Η πανδημία και το τέλος της διεθνούς οικονομικής «κανονικότητας»

Διανύουμε το δεύτερο πανδημικό έτος και η έξοδος από τον υγειονομικό, οικονομικό και κοινωνικό «εφιάλτη» που έχει επιβάλει η [ασθένεια] Covid-19 δεν είναι ακόμη ορατή. Οι συνεχείς μεταλλάξεις του ιού, τα χαμηλά ποσοστά εμβολιασμού που επικρατούν σε αρκετές χώρες –ιδιαίτερα στις φτωχότερες- αλλά και η μερική μόνο αποτελεσματικότητα των εμβολίων, είναι παράγοντες που δείχνουν ότι θα χρειαστούν αρκετός χρόνος και πόροι για να επανέλθουμε σε μια σχετική «κανονικότητα». Είναι, όμως, η επιστροφή σε αυτήν την κανονικότητα εφικτή ή έχουν ήδη συσσωρευτεί πολυετείς αρνητικοί οικονομικοί παράγοντες που απλώς επιδεινώθηκαν από την δυσάρεστη συγκυρία της πανδημίας και οδηγούν αναπόφευκτα στην διαμόρφωση ενός νέου διεθνούς οικονομικού και κοινωνικού περιβάλλοντος;

ΟΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΙ

Σε σχέση με τις οικονομικές ανισότητες, θα πρέπει να παρατηρήσουμε δύο αντίθετες μακροπρόθεσμες τάσεις. Από τη μια πλευρά, οι διεθνείς οικονομικές ανισότητες -δηλαδή οι ανισότητες μεταξύ χωρών- έχουν μειωθεί, καθώς κράτη με μεγάλους πληθυσμούς, όπως η Κίνα και η Ινδία γνωρίζουν τις τελευταίες δεκαετίες υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, με αποτέλεσμα να μειώνεται το εισοδηματικό χάσμα μεταξύ των κατοίκων τους και των κατοίκων των Δυτικών χωρών. Από την άλλη πλευρά, παρατηρείται διεύρυνση των οικονομικών ανισοτήτων στο εσωτερικό των κρατών, τόσο στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη, όσο και στις χώρες της ασιατικής ηπείρου [1].

Διαδηλωτές συγκρούονται με την αστυνομία σε διαμαρτυρίες που απαιτούν κυβερνητική δράση για την αντιμετώπιση της φτώχειας, της αστυνομικής βίας, και των ανισοτήτων στα συστήματα υγείας και εκπαίδευσης, στη Μαδρίτη της Κολομβίας, στις 28 Μαΐου 2021. REUTERS/Santiago Mesa
----------------------------------------------------

Ενδεικτική της οικονομικής ανισότητας που επικρατεί διεθνώς, είναι η πυραμίδα του παγκόσμιου πλούτου, όπως αυτή αποτυπώθηκε σε σχετική έρευνα της ελβετικής τράπεζας Credit Suisse που δημοσιεύτηκε το 2021 [2]. H πυραμίδα αυτή δείχνει ότι το 1,1% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει το 45,8% του παγκόσμιου πλούτου, ενώ το 12,2% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει περίπου το 85% του παγκόσμιου πλούτου. Η εμφάνιση της Covid-19 φαίνεται να ενίσχυσε περαιτέρω τις δύο προαναφερθείσες διακριτές τάσεις. Σύμφωνα με μελέτη του ΔΝΤ [3], η διεθνής οικονομική ανισότητα μειώθηκε το 2020 καθώς οι χώρες της Ασίας -και ιδιαίτερα η Κίνα- ανέκαμψαν γρηγορότερα από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ από το πρώτο κύμα της νόσου. Το συμπέρασμα αυτό, όμως, αντιστρέφεται αν γίνει στάθμιση των χωρών βάσει του πληθυσμού τους, λόγω των ιδιαίτερα αρνητικών επιπτώσεων που επέφερε ο ιός στην Ινδία.

Όσον αφορά το εσωτερικό των κρατών, τα πρώτα στοιχεία δείχνουν ότι η Covid-19 διεύρυνε περαιτέρω τις οικονομικές ανισότητες μεταξύ διαφορετικών εισοδηματικών τάξεων, πλήττοντας κυρίως τα άτομα χαμηλών επαγγελματικών προσόντων και εκπαίδευσης, αυτούς που δεν είχαν την δυνατότητα να εργαστούν εξ αποστάσεως, τις γυναίκες, τις μειονότητες, καθώς και τους ανθρώπους με χαμηλό ή μηδαμινό απόθεμα πλούτου [4]. Χαρακτηριστικά, αναφέρουμε ότι στις ΗΠΑ, μεταξύ Μαρτίου 2020 και Αυγούστου 2021, ο πλούτος των Αμερικανών δισεκατομμυριούχων αυξήθηκε κατά 1,76 τρισ. δολάρια, με τους 5 πλουσιότερους δισεκατομμυριούχους της χώρας να μεγεθύνουν τον πλούτο τους κατά 107%, ενώ αύξηση παρατηρήθηκε και στη διαφορά μεταξύ αμοιβών διευθυντικών στελεχών και απλών εργαζομένων.

Όμως, και σε παγκόσμιο επίπεδο παρατηρούνται ανάλογες τάσεις. Σύμφωνα με μελέτη της Oxfam [5], από τα μέσα Μαρτίου του 2020 μέχρι το τέλος του ίδιου έτους, ο πλούτος των δισεκατομμυριούχων του πλανήτη αυξήθηκε κατά 3,9 τρισ. δολάρια, ενώ το εισόδημα των εργαζομένων, με βάση τα στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (ILO) μειώθηκε κατά 3,7 τρισ. δολάρια (προ των μέτρων στήριξης) [6]. Η μελέτη της Oxfam [7] υπογραμμίζει ότι χρειάστηκαν μόλις εννέα μήνες στους 1000 πλουσιότερους δισεκατομμυριούχους του κόσμου να ανακτήσουν τις απώλειες που επέφερε η πανδημία (αποκομίζοντας και υψηλότατα κέρδη στην συνέχεια, όπως είδαμε ανωτέρω), ενώ για τους φτωχότερους ανθρώπους η διαδικασία ανάκτησης αναμένεται να διαρκέσει τουλάχιστον μια δεκαετία.

ΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΧΡΕΟΣ ΕΧΕΙ ΕΚΤΟΞΕΥΘΕΙ ΣΕ ΠΡΩΤΟΓΝΩΡΑ ΥΨΗ

Ο οίκος αξιολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας Moody’s [8], υπολόγισε ότι το παγκόσμιο χρέος αυξήθηκε κατά 32 τρισεκατομμύρια δολάρια εντός του 2020 εξαιτίας της πανδημικής κρίσης. Τα κυβερνητικά χρέη ανήλθαν στο 105% του παγκόσμιου ΑΕΠ, από το 88% που βρίσκονταν πριν την έλευση του ιού, που αποτελεί το υψηλότερο επίπεδο που υπήρξε ποτέ μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το συνολικό χρέος των νοικοκυριών αυξήθηκε από 61% σε 66% του παγκόσμιου ΑΕΠ, τα μη χρηματοπιστωτικά εταιρικά χρέη αυξήθηκαν από το 93% στο 102% του παγκόσμιου ΑΕΠ, ενώ και τα χρηματοπιστωτικά εταιρικά χρέη αυξήθηκαν από 80% σε 86% του παγκόσμιου ΑΕΠ.

Σε χειρότερη μοίρα, σύμφωνα με αναφορά της Παγκόσμιας Τράπεζας [9], φαίνεται να βρίσκονται οι αναδυόμενες αγορές και οι υπερχρεωμένες χώρες, οι οποίες παρουσίαζαν σοβαρές αδυναμίες ήδη από την εποχή της παγκόσμιας χρηματοπιστωτική κρίσης του 2008. Αρκετά από τα κράτη αυτά, έχουν συσσωρεύσει υψηλά επίπεδα χρέους και δεν έχουν ακόμη πτωχεύσει χάρη στα πολύ χαμηλά επιτόκια που επικρατούν διεθνώς, ως αποτέλεσμα της άφθονης ρευστότητας που παρείχαν οι μεγάλες κεντρικές τράπεζες του πλανήτη. Κάποια στιγμή, όμως, τα επιτόκια θα αυξηθούν –υπό την πίεση και των αυξητικών πληθωριστικών τάσεων- οδηγώντας σ’ ένα σπιράλ χρεοστασίων, ισχυρών χρηματιστηριακών πτώσεων, υψηλής ανεργίας και κοινωνικών αναταραχών.

Ιστορικά, έχει διαπιστωθεί ότι υπάρχουν τρεις εναλλακτικές οδοί για να αντιμετωπιστούν τα υψηλά χρέη: α) μέσω της αύξησης του ΑΕΠ με ρυθμό υψηλότερο από αυτόν του χρέους, β) με μερική ή ολική διαγραφή των χρεών, γ) μέσω πληθωρισμού. Η τρίτη επιλογή, φαίνεται να συνδέεται άμεσα με τις ανατιμήσεις πρώτων υλών και καταναλωτικών αγαθών που παρατηρούνται στην παγκόσμια οικονομία κατά το πρόσφατο διάστημα.

ΤΟ «ΦΑΝΤΑΣΜΑ» ΤΟΥ ΠΛΗΘΩΡΙΣΜΟΥ ΕΠΙΣΤΡΕΦΕΙ

Ως πληθωρισμός, δεν λογίζεται ένα απλώς υψηλό επίπεδο τιμών, αλλά η συνεχής αύξηση του γενικού επιπέδου των τιμών. Ο γνωστός νομπελίστας οικονομολόγος Milton Friedman έχει διατυπώσει την άποψη πως «ο πληθωρισμός είναι μια μορφή φορολογίας που επιβάλλεται χωρίς νόμο» και πράγματι έχει δίκιο. Ο πληθωρισμός τείνει να μειώνει το πραγματικό εισόδημα των ατόμων που έχουν σχετικά σταθερά εισοδήματα, όπως είναι οι υπάλληλοι του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και οι συνταξιούχοι, ενώ συνήθως ευνοεί τα άτομα που τα κέρδη τους προέρχονται από περιουσιακά στοιχεία (π.χ. μετοχές, ακίνητα). Επίσης, τείνει να ευνοεί τους δανειζόμενους έναντι των δανειστών, αν στα δάνεια που έχουν συναφθεί δεν έχει προβλεφθεί ρήτρα πληθωριστικής προσαρμογής.

Οι σημερινές πληθωριστικές πιέσεις είναι αποτέλεσμα παραγόντων που δρουν συνδυαστικά τόσο από την πλευρά της ζήτησης, όσο και από την πλευρά της προσφοράς.

Όσον αφορά την ζήτηση, η υπερβολική ρευστότητα που έχουν δημιουργήσει οι κεντρικές τράπεζες μετά την κρίση του 2008 αλλά και την υγειονομική κρίση του 2020, μέσα από την επέκταση της νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής τους, έχει προκαλέσει αυξητικές τάσεις στις τιμές περιουσιακών στοιχείων, όπως είναι οι μετοχές, τα ακίνητα, και τα πολύτιμα μέταλλα. Αυτό συμβαίνει, γιατί σχεδόν όλη η πλεονάζουσα ρευστότητα έχει διοχετευθεί σε χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες, καθώς παρατηρείται έλλειψη επενδυτικών ευκαιριών σε παραγωγικούς τομείς της οικονομίας. Για να αντιληφθούμε το μέγεθος της ρευστότητας που έχει δημιουργηθεί, αξίζει να αναφέρουμε ότι η κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ, Fed, από τον Μάρτιο του 2020 μέχρι και σήμερα έχει εκδώσει περίπου το 23% της συνολικής ποσότητας δολαρίων που κυκλοφορούν παγκοσμίως [10], ενώ η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα έχει τετραπλασιάσει τον ισολογισμό της εντός της τελευταίας δεκαετίας [11].

