Οι μηδενιστές του 19ου αιώνα πρόβλεψαν την εποχή μας

Οι περισσότεροι ιστορικοί θεωρούν την Γαλλική Επανάσταση ως την πηγή των ιδεολογιών που έχουν διαμορφώσει την μοντέρνα και την μεταμοντέρνα εποχή. Για κάθε -ισμό -από τον φιλελευθερισμό, τον συντηρητισμό και τον κομμουνισμό έως τον εθνικισμό, τον ολοκληρωτισμό και τον αναρχισμό- οι ιστορικοί μπορούν να κάνουν την υπόθεση ότι πηγάζει από τον χείμαρρο των γεγονότων που ξεκίνησαν το 1789. Ωστόσο, ένας –ισμός που συνήθως δεν καταφέρνει να μπει στην λίστα είναι αυτός που τώρα φαίνεται να βρίσκεται στην άκρη της πένας κάθε ειδήμονα -δηλαδή, ο μηδενισμός.

Σε μια από τις πιο παράξενες υποσημειώσεις της επανάστασης, ο βαρώνος της Cloots, Jean-Baptiste du Val-de-Grâce -πιο γνωστός με το ψευδώνυμο Anacharsis Cloots, αν όχι από τον επιλεγμένο από τον ίδιο τίτλο του ως «Ομιλητής της Ανθρώπινης Φυλής»- υιοθέτησε τον όρο «νιχιλισμός» [“nihilism”, μηδενισμός]. Αποφασισμένος ότι η νεοσύστατη Γαλλική Δημοκρατία θα είναι πραγματικά κοσμική, ο Cloots επέμεινε οι πολίτες της να αποφεύγουν κάθε αναφορά στον Θεό. Ακόμη και οι αθεϊστές, προειδοποίησε, με την άρνησή τους προς την ύπαρξη του Θεού κρατούν το όνομα του Θεού ζωντανό. Για τον λόγο αυτό, τόνισε, «η δημοκρατία των δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν μιλά αυστηρά ούτε θεολογικά ούτε αθεϊστικά, αλλά μηδενιστικά».

Από μια διαδήλωση «Πορεία για την Αλήθεια», στο Λος Άντζελες, τον Ιούνιο του 2017. John Fredricks / REUTERS
-------------------------------------------------------------

Ενώ ο επίδοξος μηδενιστής δεν έζησε αρκετά ώστε να υλοποιήσει την ελπίδα του να ιδρύσει μια δημοκρατία στο φεγγάρι -ο Cloots έχασε κυριολεκτικά τα μυαλά του κατά την διάρκεια της Τρομοκρατίας- ο όρος που εισήγαγε είχε μια μακρά και ποικίλη ζωή. Πράγματι, τώρα βιώνει κάτι σαν αναγέννηση. Ακόμα και ο πιο τυχαίος καταναλωτής ειδήσεων σκοντάφτει συνεχώς πάνω στον όρο, ειδικά όταν πρόκειται για το θέατρο της αμερικανικής πολιτικής. Κάπως σαν τις γειτονικές φυλές που, σύμφωνα με τους ανθρωπολόγους, κατηγορούν η μια την άλλη ότι εμπλέκονται σε κανιβαλισμό, τα πολιτικά μας κόμματα καταγγέλλουν το ένα το άλλο για την συμμετοχή τους στον μηδενισμό. Ο Victor Davis Hanson του Ινστιτούτου Hoover κατακρίνει τον «νεο-νιχιλισμό» [2] του Δημοκρατικού Κόμματος, ενώ ο Alex Pareene της The New Republic επικρίνει τον αρχηγό της πλειοψηφίας της Γερουσίας, Mitch McConnell, ως «επικεφαλής μηδενιστή» [3]. Μια αναζήτηση στο Google για [τις λέξεις] «Trump» και «μηδενισμός» φέρνει πάνω από μισό εκατομμύριο απαντήσεις, γεμίζοντας την οθόνη και από τις δύο πλευρές του πολιτικού φάσματος: Ο συντηρητικός αρθρογράφος Ross Douthat [4] επιφυλάσσει τον [τίτλο τού] «επικεφαλής μηδενιστή» για τον πρόεδρο, ενώ ο φιλελεύθερος αρθρογράφος E.J. Dionne, ως σαν ο μηδενισμός να μην ήταν από μόνος του αρκετά κακός, κατακρίνει τον Trump για τον «ασυνάρτητο μηδενισμό» του [5].

