλωσε ότι «έχοντας ξεκινήσει με αντίσταση, οι Γάλλοι θέλουν να τελειώσουν με επανάσταση». Αντί όμως επανάσταση, υπήρξε ανάσταση. Η Τέταρτη Δημοκρατία, ένα αντίγραφο της άκλαυτης και ανέμπνευστης Τρίτης Δημοκρατίας, αντικατέστησε την Προσωρινή Κυβέρνηση. Η μεταπολεμική κυβέρνηση εθνικοποίησε ορισμένες τράπεζες και βιομηχανίες και πέρασε κάποια προοδευτική κοινωνική νομοθεσία, αλλά αυτές οι μεταρρυθμίσεις προωθήθηκαν από τα αναζωογονημένα πολιτικά κόμματα, τα οποία εξήραν, και στην συνέχεια υποστήριξαν τα ιδανικά της Αντίστασης, χωρίς να το πιστεύουν.

ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ

Κοιτάζοντας πίσω στην Υπόθεση Dreyfus, ο Γάλλος διανοούμενος Charles Péguy προσπάθησε κάποτε να μετρήσει την απόσταση μεταξύ του πρώιμου ιδεαλισμού και του ύστερου ρεαλισμού του κινήματος στο οποίο ανέλαβε τον ηγετικό ρόλο. «Όλα ξεκινούν με μυστικισμό και τελειώνουν στην πολιτική» (Tout commence en mystique et finit en politique), είπε. Ίσως να έλεγε το ίδιο και για την Γαλλική Αντίσταση: Όλα ξεκίνησαν με μυστικισμό και τελείωσαν στην πολιτική.

Αλλά η πραγματική κληρονομιά της Αντίστασης δεν μετράται εύκολα. Οι γυναίκες διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην Αντίσταση και αν και ίσως να μην έχουν τελικά κάνει την διαφορά στην απελευθέρωση της Γαλλίας από τους Γερμανούς, το έργο τους βοήθησε σίγουρα στην απελευθέρωση των Γάλλων από τα στερεότυπα των φύλων και, ως εκ τούτου, στην απελευθέρωση μιας ολόκληρης κατηγορίας ανθρώπινων όντων. Με το να δυναμιτίσουν τα βαθιά εδραιωμένα πολιτιστικά και οικονομικά εμπόδια, οι γυναίκες κέρδισαν το δικαίωμα ψήφου το 1945. Οι Γάλλοι Εβραίοι, απογυμνωμένοι από τα δικαιώματά τους και συχνά από την υπηκοότητά τους από το συνεργατικό καθεστώς στο Vichy, διαδραμάτισαν ζωτικό ρόλο στο αντιστασιακό κίνημα. Πράγματι, ξένοι από σχεδόν κάθε μέρος της Ευρώπης συμπλήρωναν τις τάξεις του κινήματος, δίνοντας πραγματική διάσταση στους παγκοσμιοποιημένους ισχυρισμούς της Γαλλικής Επανάστασης του 1789.

Η φύση της Αντίστασης δανείζει τον εαυτό της σε ένα ορισμένο είδος θεολογίας της απελευθέρωσης. Προσέξτε, όχι το είδος που αποτελούσε όλη η οργή στη Νότια Αμερική πριν από μισό αιώνα -μάλλον, αυτό που μας θυμίζει ότι ο χώρος μεταξύ γνώσης και δράσης δεν μπορεί να μετρηθεί πλήρως ή να γεμίσει. Δεν μπορούμε να εξηγήσουμε πλήρως εκείνους τους άνδρες και τις γυναίκες που ενήργησαν, παρά την τεράστια ασυμμετρία μεταξύ των ασήμαντων μέσων τους και των βασικών αρχών τους. Αλλά εμπνέουν απεριόριστο σεβασμό, ενισχύοντας την πίστη μας ότι σε σκοτεινές εποχές, πάντα θα υπάρχουν φορείς φωτός.

Ένας από τους αρχικούς αντιστασιακούς, ο Roger Stéphane, αναγνώρισε ότι ενώ η απόφασή του να συμμετάσχει ήταν παράλογη, «είναι με τέτοιους παραλογισμούς που αποκαταστήσαμε την αξιοπρέπειά μας ως άνδρες». Για τους ρεαλιστές, η 75η επέτειος της απελευθέρωσης του Παρισιού είναι έτσι η ευκαιρία να ξαναθυμηθούμε ότι αυτό που ξεκινά από την μυστικιστική πρακτική σχεδόν πάντα (και αναγκαστικά) τελειώνει στην πολιτική. Οι ιδεαλιστές θα μπορούσαν να πάρουν ένα διαφορετικό, αν και πιο αόριστο μάθημα -δηλαδή, ότι οποιαδήποτε πολιτική που αξίζει το όνομά της δεν χάνει την οπτική του μυστικισμού στον οποίο γεννήθηκε.

Copyright © 2019 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2019-08-23/myth-and-meani...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.amazon.com/Catherine-Diderot-Empress-Philosopher-Enlightenme...
[2] https://www.persee.fr/doc/xxs_0294-1759_1996_num_50_1_3520

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition