Γιατί ο εθνικισμός λειτουργεί | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Γιατί ο εθνικισμός λειτουργεί

Και γιατί δεν εξαφανίζεται

Ο εθνικισμός είναι μια σχετικά πρόσφατη εφεύρεση. Το 1750, τεράστιες πολυεθνικές αυτοκρατορίες -αυστριακή, βρετανική, κινεζική, γαλλική, οθωμανική, ρωσική και ισπανική- κυβέρνησαν το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου. Αλλά τότε ήρθε η Αμερικανική Επανάσταση, το 1775, και η Γαλλική Επανάσταση, το 1789. Το δόγμα του εθνικισμού -διακυβέρνηση στο όνομα ενός εθνικά καθορισμένου λαού- εξαπλώθηκε σταδιακά σε όλο τον κόσμο. Κατά τους επόμενους δύο αιώνες, αυτοκρατορία μετά από αυτοκρατορία διαλύθηκαν σε μια σειρά εθνών-κρατών. Το 1900, το περίπου 35% της επιφάνειας του πλανήτη καλυπτόταν από εθνικά κράτη˙ μέχρι το 1950, ήταν ήδη 70%. Σήμερα, παραμένουν μόνο μισή ντουζίνα δυναστικά βασίλεια και θεοκρατίες.

Από πού προέρχεται ο εθνικισμός και γιατί έγινε τόσο δημοφιλής; Οι ρίζες του φτάνουν στην αρχική σύγχρονη Ευρώπη. Η ευρωπαϊκή πολιτική σε εκείνη την περίοδο -κατά προσέγγιση, από τον 16ο ως τον 18ο αιώνα- χαρακτηριζόταν από έντονες εχθροπραξίες ανάμεσα σε όλο και πιο συγκεντρωτικά, γραφειοκρατικά κράτη. Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, τα κράτη αυτά είχαν σε μεγάλο βαθμό εκτοπίσει άλλους θεσμούς (όπως τις εκκλησίες) ως τους κύριους παρόχους δημόσιων αγαθών στην επικράτειά τους και είχαν εξαλείψει ή συν-επέλεξαν ανταγωνιστικά κέντρα εξουσίας, όπως η ανεξάρτητη τάξη των ευγενών. Επιπλέον, η συγκέντρωση της εξουσίας προωθούσε την εξάπλωση μιας κοινής γλώσσας σε κάθε κράτος, τουλάχιστον μεταξύ των εγγραμμάτων, και προσέφερε μια κοινή εστίαση για τις οργανώσεις της αναδυόμενης κοινωνίας των πολιτών, οι οποίες στην συνέχεια ασχολήθηκαν με θέματα του κράτους.

Το ευρωπαϊκό ανταγωνιστικό και επιρρεπές στους πολέμους πολυκρατικό σύστημα οδήγησε τους κυβερνώντες να αποσπούν όλο και περισσότερους φόρους από τους πληθυσμούς τους και να διευρύνουν τον ρόλο των κοινών πολιτών στον στρατό. Αυτό, με την σειρά του, έδωσε στους απλούς πολίτες μόχλευση για να ζητήσουν από τους ηγέτες τους αυξημένη πολιτική συμμετοχή, ισότητα ενώπιον του νόμου, και καλύτερη παροχή δημόσιων αγαθών. Τελικά, προέκυψε ένα νέο σύμφωνο: Οι κυβερνήτες θα πρέπει να κυβερνούν για τα συμφέροντα του πληθυσμού και, για όσο το πράττουν, οι υπήκοοι τους οφείλουν πολιτική αφοσίωση, στρατιώτες και φόρους. Ο εθνικισμός κάποτε αντικατόπτριζε και δικαιολογούσε αυτή τη νέα συνθήκη. Θεώρησε ότι οι κυβερνώντες και οι υπήκοοι αμφότεροι ανήκαν στο ίδιο έθνος και έτσι μοιράζονταν μια κοινή ιστορική προέλευση και μελλοντικό πολιτικό πεπρωμένο. Οι πολιτικές ελίτ θα φροντίζουν τα συμφέροντα των κοινών ανθρώπων παρά εκείνων της δυναστείας τους.