Από την πλευρά της προσφοράς, τα φαινόμενα είναι εντονότερα, καθώς ο ιός και οι μεταλλάξεις του σε συνδυασμό με την επιβολή των lockdown έχουν δημιουργήσει ακαμψίες στην παγκόσμια παραγωγή, στις μεταφορές, και στις εφοδιαστικές αλυσίδες, με αποτέλεσμα τη μείωση της παραγωγικότητας και την δημιουργία ελλείψεων σε βασικές πρώτες ύλες, αγρο-κτηνοτροφικά προϊόντα και κρίσιμους πόρους -όπως είναι οι ημιαγωγοί- που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή ηλεκτρονικών προϊόντων, αυτοκινήτων, και άλλων καταναλωτικών αγαθών.

Παράλληλα, οι αυξητικές πιέσεις στις τιμές υποδαυλίζονται από την ανάδυση του κινήματος της απο-παγκοσμιοποίησης και του προστατευτισμού στο διεθνές εμπόριο, που εγκαινιάστηκαν υπό την προεδρία Τραμπ στο πλαίσιο του ανταγωνισμού ΗΠΑ-Κίνας και συνεχίζονται κατά την περίοδο της πανδημίας.

Άνθρωποι παρακολουθούν μια γιγαντιαία οθόνη που μεταδίδει την ομιλία του Κινέζου προέδρου, Σι Τζινπίνγκ, στην γιορτή που σηματοδοτεί την 100η επέτειο ίδρυσης του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας, στην Σαγκάη, στην Κίνα, την 1η Ιουλίου 2021. REUTERS/Aly Song
----------------------------------------------------

Επιπρόσθετοι παράγοντες που επιδρούν αρνητικά στην προσφορά, είναι η γήρανση του πληθυσμού στις αναπτυγμένες και σε ορισμένες αναδυόμενες οικονομίες (μέσω της μείωσης που προκαλεί στο διαθέσιμο εργατικό δυναμικό), τα θεσμικά εμπόδια που τίθενται στις μεταναστευτικές ροές, οι υψηλές δαπάνες που πρέπει να πραγματοποιηθούν από τα κράτη για την αντιμετώπιση των έντονων κλιματικών φαινομένων (οι οποίες με την σειρά τους αυξάνουν τα κόστη παραγωγής), αλλά και οι κίνδυνοι που επιφέρει η κυβερνο-τρομοκρατία μέσω διακοπών που απειλούν την ομαλή ροή της παραγωγικής διαδικασίας.

Ταυτόχρονα, οι διευρυμένες οικονομικές ανισότητες δημιουργούν πολιτικές πιέσεις στις κυβερνήσεις για αυξήσεις των μισθών των εργαζομένων, οι οποίες θα καλυφθούν μέσω της αύξησης της φορολογίας των επιχειρήσεων, διευρύνοντας έτσι περαιτέρω τα κόστη παραγωγής.

TΟ ΕΚΡΗΚΤΙΚΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΜΕΙΓΜΑ ΚΑΙ Η ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΗ ΨΗΦΙΑΚΗ «ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ»

Βάσει των ανωτέρω συνθηκών, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται σ’ ένα αδιέξοδο που είναι δύσκολο να ξεπεραστεί χωρίς να προκύψουν σοβαρές κοινωνικές αντιδράσεις. Από τη μια μεριά, ο πληθωρισμός θα βοηθούσε να «διαβρωθούν» σταδιακά τα εξαιρετικά υψηλά επίπεδα χρέους που διαθέτουν κάποια κράτη και ιδιώτες. Από την άλλη, η έλευση ενός υψηλού πληθωρισμού θα όξυνε ακόμη παραπάνω τις ήδη υπάρχουσες οικονομικές ανισότητες, καθώς θα έπληττε κυρίως τα άτομα που διαθέτουν χαμηλά επίπεδα εισοδήματος και πλούτου.

