Η εργαλειοποίηση της θρησκείας από τον Ερντογάν

Η Τουρκία, σύμφωνα με τον Samuel Huntinghton, είναι μια χώρα διχασμένη. Η δυσκολία να την τοποθετήσει κανείς σε ορισμένη γεωγραφική περιοχή ή σε ορισμένο πολιτισμό οφείλεται στο γεγονός ότι υπήρξε πάντοτε μια «συνοριακή» χώρα.

Μια ματιά στον χάρτη θα δείξει γιατί η Τουρκία δεν εμπίπτει σε καμία από τις γεωγραφικές διαιρέσεις που οι Δυτικοί μελετητές έχουν επισημάνει για την μελέτη ενός πολυσύνθετου κόσμου. Η χώρα κείται μεταξύ Ευρώπης και Ασίας χωρίς στην πραγματικότητα να ανήκει ούτε στη μια ούτε στην άλλη.

Άνθρωποι βγαίνουν από τον τερματικό σταθμό διεθνών αφίξεων στο νέο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης, κάτω από τις εικόνες του ιδρυτή της σύγχρονης Τουρκίας, Ataturk, και του Τούρκου προέδρου, Ταγίπ Ερντογάν, στις 16 Ιουλίου 2019. REUTERS/Marius Bosch
------------------------------------------------------------------

Η γεωγραφία εξηγεί μόνον εν μέρει το γιατί οι Τούρκοι θεωρούν τους εαυτούς τους «μοναδικούς». Ιστορικοί και πολιτικοί λόγοι παίζουν μεγαλύτερο ρόλο στην ταυτότητα της Τουρκίας. Όπως γράφει ο Ömer Taşpınar στο πολύ διεισδυτικό βιβλίο του με τίτλο What the West is getting wrong about the Middle East: «Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ιστορικά ο μεγάλος εχθρός της Ευρώπης. Με θρησκευτικούς και στρατιωτικούς όρους ο “τρομερός Τούρκος” αντιπροσώπευε τον “άλλο” και υπήρξε καθοριστικός στην εμπέδωση της Ευρωπαϊκής Χριστιανικής ταυτότητας.

»Με την πάροδο των αιώνων η αυτοκρατορική λάμψη έσβησε και η εδαφική συρρίκνωση άρχισε, και τότε η Οθωμανική άρχουσα τάξη αναζήτησε την σωτηρία στον εκμοντερνισμό και στην Δυτικοποίηση. Ο τουρκικός εκμοντερνισμός είχε ταυτοποιηθεί με την Ευρώπη και την Δύση.

»Δεν υπήρξε προσπάθεια να υπάρξει διάκριση μεταξύ νεωτερικότητας και Δυτικοποίησης. Η Τουρκία δεν ήταν Ιαπωνία. Η νεωτερικότητα δεν σήμαινε την υιοθέτηση της Δυτικής τεχνολογίας μόνο. Ο Δυτικός πολιτισμός έπρεπε να εισαχθεί χοντρικά, ιδίως στα μάτια των Νεότουρκων, των πλέον ένθερμων οπαδών του Ευρωπαϊσμού κατά την διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας».

Ο Δυτικός πολιτισμός, οι νόμοι, η ενδυμασία, το ημερολόγιο και το αλφάβητο θεωρήθηκαν στοιχεία ενός πακέτου. Στην προσπάθεια να εισάγει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, η Δημοκρατία του Ατατούρκ κατήργησε το Χαλιφάτο, το αραβικό αλφάβητο, την Ισλαμική εκπαίδευση και τις αδελφότητες των Σούφι.

Υιοθέτησε Δυτικούς νομικούς κώδικες από την Γερμανία, την Ιταλία, και την Ελβετία μαζί με το λατινικό αλφάβητο και το Δυτικό ημερολόγιο, τις γιορτές της Δύσεως και το Δυτικό μετρικό σύστημα. Η επίσημη ιστορία και γλώσσα υπέστησαν αλλοίωση. Ένα νέο σύστημα εκπαίδευσης ηρωοποιούσε τους προ-ισλαμικούς τουρκικούς πολιτισμούς εις βάρος του πρόσφατου οθωμανικού παρελθόντος, και πολλές αραβικές και περσικές λέξεις έχουν αφαιρεθεί για να δημιουργηθεί ένα λεξιλόγιο αυθεντικά τουρκικό. Ακόμη και η αραβική λέξη «azan», το πανισλαμικό κάλεσμα για προσευχή, μεταφράσθηκε στη μοντέρνα τουρκική. Το παραδοσιακό φέσι απαγορεύθηκε, και οι άνδρες ενθαρρύνθηκαν να φορούν Ευρωπαϊκά καπέλα. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι γυναίκες αποθαρρύνονταν από το να φοράνε την ισλαμική μαντήλα. Οι υιοθετημένοι νομικοί κώδικες επέφεραν την ισότητα των φύλων και οι γυναίκες απέκτησαν ψήφο.

Παρά τις φιλόδοξες αυτές μεταρρυθμίσεις, ο εκμοντερνισμός του Κεμάλ και η Δυτικοποίηση μόλις που άγγιξε την τουρκική κοινωνία. Υπήρχε ένας αδιάψευστος κοινωνικός προγραμματισμός στην Άγκυρα, αποκομμένος από την συντηρητισμό της Ανατολίας. Ενώ οι αγροτικές θρησκευόμενες μάζες παρέμειναν γενικώς ανεπηρέαστες από την κυβερνητική γραφειοκρατία, ήταν οι στρατιωτικοί, η κυβερνητική γραφειοκρατική μηχανή, και η μικρή αστική μεσαία τάξη που υιοθέτησε την Δυτικοποίηση που επέβαλε ο Κεμάλ. Με λίγα λόγια, το πολιτιστικό χάσμα μεταξύ του Κεμαλικού κέντρου και της περιφέρειας της Ανατολίας είχε καταστεί ανυπέρβλητο. Όπως παραφράσθηκε το σύνθημα του κόμματος του Ατατούρκ, το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) της δεκαετίας του 1920, η τουρκική κυβέρνηση «διοικούσε για τον λαό, παρά την θέληση του λαού».

Το πείραμα του βίαιου εξευρωπαϊσμού της τουρκικής κοινωνίας από τον Κεμάλ, το οποίο κατόρθωσε να συντηρηθεί μέχρις ενός βαθμού ελέω Στρατού, ήλθε να το αλλάξει με συστηματικό τρόπο ο Ερντογάν με την εργαλειοποίηση της θρησκείας. Η προσπάθειά του είναι να ηγηθεί της παγκόσμιας ισλαμικής κοινότητας, της Ummah. Όπως πριν από αυτόν και ο Χομεϊνί, ο Ερντογάν επιθυμεί να διαγράψει την εκκοσμίκευση και τους δεσμούς με την Δυτική κουλτούρα και να επαναφέρει την ισλαμοποίηση της κοινωνίας. Γυναίκες με καλυμμένα πρόσωπα ήταν σπάνιο φαινόμενο την Τεχεράνη προ του Χομεϊνί και τώρα ο Ερντογάν επαναφέρει την μαντήλα στην τουρκική κοινωνία.

Η διαφορετικότητα της τουρκικής κοσμικότητας που επέβαλε η Κεμαλική Δυτικοποίηση ήταν άκρως προβληματική και γενικώς αφύσικη. Αντί να δημιουργηθεί το νομικό πλαίσιο όπου η πολιτεία θα διατηρούσε τις ίδιες ίσες αποστάσεις από όλες τις θρησκείες, η Τουρκική εκκοσμίκευση δεν διαφοροποιούσε την θρησκεία από το κράτος.

Οι διακρίσεις κατά των μη Μουσουλμάνων απέκτησαν νέες και σε μεγάλο βαθμό παράδοξες εκφάνσεις για ένα σύστημα που ισχυριζόταν ότι θα διατηρούσε ίσες αποστάσεις από όλες τις φυλές και θρησκείες. Όμως, το σουνιτικό Ισλάμ παρέμεινε η μοναδική θρησκεία που αναγνωριζόταν επισήμως από το κράτος και κατέληξε να συγχωνευθεί με την κυβερνητική μηχανή της νεοσύστατης δημοκρατίας. Με άλλα λόγια, σε ένα σύστημα που συνέχιζε αδιαλείπτως να ακολουθεί την κρατική παράδοση των Οθωμανών, ο τουρκικός εκμοντερνισμός δεν διέκρινε κανένα πρόβλημα στο να αποδέχεται το Σουνιτικό Ισλάμ ως de facto «επίσημη» θρησκεία του κράτους.