Ωστόσο, δεν πρέπει να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ο μηδενισμός βρίσκεται στο μυαλό εκείνων που θέλουν να μειώσουν τους άλλους. Ο «φασισμός», για παράδειγμα, εδώ και πολύ καιρό θεωρείται ως ένα ρητορικό μαστίγιο για να χτυπά άλλους -έτσι που ξεχνάμε ότι η λέξη αναφέρεται σε μια ξεκάθαρη και ασυμβίβαστη αντίληψη της πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Το ίδιο και με τον μηδενισμό, αν και σε μεγαλύτερη κλίμακα. Με την επέτειο των 200 ετών από τα γενέθλια του Fyodor Dostoyevsky να επίκειται -η ρωσική κυβέρνηση, ακαδημαϊκά ιδρύματα και παγκόσμιες οργανώσεις όπως η UNESCO, βρίσκονται για τα καλά [βυθισμένες] στον σχεδιασμό των εκδηλώσεων για το 2021- πού θα ήταν καλύτερα να στραφούμε για να πιαστούμε από μια ιδέα τόσο άπιαστη αλλά και τόσο ζωτική;

Βεβαίως, ο Ντοστογιέφσκι ούτε επινόησε τον όρο ούτε του έδωσε αξιοπιστία. Η λέξη εφαρμοζόταν χαλαρά σε ημιπαράνομες ομάδες φοιτητών στην Ρωσία στα μέσα του 19ου αιώνα, οι οποίες ήταν εξοργισμένες η μία εναντίον της άλλης σχετικά με την στρατηγική, αλλά ήταν ενωμένες στην αποφασιστικότητά τους να ανατρέψουν το κατασταλτικό τσαρικό κράτος. Η έκδοση του [βιβλίου] «Πατέρες και Παιδιά» του Ιβάν Τουργκένεφ το 1862 καθιέρωσε σταθερά τον όρο στην λαϊκή φαντασία. Ο χαρισματικός πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος, Evgeny Vasilich Bazarov, ενσαρκώνει μια ηρωική αντίληψη του μηδενισμού. Όταν ρωτήθηκε ποιος [είναι μηδενιστής] ή τι είναι μηδενιστικό, ο Bazarov απαντά με υπερηφάνεια: «Ενεργούμε με βάση αυτό που αναγνωρίζουμε ως χρήσιμο. … Σήμερα το πιο χρήσιμο από όλα είναι η απόρριψη -απορρίπτουμε». Όταν ο σοκαρισμένος συνομιλητής του επιμένει ότι η οικοδόμηση ενός καλύτερου κόσμου είναι επίσης σημαντική, ο Bazarov τον κόβει σύντομα: «Αυτό δεν δική μας δουλειά να το κάνουμε. … Πρώτα πρέπει να καθαριστεί το έδαφος».

Φοβισμένος από τις τρομοκρατικές ενέργειες των νεαρών μηδενιστών στους οποίους βάσισε τον Μπαζάροφ ο Τουργκένεφ, ο Ντοστογιέφσκι μεταμόρφωσε το πολιτικό δόγμα τους σε κάτι πολύ μεγαλύτερο και πιο φοβερό. Στα μεταγενέστερα μυθιστορήματά του, που κυμαίνονται από το «Έγκλημα και Τιμωρία» μέχρι το «Οι Διάβολοι» και το «Οι Αδελφοί Καραμαζόφ», ο Ντοστογιέφσκι πρότεινε ότι το πραγματικό φάσμα που στοιχειώνει την Ευρώπη δεν ήταν ο κομμουνισμός, αλλά ο μηδενισμός. Ήταν ένας -ισμός που δεν έμοιαζε με κανέναν άλλο μέχρι τότε, καθόσον έκρινε ότι το κουφάρι του παρελθόντος δεν άξιζε να διατηρηθεί, ότι η δυστυχία του παρόντος απαιτούσε από κάποιον να δράσει, και ότι η υπόσχεση του μέλλοντος επέτρεπε σε κάποιον να κάνει ό, τι ήταν απαραίτητο για να την επιφέρει. Ενώ ο Μπαζάροφ του Τουργκένεφ έκανε δηλώσεις, ο Raskolnikov του Ντοστογιέφσκι έκανε σχέδια και ενεργούσε με βάση αυτά.