Γιατί ήταν τόσο ελκυστικό αυτό το νέο μοντέλο κρατικής υπόστασης; Τα πρώιμα εθνικά κράτη -Γαλλία, Ολλανδία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ηνωμένες Πολιτείες- έγιναν γρήγορα πιο ισχυρά από τα παλιά δυναστικά βασίλεια και τις αυτοκρατορίες. Ο εθνικισμός επέτρεψε στους ηγέτες να μαζέψουν περισσότερους φόρους από τους υπηκόους και να υπολογίζουν στην πολιτική πίστη τους. Ίσως το πιο σημαντικό, τα έθνη-κράτη αποδείχθηκαν ικανά να νικήσουν τις αυτοκρατορίες στο πεδίο της μάχης. Η γενική στρατολόγηση -εφευρεθείσα από την επαναστατική κυβέρνηση της Γαλλίας- επέτρεψε στα έθνη-κράτη να στρατολογούν μαζικά στρατεύματα των οποίων οι στρατιώτες είχαν κίνητρο να πολεμήσουν για την πατρίδα τους. Από το 1816 έως το 2001, τα έθνη-κράτη κέρδισαν κάπου μεταξύ 70% και 90% των πολέμων τους εναντίον αυτοκρατοριών ή δυναστικών κρατών.

Καθώς τα έθνη της δυτικής Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών κυριάρχησαν στο διεθνές σύστημα, οι φιλόδοξες ελίτ σε όλο τον κόσμο προσπάθησαν να φθάσουν την οικονομική και στρατιωτική ισχύ της Δύσης, μιμούμενες το εθνικιστικό πολιτικό μοντέλο τους. Ίσως το πιο διάσημο παράδειγμα είναι η Ιαπωνία, όπου το 1868, μια ομάδα νέων Ιάπωνων ευγενών ανέτρεψε την φεουδαρχική αριστοκρατία, συγκέντρωσε την εξουσία υπό τον αυτοκράτορα και ξεκίνησε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα για να μετατρέψει την Ιαπωνία σε ένα σύγχρονο, εκβιομηχανισμένο έθνος-κράτος –μια εξέλιξη γνωστή ως η παλινόρθωση του Meiji. Μόλις μια γενιά αργότερα, η Ιαπωνία ήταν σε θέση να αμφισβητήσει την Δυτική στρατιωτική ισχύ στην Ανατολική Ασία.

Ο εθνικισμός δεν εξαπλώθηκε μόνο λόγω της ελκυστικότητάς του προς τις φιλόδοξες πολιτικές ελίτ. Ήταν επίσης ελκυστικός για τους κοινούς ανθρώπους [5], επειδή το έθνος-κράτος προσέφερε μια καλύτερη σχέση συναλλαγής με την κυβέρνηση από όσο κάποιο προηγούμενο μοντέλο κρατικής εξουσίας. Αντί για διαβαθμισμένα δικαιώματα με βάση το κοινωνικό status, ο εθνικισμός υποσχέθηκε την ισότητα όλων των πολιτών ενώπιον του νόμου. Αντί να περιορίζει την πολιτική ηγεσία στην τάξη των ευγενών, άνοιξε τις πολιτικές σταδιοδρομίες σε ταλαντούχους απλούς πολίτες. Αντί να αφήσει την παροχή δημόσιων αγαθών στις συντεχνίες, τα χωριά και τα θρησκευτικά ιδρύματα, ο εθνικισμός έφερε την ισχύ του σύγχρονου κράτους να βαρύνει στην προώθηση του κοινού καλού. Και αντί να διαιωνίζει την περιφρόνηση των ελίτ για τα μη καλλιεργημένα άτομα, ο εθνικισμός ανέδειξε το status των απλών ανθρώπων καθιστώντας τους τη νέα πηγή κυριαρχίας και μετακινώντας την λαϊκή κουλτούρα στο κέντρο του συμβολικού σύμπαντος.

ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ

Στις χώρες όπου πραγματοποιήθηκε το εθνικιστικό σύμφωνο μεταξύ των κυβερνώντων και των κυβερνημένων, ο πληθυσμός ήρθε να ταυτιστεί με την ιδέα του έθνους ως μια εκτεταμένη οικογένεια της οποίας τα μέλη οφείλουν ο ένας στον άλλον πίστη και υποστήριξη. Δηλαδή, εκεί που οι ηγέτες τήρησαν την δική τους πλευρά της συμφωνίας, οι πολίτες αγκάλιασαν μια εθνικιστική ματιά για τον κόσμο. Αυτό έθεσε τα θεμέλια για μια σειρά άλλων θετικών εξελίξεων.