Πώς καταρρέει μια μεγάλη δύναμη | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Πώς καταρρέει μια μεγάλη δύναμη

Η παρακμή είναι αόρατη από το εσωτερικό
Περίληψη: 

Όλες οι χώρες τελειώνουν. Κάθε κοινωνία έχει τον δικό της πάτο, που κρύβεται από το σκοτάδι έως ότου η πρόσκρουση γίνει επικείμενη. Ήδη τον έκτο αιώνα, έγραψε ο διορατικός Σοβιετικός αντιφρονών συγγραφέας Andrei Amalrik που σκοτώθηκε στα 42 χρόνια του, οι κατσίκες έβοσκαν στην Ρωμαϊκή Αγορά…

Ο CHARLES KING είναι καθηγητής Διεθνών Υποθέσεων και Διακυβέρνησης στο Πανεπιστήμιο Georgetown και συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο Gods of the Upper Air [1].

Στις 11 Νοεμβρίου 1980, ένα αυτοκίνητο γεμάτο με συγγραφείς περνούσε κατά μήκος ενός δρόμου υπό βροχή προς ένα συνέδριο στη Μαδρίτη. Το θέμα της συνάντησης ήταν το κίνημα για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Σοβιετική Ένωση, και στο όχημα ήταν μερικοί από τους μακροχρόνιους ακτιβιστές του κινήματος: ο Βλαντιμίρ Μπορίσοφ και ο Βίκτορ Φέινμπεργκ, οι οποίοι αμφότεροι είχαν υποστεί τρομερή κακοποίηση σε ψυχιατρικό νοσοκομείο του Λένινγκραντ˙ η Τατάρα καλλιτέχνις Gyuzel Makudinova, η οποία είχε περάσει χρόνια εσωτερικής εξορίας στην Σιβηρία˙ και ο σύζυγός της, ο συγγραφέας Andrei Amalrik, ο οποίος διέφυγε στην Δυτική Ευρώπη μετά από περιόδους σύλληψης, επανασύλληψης και εγκλεισμού.

03072020-1.jpg

Διαδηλωτές στη Μόσχα, το 1991. Daniel Biskup / laif / Redux
----------------------------------------------------------

Ο Amalrik ήταν στο τιμόνι. Περίπου 40 μίλια πριν από την ισπανική πρωτεύουσα, το αυτοκίνητο ξέφυγε από την λωρίδα του και συγκρούστηκε με ένα επερχόμενο φορτηγό. Όλοι επέζησαν εκτός από τον Amalrik, ο λαιμός του οποίου τρυπήθηκε από ένα κομμάτι μετάλλου, πιθανώς από την κολόνα τιμονιού. Κατά την στιγμή του θανάτου του σε ηλικία 42 ετών, ο Amalrik σίγουρα δεν ήταν ο πιο γνωστός σοβιετικός αντιφρονών. Ο Aleksandr Solzhenitsyn είχε δημοσιεύσει το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ», κέρδισε το βραβείο Νόμπελ στην λογοτεχνία και μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στον Αντρέι Ζαχάρωφ είχε απονεμηθεί το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης, το οποίο αναγκάστηκε να αποδεχτεί εν τη απουσία του, επειδή η σοβιετική κυβέρνηση του αρνήθηκε την θεώρηση εξόδου. Αλλά στο πάνθεον εκείνων που υπέστησαν έρευνα, φυλακίστηκαν και εξορίστηκαν, ο Amalrik κατέλαβε μια ξεχωριστή θέση.

Ξεκινώντας από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, μια σειρά από υψηλού προφίλ διώξεις συγγραφέων, ιστορικών και άλλων διανοούμενων υπό τον σοβιετικό ηγέτη Λεονίντ Μπρέζνιεφ είχε χαλυβδώσει τους αντιφρονούντες της χώρας. Για πολλούς παρατηρητές στην Δύση, αυτό το νεοεμφανιζόμενο δημοκρατικό κίνημα φάνηκε να προσφέρει έναν δρόμο προς την αποκλιμάκωση του Ψυχρού Πολέμου. Το καλοκαίρι του 1968, λίγες μόλις εβδομάδες πριν τα σοβιετικά άρματα μάχης εισβάλλουν στην Πράγα, οι New York Times διέθεσαν τρεις σελίδες για μια έκθεση του Ζαχάρωφ σχετικά με την «πρόοδο, την ειρηνική συνύπαρξη και την πνευματική ελευθερία». Στην εποχή των πυρηνικών όπλων, είπε ο Ζαχάρωφ, η Δύση και η Σοβιετική Ένωση δεν είχαν άλλη επιλογή από το να συνεργαστούν για να διασφαλίσουν την επιβίωση της ανθρωπότητας. Τα δύο συστήματα ήταν ήδη μάρτυρες μιας «σύγκλισης», όπως το έθεσε. Θα έπρεπε να μάθουν να ζουν μαζί, να εξισορροπούν τις εθνικές διακρίσεις και να κάνουν βήματα προς την πλανητική διακυβέρνηση.

Σε όλα αυτά, ο Amalrik εμφανίστηκε με ένα κουβά με κρύο νερό. Το φθινόπωρο του 1970, κατάφερε να φυγαδεύσει το δικό του σύντομο χειρόγραφο από την Σοβιετική Ένωση. Σύντομα εμφανίστηκε στο περιοδικό Survey που έδρευε στο Λονδίνο. Ο παγκόσμιος καπιταλισμός και ο κομμουνισμός σοβιετικού τύπου δεν συγκλίνουν, υποστήριξε ο Amalrik, αλλά στην πραγματικότητα απομακρύνονταν περισσότερο. Ακόμα και ο ίδιος ο κομμουνιστικός κόσμος κινδύνευε να διχαστεί. Η Σοβιετική Ένωση και η Κίνα δυσπιστούν ολοένα και περισσότερο η μια για την άλλη και φαίνονται σε μια ξεκάθαρη πορεία προς έναν κατακλυσμικό πόλεμο. (Ένα χρόνο νωρίτερα, το 1969, οι δύο χώρες είχαν αψιμαχίες στα κοινά σύνορά τους, με σημαντικό αριθμό θυμάτων). Αλλά το πραγματικό πρόβλημα με τον Ζαχάρωφ, έγραψε ο Amalrik, ήταν ότι απέτυχε να αναγνωρίσει ότι το σοβιετικό κράτος και το σοβιετικό σύστημα -η χώρα και ο κομμουνισμός ως πολιτική και οικονομική τάξη- όδευαν προς την αυτοκαταστροφή. Για να υποστηρίξει την άποψή του, τιτλοφόρησε το δοκίμιό του ως «Θα επιβιώσει η Σοβιετική Ένωση μέχρι το 1984;»

Το κείμενο ήταν ο αγώνας ενός υπό διωγμό αντιφρονούντα να διαγνώσει την πρώιμη δυστοκία της εποχής του Brezhnev, αλλά ο Amalrik κατέληξε να εντοπίσει ένα γενικότερο πολιτικό σύνδρομο: την διαδικασία μέσω της οποίας μια μεγάλη δύναμη υποκύπτει στην αυταπάτη. Μέχρι την δεκαετία του 1960, η σοβιετική κυβέρνηση είχε σφυρηλατήσει την δημιουργία μιας χώρας που οι πολίτες υπό τον Λένιν ή τον Στάλιν θα πίστευαν αδύνατη. Καταναλωτικά αγαθά, διαμερίσματα μιας οικογένειας, ένα διαστημικό πρόγραμμα, διεθνείς αθλητικοί ήρωες, μια παγκόσμια αεροπορική εταιρεία -οι επιτυχίες της σοβιετικής κοινωνίας ήταν σε πλήρη θέαση. Ακόμα περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο στοχαστή εκείνη την εποχή, ο Amalrik αντιλήφθηκε το γεγονός ότι οι χώρες αποσυντίθενται μόνο αναδρομικά. Τα ισχυρά κράτη, καθώς και οι κάτοικοί τους, τείνουν να είναι εγγενώς συντηρητικοί όταν πρόκειται για το μέλλον τους. Η «λατρεία της παρηγοριάς» (“comfort cult”), όπως την ονόμασε -η τάση σε φαινομενικά σταθερές κοινωνίες να πιστεύουν «ότι “η λογική θα επικρατήσει” και ότι “όλα θα πάνε καλά”»- είναι σαγηνευτική. Ως αποτέλεσμα, όταν έρθει μια τελική κρίση, είναι πιθανό να είναι απροσδόκητη, να προξενεί σύγχυση και να είναι καταστροφική, με τις αιτίες τόσο φαινομενικά ασήμαντες, με τις συνέπειες τόσο εύκολα αποκαταστάσιμες εάν οι πολιτικοί ηγέτες απλώς έκαναν το σωστό, που κανείς δεν μπορεί να πιστέψει πως έχει φτάσει αυτό.

Ο Amalrik παρείχε επίσης ένα είδος σχεδιαγράμματος για την αναλυτική αποξένωση. Είναι πραγματικά δυνατό, πρότεινε, να σκεφτείτε την πορεία σας μέχρι το τέλος των ημερών. Η μέθοδος είναι να εξασκηθείτε στο να έχετε το πιο απίθανο αποτέλεσμα που μπορείτε να διανοηθείτε και, στην συνέχεια, να εργαστείτε προς τα πίσω, συστηματικά και προσεκτικά, από το «τι θα γινόταν εάν» έως το «ιδού το γιατί». Το ζήτημα δεν είναι να διαλέξουμε τις αποδείξεις κάποιου που να ταιριάζουν σε ένα συγκεκριμένο συμπέρασμα. Είναι μάλλον να βγούμε από την παραδοχή της γραμμικής αλλαγής -να εξετάσουμε, για μια στιγμή, το πώς κάποιος μελλοντικός ιστορικός μπορεί να αναδιατυπώσει αδικαιολόγητες ανησυχίες ως αναπόφευκτες.