Μια λύση για την αποτροπή της ανόδου του πληθωρισμού, θα ήταν η αύξηση των επιτοκίων, γεγονός που, όμως, θα οδηγούσε σε μαζικές χρεοκοπίες υπερχρεωμένων κρατών και ιδιωτών και θα προκαλούσε μεγάλη πτώση στις χρηματιστηριακές αγορές, οι οποίες μετά την κρίση του 2008 έχουν ξεπεράσει κάθε όριο λογικής ανόδου, σύμφωνα με τις προειδοποιήσεις μεγάλων επενδυτών [12] αλλά και του ίδιου του ΔΝΤ [13] και πλέον παρουσιάζουν εμφανή σημάδια «κόπωσης» [14].

Αυτό που φαίνεται επί του παρόντος να προτάσσεται, είναι η πρόκληση ενός ήπιου και ελεγχόμενου πληθωρισμού που θα μείωνε τα επίπεδα του παγκόσμιου χρέους και θα συμβάδιζε με την σταδιακή αύξηση του ρυθμού ανάπτυξης του παγκόσμιου ΑΕΠ, που οι πιο αισιόδοξοι αναλυτές πιστεύουν ότι θα προκύψει ως αποτέλεσμα των καινοτομιών της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Αυτό σημαίνει ότι τα επιτόκια, μάλλον θα παραμείνουν χαμηλά για αρκετό ακόμη διάστημα, αλλά αυτό το ενδεχόμενο υποκρύπτει ένα διαφορετικό είδος κινδύνου: να πληγούν οι αποδόσεις των επενδυτών που έχουν τοποθετήσει τα χρήματά τους σε ομόλογα υψηλής εξασφάλισης, τα οποία έχουν πλέον μηδενικές ή και αρνητικές αποδόσεις (ομόλογα αξίας 16,5 τρισ. δολαρίων έχουν αρνητικές αποδόσεις [15], πράγμα που σημαίνει ότι οι επενδυτές όχι μόνο δεν απολαμβάνουν κάποιο κέρδος, αλλά στην πραγματικότητα πληρώνουν από την τσέπη τους για να τα κατέχουν). Ο μεγαλύτερος φόβος στην περίπτωση αυτή, είναι μια πιθανή κατάρρευση των ασφαλιστικών ταμείων των κρατών που συνήθως επενδύουν σε τέτοιου είδους ομόλογα, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν οι συντάξεις των εργαζομένων, αλλά και οι παροχές υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την διατήρηση της κοινωνικής ομαλότητας.

Η απόφαση για το ποια εισοδήματα θα πληγούν περισσότερο, αυτά των επιχειρήσεων ή των εργαζομένων είναι καθαρά πολιτική, αλλά σε κάθε περίπτωση δεν υφίστανται εύκολες λύσεις. Δεδομένου ότι το παγκόσμιο χρέος έχει φτάσει σε δυσθεώρητα επίπεδα, αν τα επιτόκια αυξηθούν απότομα με σκοπό να μειωθεί ο πληθωρισμός και να εξασφαλιστεί η επιβίωση των ασφαλιστικών ταμείων, θα προκύψουν χρεοκοπίες κρατών και ιδιωτικών επιχειρήσεων, με αποτέλεσμα να προκληθεί υψηλή ανεργία και κατ’ επέκταση να μειωθούν εκ νέου οι εισφορές προς το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας.

Η παρούσα κατάσταση δείχνει ότι μάλλον δεν υπάρχουν «αναίμακτες» οικονομικές λύσεις. Η παγκόσμια οικονομική επανεκκίνηση, με όποιον τρόπο και αν τελικά προκληθεί, θα οδηγήσει αναπόφευκτα στην απώλεια εισοδημάτων και πλούτου για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Σοβαρές τραπεζικές και εταιρικές πτωχεύσεις, απώλειες καταθέσεων, μειώσεις συντάξεων, επέκταση της φορολογίας, και έλεγχος κεφαλαίων δεν μπορούν να αποκλειστούν και πιθανότατα να καταλήξουμε -έπειτα από μια νέα σοβαρή διεθνή οικονομική κρίση- σ’ ένα νέο είδος οικονομικών συναλλαγών, χωρίς την παρουσία του φυσικού χρήματος.

Η εμπιστοσύνη των πολιτών απέναντι στις κρατικές δομές θα δοκιμαστεί και η εμφάνιση κινημάτων τύπου «κίτρινα γιλέκα» θα ενταθεί, απαιτώντας από τις κυβερνήσεις να επιβάλλουν αυστηρότερα κατασταλτικά μέτρα.

Η επέκταση του έλεγχου του χρήματος, θα διευκόλυνε την άσκηση της νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής για τις κεντρικές τράπεζες, μέσω της απευθείας πίστωσης χρήματος «ορισμένης χρονικής διάρκειας» [16] στους ψηφιακούς λογαριασμούς των πολιτών (θεωρούμενου ως ένα είδος βασικού εισοδήματος), αλλά και θα επέτρεπε τον πλήρη έλεγχο των συναλλαγών προκειμένου να αποτραπούν φαινόμενα φοροαποφυγής, φοροδιαφυγής και χρηματοδότησης παράνομων δραστηριοτήτων.

Η επιθυμία των κεντρικών τραπεζών να περιορίσουν τις συναλλαγές μέσω ιδιωτικών ψηφιακών νομισμάτων τύπου Bitcoin, εκδίδοντας τα δικά τους κρατικά ψηφιακά νομίσματα (central bank digital currencies), πέραν του δεδηλωμένου δημοσίως σκοπού του περιορισμού των αδιαφανών συναλλαγών, ενέχει και έναν μεγάλο κίνδυνο: να καταλήξει στον απόλυτο έλεγχο των συναλλαγών και συνεπώς των καταναλωτικών, προσωπικών, και ιδεολογικών προτιμήσεων των πολιτών, ως μια πρώτη γραμμή άμυνας απέναντι στους αντιφρονούντες του εκάστοτε πολιτικού συστήματος.

Αν, μάλιστα, οι προβλέψεις των πιο απαισιόδοξων οικονομολόγων για επερχόμενο οικονομικό όλεθρο επιβεβαιωθούν, τότε το πέρασμα στη νέα ψηφιακή οικονομία δεν αποκλείεται να καταστεί το βασικό όχημα κοινωνικού ελέγχου των πολιτών από αυταρχικά και ανελεύθερα πολιτικά καθεστώτα.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

*Το άρθρο αυτό έχει δημοσιευθεί στο τεύχος αριθ. 72 (Οκτώβριος - Νοέμβριος 2021) του Foreign Affairs The Hellenic Edition.
[1] Milanovic, Branko, «Ο Κόσμος Γίνεται Πιο Ίσος», Foreign Affairs (the Hellenic Edition), 31/08/2020. Διαθέσιμο στο https://www.foreignaffairs.gr/articles/72887/branko-milanovic/o-kosmos-g... (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[2] “The Global Wealth Report 2021”, Credit Suisse, June 2021. Διαθέσιμο στο https://www.credit-suisse.com/about-us/en/reports-research/global-wealth... (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021). σελ. 17.
[3] Ferreira, Francisco H.G., “Inequality in the Time of Covid-19”, IMF, Summer 21. Διαθέσιμο στο https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2021/06/inequality-and-covid-... (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[4] “Covid-19 and Inequality”, Inequality. Org, Διαθέσιμο στο https://inequality.org/facts/inequality-and-covid-19/ (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[5] “The Inequality Virus (briefing paper)”, Oxfam, January 2021. Διαθέσιμο στο https://oxfamilibrary.openrepository.com/bitstream/handle/10546/621149/b... σελ. 12(τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[6] “ILO Monitor: COVID-19 and the World of Work (Seventh edition)”, 25/06/2021. Διαθέσιμο στοwww.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@dcomm/documents/briefingnote/wcms_767028.pdf σελ.2 (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[7] “The Inequality Virus (briefing paper)”, όπως πριν, σελ. 8.
[8] Wadhwa, Puneet, “Global Debt Rises $32 Trillion in 2020 Amid Covid Pandemic: Moody’s”, Business Standard, 08/06/ 2021. Διαθέσιμο στο https://www.business-standard.com/article/international/global-debt-rise... (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[9] Nagle Peter & Sugawara Naotaka, “What the Pandemic Means for Government Debt, in Five Charts”, World Bank Blogs, 11/01/ 2021. Διαθέσιμο στο https://blogs.worldbank.org/opendata/what-pandemic-means-government-debt... (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[10] “M2 Money Stock”, Fred Economic Data, Διαθέσιμο στο https://fred.stlouisfed.org/series/M2 (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[11] “Euro Area Central Bank Balance Sheet”, Trading Economics, Διαθέσιμο στο https://tradingeconomics.com/euro-area/central-bank-balance-sheet (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[12] Landsman, Stephanie, “Market May Be in the ‘Biggest Bubble of my Career’, All-Star Investor Rich Bernstein Warns”, CNBC, 09/08/2021. Διαθέσιμο στο https://www.cnbc.com/2021/08/09/market-may-be-in-the-biggest-bubble-of-m... (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[13] “IMF Warns Stock Markets 'Meaningfully Higher' Than Should Be”, Deutsche Welle, 06/04/2021. Διαθέσιμο στο https://www.dw.com/en/imf-warns-stock-markets-meaningfully-higher-than-s... (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[14] Tην ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, η μεγαλύτερη εταιρεία ακινήτων στην Κίνα, η Evergrande, αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα χρέους, με κίνδυνο να εξελιχθεί στην κινεζική Lehman Brothers. Βλέπε «Πανικός» στην κινεζική οικονομία - Καταρρέει ο κολοσσός ακινήτων Evergrande», Ναυτεμπορική, 14/09/2021. Διαθέσιμο στο https://www.naftemporiki.gr/finance/story/1775793/evergrande-katarreei-m... (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[15] «Με Αρνητική Απόδοση Ομόλογα Αξίας 16 Τρις. Δολαρίων», Καθημερινή (αναδημοσίευση από Financial Times και Bloomberg στα ελληνικά), 26/08/2021. Διαθέσιμο στο https://www.kathimerini.gr/economy/561475627/me-arnitiki-apodosi-omologa... (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).
[16] Οι ηλεκτρονικοί λογαριασμοί των πολιτών θα μπορούσαν να πιστώνονται με χρηματικά ποσά, που αν δεν δαπανώντο εντός ορισμένου χρονικού διαστήματος θα έπαυαν να ισχύουν, με σκοπό να ενισχυθεί η καταναλωτική ζήτηση και να αποτραπεί το ενδεχόμενο αποταμίευσής τους ή τοποθέτησής τους σε επενδυτικά σχήματα. Ήδη, παρόμοια «πειράματα» έχουν γίνει στην Κίνα, με την πίστωση του «ψηφιακού» γουάν στα ηλεκτρονικά πορτοφόλια των πολιτών. Βλέπε Areddy, James, T., “China Creates Its Own Digital Currency, a First for Major Economy”, The Wall Street Journal, 05/04/2021. Διαθέσιμο στο https://www.wsj.com/articles/china-creates-its-own-digital-currency-a-fi... (τελευταία πρόσβαση στις 15/09/2021).

Copyright © 2022 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition