«Η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Πανδημία και η σχέση της με την Επιστήμη και την Ιατρική»

Ευχαριστώ για την πρόσκληση. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον καθηγητή Πέτρο Βασιλειάδη που επιμένει να με καλεί και να με προκαλεί να μετέχω σε παρόμοιες συζητήσεις, οι οποίες είναι, πρωτίστως, θεολογικού χαρακτήρα.

Η παρέμβασή μου είναι πέραν των αυστηρά θεολογικών, αλλά και των ιατρικών του κ. Μόσιαλου με την απαράμιλλη συνθετική του ικανότητα, την οποία έχει αποδείξει τους τελευταίους μήνες, καθώς είναι αυτός που ενημερώνει την ελληνική κοινή γνώμη για τις συνδυαστικές πληροφορίες που έχει σε σχέση με τις εξελίξεις της πανδημίας, των εμβολίων, των θεραπευτικών πρωτοκόλλων. Ούτως ή άλλως, θα παρουσιάσω μια τρίτη διάσταση. Θα προσέθετα στο δίπολο θεολογία και ιατρική την έννοια της έννομης τάξης.

Γιατί, δεν μιλάμε τώρα για την ιατρική γενικώς, μιλάμε για μια ιατρική που έχει ως βασικό της αντικείμενο υπερ-γεγονότα, μεγάλες παγκόσμιες καταστάσεις, μια πανδημία κατά κυριολεξία, άρα ζητήματα δημόσιας υγείας και όχι ατομικής υγείας και ατομικών συμπεριφορών. Ως εκ τούτου η έννομη τάξη είναι αυτή που παίρνει τις κρίσιμες αποφάσεις, η έννομη τάξη είναι αυτή που χειρίζεται τα μεγάλα ζητήματα σε σχέση με την εκκλησία, τη θρησκεία, τη θρησκευτικότητα, σε σχέση με τη λήψη και την τήρηση των αναγκαίων μέτρων, τις συναθροίσεις, τις μάσκες, τον εμβολιασμό και ούτω καθεξής. Βεβαίως, παρακολούθησα με πολύ μεγάλη προσοχή τις θεολογικές προσεγγίσεις που προηγήθηκαν και την ιατροθεολογική του π. Βασίλειου Θερμού. Νομίζω ότι χρειαζόμαστε μια επίσκεψη των όρων.

Μιλάμε για τη σχέση θεολογίας και ιατρικής. Αυτό είναι διαφορετικό ζήτημα από τη σχέση θρησκείας και μάλιστα ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας και ιατρικής, είναι διαφορετικό ζήτημα από τη σχέση εκκλησίας και πολιτικής, παρότι, δεν μπορούμε να νοήσουμε την ορθόδοξη χριστιανική θεολογία εκτός εκκλησίας και είναι πολύ διαφορετικό ζήτημα από την σχέση εκκλησίας και γιατρών. Είναι άλλο πράγμα η σχέση του γιατρού με την πίστη και άλλο πράγμα η σχέση της θρησκευτικής πίστης με την ιατρική - ερευνητική αναζήτηση και την κλινική πράξη.

Ακούγοντάς τους θεολόγους συνομιλητές μου είδα να αναδεικνύεται το μεγάλο πεδίο της σύγκρουσης, το οποίο είναι αναπόφευκτο και δεν πρέπει να το συγκαλύπτουμε. Το πεδίο αυτό έχει όνομα, λέγεται αλήθεια. Η σχέση της θεολογίας με την αλήθεια είναι τελείως διαφορετική από τη σχέση της ιατρικής με την αλήθεια. Η σχέση της ιατρικής με την αλήθεια είναι σχετικιστική. Τα επιστημολογικά παραδείγματα αλλάζουν σε πάρα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Κάποτε άλλαζαν κάθε μερικούς αιώνες, μετά κάθε μερικές δεκαετίες. Τώρα αλλάζουν ημέρα με την ημέρα.

Η ιατρική είναι σχετικιστική, είναι επιφυλακτική, βασίζεται στη διαψευσιμότητα. Έχουμε παρακολουθήσει τον τελευταίο χρόνο, τον χρόνο της πανδημίας, να εξελίσσεται ενώπιον μας στο διαδίκτυο, στην τηλεόραση, αυτή η σχέση της ιατρικής με την αλήθεια. Οι υποθέσεις εργασίας δοκιμάζονται και συνήθως διαψεύδονται. Οι υποθέσεις ανατρέπονται, οι προσδοκίες δεν επιβεβαιώνονται. Έχουμε δοκιμάσει φάρμακα, έχουμε εγκαταλείψει πρωτόκολλα, βαδίζουμε ψηλαφητά, εμπειρικά. Τι αγωνιζόμαστε να κάνουμε; Αγωνιζόμαστε να καταπολεμήσουμε τον ασύμμετρο αντίπαλο που είναι ο ιός, αγωνιζόμαστε να καταπολεμήσουμε την ασθένεια, αγωνιζόμαστε να διατηρήσουμε υγιείς τους ανθρώπους, να σώσουμε τη ζωή τους. Νομίζω ότι αυτό είναι θεμελιώδες. Αλλά το πώς θα το πετύχουμε αυτό, πολύ συχνά δεν το ξέρουμε. Το βρίσκουμε και μετά οι αντιλήψεις αλλάζουν. Άρα η σχέση της ιατρικής με την αλήθεια είναι όπως η σχέση κάθε επιστήμης, κάθε οργανωμένης, πειθαρχημένης δηλαδή, διανοητικής δραστηριότητας, ερευνητικής και διδακτικής και πρακτικής βεβαίως, γιατί χωρίς κλινική πράξη δεν υπάρχει ιατρική.

Από την άλλη μεριά, η σχέση της θεολογίας, της ορθόδοξης θεολογίας, για να γίνω πιο συγκεκριμένος, με την αλήθεια, ορίζεται τελείως διαφορετικά. Διότι υπάρχει ένα δόγμα από το οποίο δεν μπορεί να αποστεί κανείς. Η «δύσπιστη» θεολογική έρευνα, μπορεί να οδηγήσει εύκολα στο όριο δογματικής ακρίβειας και αίρεσης. Βλέπω ότι παρόμοιες μομφές διατυπώνονται με εντυπωσιακή ευκολία από ορισμένους θεολόγους κατά συναδέλφων τους. Ο πάρα πολύ φιλέρευνος και σχετικιστής θεολόγος μπορεί να κατηγορηθεί ότι «φλερτάρει» με την αίρεση και κάποτε θα καιγόταν στην πυρά. Τώρα, το κλίμα είναι πιο φιλελεύθερο, αλλά πάντα η αναγωγή στην πίστη υπερβαίνει ή επικαθορίζει τα όρια της έρευνας και της αναζήτησης. Κάθε κλειστό σύστημα αρχών και παραδοχών ιδίως όταν ανάγεται στον Θεό, στη Γραφή, στις Ιερές Παραδόσεις, στους Πατέρες, οδηγεί σε μια ολιστική προσέγγιση. Έχει τις δικές του απαντήσεις για όλα, εξ αποκαλύψεως. Αυτό το σύστημα καλείται να επικοινωνήσει με ένα σύστημα όπως η ιατρική επιστήμη, το οποίο επιστημολογικά δεν μπορεί είναι ολιστικό. Αν ήταν ολιστικό και βέβαιο θα ήταν επικίνδυνο για τους ασθενείς και συνεπώς ασεβές για τον άνθρωπο και τον Δημιουργό του.

Συμφωνώ με τον πατέρα Βασίλειο Θερμό, ότι ο ορθός λόγος έχει τον δικό του φονταμενταλισμό, αλλά όταν αυτό συμβαίνει παύει να είναι ορθός λόγος. Ο διαφωτισμός σε πάρα πολλές περιπτώσεις εμφανίστηκε ως θρησκεία. Η Laïcité στη Γαλλία, ο Δεϊσμός ως κίνημα, είναι μία εκδοχή θρησκευτική. Αλλά βεβαίως και κάθε είδους πολιτικός, ιδεολογικός και αξιακός ολοκληρωτισμός είναι επικίνδυνος. Το αποδεικνύει η Ιστορία. Η δημοκρατία από τη φύση της είναι σχετικιστική. Ο λαός αποφασίζει έτσι και μετά αλλιώς.

Από την άλλη μεριά η Ορθοδοξία σε σχέση με άλλες χριστιανικές εκδοχές έχει μία διακριτικότητα, «μετά διακρίσεως» κινείται, μια επιφυλακτικότητα, έχει μια καλλιεργημένη σχέση με αυτό που λέγεται οικονομία, ξέρει τι σημαίνει αλληλοπεριχώρηση μεταξύ θεολογίας και επιστήμης. Δεν θέλει να παίρνει θέση για όλα, όπως είπε η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος της Κρήτης, διότι ξέρει πως αν βρεθεί στην ανάγκη να πάρει θέση για όλα, θα εμφανίσει ένα πρόσωπο, που θα ξενίσει την κοινωνία. Διότι, θα αναγκαστεί να πει πράγματα, τα οποία ενδέχεται να περιορίσουν το ακροατήριό της. Ενώ, η συγκατάβαση, η καταλλαγή, η κατανόηση, είναι αυτή που επιτρέπει να διατηρήσει την επαφή με το μεγαλύτερο εν δυνάμει ακροατήριό της. Άλλωστε, στην πραγματικότητα, το μεγάλο δίλημμα των ορθόδοξων εκκλησιών, της Εκκλησίας της Ελλάδος σε ότι μας αφορά τοπικά, τους μήνες της πανδημίας, είναι αν το ακροατήριο στο οποίο απευθύνεται, το πλήρωμα, είναι το μέγιστο δυνατό, το ακροατήριο αυτών που έχουν μαζί της μία σχέση έστω χαλαρή ή το στενότερο, ενδεχομένως και το πολύ στενό. Αυτό είναι ένα ερώτημα, το οποίο δεν είναι εύκολο να απαντηθεί. Θα απαντηθεί φαντάζομαι εν τοις πράγμασι κάποια στιγμή.

Στο πεδίο της βιοηθικής, τις τελευταίες δεκαετίες, νομίζω ότι έχουν τεθεί όλα τα ζητήματα. Ξέρουμε πάρα πολύ καλά ότι η ιατρική προχωρά, έχει μια δική της αντίληψη επιστημονικής ηθικής, κανόνων δεοντολογίας, οι οποίοι εναρμονίζονται με τους συνταγματικούς κανόνες, τους θεμελιώδεις κανόνες της έννομης τάξης. Με αυτό που θα ονομάζαμε συνταγματική ηθική, ηθική του νεωτερικού συνταγματικού κράτους και όχι αναγκαστικά με τη χριστιανική ηθική.

Από την άλλη μεριά, αυτή η νεωτερική συνταγματική και διεθνοδικαιική αντίληψη για την ηθική, αυτές οι απαντήσεις στα μεγάλα διλήμματα τα υπαρξιακά, τα βιοηθικά, είναι βαθύτατα επηρεασμένες ιστορικά, πολιτιστικά και εκπαιδευτικά από τον χριστιανικό πολιτισμό, από το χριστιανικό δόγμα. Και στην Ελλάδα λίγο ή πολύ, θα έλεγα λίγο όχι πολύ, από μία ορθόδοξη αντίληψη, γιατί η ορθόδοξη αυτοσυνειδησία μας είναι πάρα πολύ εύθραυστη. Επηρεαζόμαστε πολύ από μία δυτική θεολογική αντίληψη. Εννοώ πρακτικά ότι οι απαντήσεις στα θέματα των αμβλώσεων, της ευθανασίας, της τεχνητής αναπαραγωγής, της παρένθετης μητρότητας, των νέων μορφών οικογένειας, της σεξουαλικής ταυτότητας και του σεξουαλικού προσανατολισμού ή σε παλιότερα ζητήματα, τα οποία είναι ακόμη κρίσιμα για κάποιους ανθρώπους, όπως η μετάγγιση, η μεταμόσχευση, η διαπίστωση της στιγμής του εγκεφαλικού θανάτου, έχουν σε μεγάλο βαθμό δοθεί διεθνώς νομοθετικά και νομολογιακά.

Η Εκκλησία μετά διακρίσεως και μετά από συνοδική διαβούλευση δήλωσε ότι ο εμβολιασμός είναι μία προσωπική επιλογή. Ιεράρχες εμβολιάζονται δημόσια ή προσφέρουν εκκλησιαστικούς χώρους για να στεγαστούν εμβολιαστικά κέντρα. Υπάρχουν όμως εκκλησιαστικοί άνδρες, οι οποίοι ασχολούνται με λεπτομέρειες και προτρέπουν τους πιστούς να μη εμβολιαστούν. Είδα μάλιστα συνάδελφο, εν τη στενή και διπλή εννοία, του πατρός Βασίλειου Θερμού, να απευθύνεται στη Σύνοδο και να τονίζει, ότι εδώ έχουμε εμβόλιο, το οποίο έχει παραχθεί από κυτταρικές σειρές εκτρωθέντων εμβρύων και άρα υπάρχει θέμα. Όμως πρέπει να ασχοληθεί μ’ αυτό η ορθόδοξη εκκλησία, να ελέγξει επιστημονικά το εμβόλιο της Pfizer με αγγελιαφόρο του RNA;

Από την άλλη μεριά, οι μεγάλες συγκρούσεις των τελευταίων μηνών οφείλονται στο γεγονός ότι μία επιτροπή εμπειρογνωμόνων, ιατρών δηλαδή, λοιμωξιολόγων, επιδημιολόγων, στατιστικολόγων της υγείας, εισηγείται προς την πολιτική εξουσία και η πολιτική εξουσία μετουσιώνει σε κανόνα δικαίου μία θέση, η οποία αναγκαστικά θέτει περιορισμούς στη θρησκευτική ελευθερία, περιορίζει το συνέρχεσθαι για λατρευτικούς λόγους, επιβάλλει τη χρήση της μάσκας, περιορίζει την πρόσβαση στους ναούς και τη συμμετοχή στις ακολουθίες, εκ των πραγμάτων και κατ’ αποτέλεσμα και τη συμμετοχή στη Θεία Λειτουργία και στη Μετάληψη και βεβαίως αυτά όλα έχουν κριθεί και δικαστικά με πολλούς και διάφορους τρόπους. Στην Ελλάδα ο έλεγχος ήταν, θα έλεγα, μάλλον εύκολος δικονομικά λόγω της περιορισμένης χρονικής ισχύος των σχετικών πράξεων, αλλά υπάρχουν χώρες, οι ΗΠΑ για παράδειγμα, όπου το Ανώτατο Δικαστήριο θέλησε να δει εάν οι περιορισμοί για τις θρησκευτικές οντότητες, για το δικαίωμα στη λατρεία, ανεξαρτήτως θρησκευτικής ταυτότητας, ήταν συγκρίσιμοι και ανάλογοι με τους περιορισμούς σε άλλες δραστηριότητες. Δεν μπορεί πχ η εκτελεστική εξουσία να μη κλείνει τα καζίνο ή τα μεγάλα καταστήματα και να κλείνει λατρευτικούς χώρους. Η μεταχείριση των συγκεντρώσεων κοινού πρέπει να είναι ίδια σε όλες τις συγκρίσιμες δραστηριότητες από πλευράς κινδύνου μετάδοσης του ιού.

Επίσης, αντιμετωπίσαμε ένα πάρα πολύ σοβαρό ζήτημα συγκρούσεως καθηκόντων, όπως λέμε στο ποινικό δίκαιο. Με την υπόθεση του Μητροπολίτη Κέρκυρας, που πέρασε αβρόχοις ποσί ενώ, κατά τη γνώμη μου, θέτει μεγάλο ζήτημα, πρωτίστως θεολογικό και εκκλησιολογικό. Έχει, τώρα με τον νέο ποινικό κώδικα, από τον Ιούλιο του 2019, εισαχθεί ρητά στο ποινικό μας δίκαιο η σύγκρουση καθηκόντων. Κατά το άρθρο 33 ΠΚ η πράξη δεν καταλογίζεται σε εκείνον που την τέλεσε ( ποια πράξη στην προκειμένη περίπτωση; ότι παραβιάστηκαν οι κανόνες για τη λιτανεία του σκηνώματος του Αγίου Σπυρίδωνος και γιατί υπήρξε προτροπή συμμετοχή στη μετάληψη από τον Μητροπολίτη) αν κατά την τέλεσή της ο δράστης αδυνατούσε να συμμορφωθεί προς το δίκαιο, λόγω ανυπέρβλητου, για τον ίδιο, διλήμματος εξαιτίας σύγκρουσης καθηκόντων. Και η προσβολή που προκλήθηκε από την πράξη είναι, κατά το είδος και τη σπουδαιότητα, ανάλογη με την προσβολή που απειλήθηκε. Απειλήθηκε η προσβολή στη θρησκευτική ελευθερία του κατηγορουμένου, επικαλέσθηκε σύγκρουση καθηκόντων, η πράξη του όμως, αν όντως είχε επίπτωση στη δημόσια υγεία, αν όντως εξέθεσε σε κίνδυνο την υγεία προσώπων, είναι μια πράξη κακουργηματική, σύμφωνα με το ισχύον δίκαιο. Είναι έκθεση σε κίνδυνο επειδή παραβιάζονται τα μέτρα κατά της πανδημίας. Εν πάση περιπτώσει, αυτό είναι μια νομική προσέγγιση. Πρέπει άλλωστε το άρθρο 33 ΠΚ να ερμηνευθεί υπό το πρίσμα του άρθρου 13 παρ. 4 Σ , σύμφωνα με το οποίο «Κανένας δεν μπορεί, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το Kράτος ή να αρνηθεί να συμμορφωθεί προς τους νόμους». Η σύγκρουση καθηκόντων απαιτεί να τίθεται οξύ προσωπικό ηθικό δίλημμα για τον δράστη και όχι απλώς ζήτημα θρησκευτικών πεποιθήσεων που αφορά μια μεγάλη ομάδα προσώπων με τις ίδιες πεποιθήσεις και εν προκειμένω μια πολύ μεγάλη ομάδα καθώς η ορθόδοξη εκκλησία είναι η εκκλησία της επικρατούσας θρησκείας, δηλαδή της θρησκείας της συντριπτικής πλειονότητας.

Η εκκλησιολογική προσέγγιση αφορά τους άλλους επιχώριους επισκόπους και τη Σύνοδο καθαυτήν. Το συνοδικό σύστημα διοίκησης της Εκκλησίας έχει μειωμένη θρησκευτική συνείδηση, δεν επικαλείται τη ρήτρα σύγκρουσης καθηκόντων και την επικαλείται ένας; Αυτό το δέχονται οι άλλοι; Ότι είναι μειωμένης ευαισθησίας; Μειωμένης πίστης δηλαδή; Ο ένας είναι ομολογητής και οι άλλοι τι είναι; Είναι μετριοπαθείς και ορθολογιστές. Και τώρα βεβαίως εμβολιάζονται, ενώ ένα τουλάχιστον μέλος της Ιεραρχίας θέτει ζήτημα δογματικό για ορισμένα εμβόλια.

Πρέπει συνεπώς να ξέρουμε ποιο είναι, σε κάθε περίπτωση, το πλαίσιο μέσα στο οποίο θέτουμε τη συζήτηση αυτή. Όλα αυτά πρέπει να τα βλέπουμε στην οριακή τους στιγμή. Οριακή στιγμή δεν είναι όταν ένας Μητροπολίτης λέει, «όχι εγώ θα κάνω την λιτανεία ή ότι εγώ θα μεταλάβω όποιον προσέλθει χωρίς να περιορίζομαι στον αριθμό των συμμετεχόντων στις ακολουθίες και στις λειτουργίες». Αλλά όταν ο γιατρός κάνει το λεγόμενο «triage», όταν έχουν γεμίσει οι Μονάδες Εντατικής Θεραπείας και ο γιατρός πρέπει να κάνει διαλογή, ποιον θα βάλει, ποιον θα βγάλει. Ποιον θα διασωληνώσει ή όχι, αν έχει περιορισμένες κλίνες, περιορισμένα μέσα. Πώς τοποθετείται θεολογικά κάποιος απέναντι σε αυτό το δίλημμα; Τι κάνει ο γιατρός, ο χριστιανός γιατρός ο οποίος καλείται να κάνει triage στη ΜΕΘ. Αυτά συνέβησαν στην Νέα Υόρκη, στην Ιταλία, ενδεχομένως υπήρξαν και άλλου τέτοιου είδους προβλήματα κάποιες στιγμές, σε κάποιες περιοχές, σε κάποια νοσοκομεία.

Κλείνω με τα ερωτήματα αυτά, αλλά χρειάζεται να δούμε πώς δυο διαφορετικοί τύποι επιστημόνων, πιστοί και κοσμικοί, αντιδρούν απέναντι στα ζητήματα που τίθενται._

Η μαγνητοσκοπημένη συζήτηση μπορεί να βρεθεί στους ακόλουθους συνδέσμους: https://www.youtube.com/watch?v=qbN6zQyplmA&t=2397s και https://www.youtube.com/watch?v=EwHwNYDEib8&t=4243s

Copyright © 2021 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition