Ο χειμώνας του πατριάρχη

Η εποχή του Nursultan Nazarbayev τελείωσε στο Καζακστάν. Έξι μέρες αναταραχής από την αρχή του νέου έτους έδωσαν τέλος στις τρεις δεκαετίες αυταρχικής διακυβέρνησής του, πρώτα ως προέδρου έως το 2019 και στην συνέχεια ως «ηγέτη του έθνους», προικισμένου ισοβίως με σημαντικές εξουσίες και νομική ασυλία. Μαζικές διαδηλώσεις φούντωσαν την 1η Ιανουαρίου και οδήγησαν σε πρωτοφανή βία σε πολλές πόλεις, η οποία άφησε πίσω της εκατοντάδες νεκρούς. Οι διαδηλώσεις και οι ταραχές κλόνισαν το καθεστώς που ο Nazarbayev είχε οικοδομήσει και οχυρώσει στην περίοδο των 30 ετών. Έδωσαν επίσης στον προσχηματικό διάδοχό του, τον πρόεδρο Kassym-Jomart Tokayev, την ώθηση να αποσπάσει επιτέλους την χώρα από την λαβή του.

Ένα πιτσιλισμένο με λάσπη ανάγλυφο του πρώην Καζάκου προέδρου, Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ, στην Αλμάτι, στο Καζακστάν, τον Ιανουάριο του 2022. Pavel Mikheyev / Reuters
-----------------------------------------

Ο Nazarbayev είχε ανοίξει τον δρόμο για τον Tokayev όταν παραιτήθηκε από την προεδρία το 2019. Εκείνη την εποχή, η είδηση είχε πυροδοτήσει ενθουσιασμό και ελπίδες για ειλικρινή αλλαγή. Αλλά σύντομα έγινε προφανές ότι ο Nazarbayev δεν θα πήγαινε πουθενά. Ο Tokayev μετονόμασε την Αστάνα, την πρωτεύουσα, Nur-Sultan για να τιμήσει τον προκάτοχό του. Ο Nazarbayev παρέμεινε επικεφαλής του κυβερνώντος κόμματος Nur Otan και πρόεδρος του Συμβουλίου Ασφαλείας, ενός συνταγματικού συμβουλευτικού οργάνου. Συνέχισε επίσης να εκπροσωπεί το Καζακστάν σε μεγάλες διεθνείς συναντήσεις (η τελευταία τέτοια εμφάνιση του έγινε στην σύνοδο κορυφής της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών [Commonwealth of Independent States] στην Αγία Πετρούπολη τον Δεκέμβριο του 2021). Δεν μπορούσε να καμουφλαριστεί το γεγονός ότι ο Nazarbayev ακόμη έκανε κουμάντο.

Αυτό δεν ισχύει πλέον. Η ακριβής σειρά των γεγονότων είναι ακόμα θολή, αλλά φαίνεται ότι η λαϊκή αναταραχή αυτού του μήνα επίσπευσε μια σύγκρουση μεταξύ της κλίκας του Nazarbayev και του Tokayev. Ο πρώτος φέρεται να χρησιμοποίησε τα δίκτυά του για να προκαλέσει επιθέσεις και να εξαπολύσει χάος στην Αλμάτι, τη μεγαλύτερη πόλη του Καζακστάν, με στόχο την ανατροπή του εν ενεργεία προέδρου. Ο Tokayev κάλεσε στρατεύματα από τον Οργανισμό της Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας (Collective Security Treaty Organization, CSTO) -την υπό την ηγεσία της Ρωσίας περιφερειακή συμμαχία- για να βοηθήσουν στην καταστολή της αναταραχής και να προστατεύσουν την κυβέρνηση. Προς το παρόν, ο Tokayev έχει αναδειχθεί νικητής, αναλαμβάνοντας πλήρεις εκτελεστικές εξουσίες, αφαιρώντας από τον Nazarbayev την θέση του ως προέδρου του Συμβουλίου Ασφαλείας και απολύοντας και θέτοντας υπό κράτηση πολιτικά πρόσωπα στενά ευθυγραμμισμένα μαζί του.

Αλλά θα ήταν λάθος να αντιληφθούμε αυτά τα γεγονότα απλώς μέσα από το πρίσμα ενός ανταγωνισμού για την εξουσία. Βαθύτερα ρεύματα αναδεύονται κάτω από την ίντριγκα του παλατιού. Η οργή στους δρόμους αντανακλούσε αυθεντικά και βαθιά πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα στην χώρα, η οποία έχει βιώσει τεράστιες αλλαγές από την ανεξαρτησία της, το 1991, και μετά. Οι διαδηλώσεις δεν ήταν προπέτασμα καπνού για μια απόπειρα πραξικοπήματος, αλλά μάλλον αντανάκλαση της απογοήτευσης που αισθάνονται οι Καζάκοι για την διευρυνόμενη ανισότητα, την εδραιωμένη διαφθορά των ελίτ, και ένα «πετρωμένο» πολιτικό σύστημα.

Ο Tokayev φαίνεται ότι γνωρίζει αυτά τα παράπονα και έχει ήδη κινηθεί για να τα αντιμετωπίσει. Ίσως επιδιώξει να αναδιανείμει κάποια από τα περιουσιακά στοιχεία που έχει συσσωρεύσει η οικογένεια Nazarbayev και οι φίλοι της και να κατανείμει καλύτερα τους πόρους της χώρας για να αντιμετωπίσει τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες. Αλλά η πραγματική συστημική αλλαγή στο Καζακστάν παραμένει μια μακρινή προοπτική.

ΜΙΑ ΦΩΤΙΑ ΕΞΑΠΛΩΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΖΑΝΑΟΖΕΝ

Μέχρι αυτόν τον μήνα, ο Nazarbayev ουσιαστικά κυβέρνησε το Καζακστάν για ολόκληρη την τριαντακονταετή ιστορία του ως ανεξάρτητη χώρα. Ο πρώτος πρόεδρος της χώρας επέβλεψε έναν τεράστιο μετασχηματισμό, καθώς το Καζακστάν έγινε οικονομία της αγοράς και επιδίωξε να κεφαλαιοποιήσει τα τεράστια αποθέματά του σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Όπως η Ρωσία, [έτσι και] το Καζακστάν έσπευσε να υιοθετήσει οικονομικές μεταρρυθμίσεις, [με τη μορφή] θεραπείας του σοκ την δεκαετία του 1990. Οι μεταρρυθμιστές της χώρας, καθοδηγούμενοι από συμβούλους διεθνών χρηματοπιστωτικών θεσμών όπως η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank) και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ, International Monetary Fund), διέλυσαν επίσης το σοβιετικό κράτος πρόνοιας ως μέρος μιας σαρωτικής προσπάθειας για την δημιουργία μιας οικονομίας της αγοράς. Μείωσαν και ιδιωτικοποίησαν μερικώς τις προηγούμενες ολοκληρωμένες και εξισωτικές κοινωνικές παροχές.

Για παράδειγμα, οι λαμπεροί κοσμοπολίτικοι θύλακες πλούτου, ορατοί στο κέντρο της Αλμάτι, έρχονται σε αντίθεση με τα φτωχότερα προάστια της πόλης και τις φτωχοποιημένες αγροτικές περιοχές. Οι απλοί Καζάκοι δεν επωφελήθηκαν όσο θα έπρεπε από τον πλούτο που παρήχθη από αυτές τις αλλαγές. Τα έσοδα δεν κατανεμήθηκαν ποτέ ομοιόμορφα, αλλά αντίθετα βοήθησαν να δημιουργηθεί μιας τάξη ολιγαρχών και φίλων που στήριζαν το όλο και πιο διεφθαρμένο καθεστώς του Nazarbayev.

Το σπίρτο που άναψε την φωτιά αυτού του μήνα ήταν μια ακόμη μεταρρύθμιση φιλελευθεροποίησης. Την 1η Ιανουαρίου, η κυβέρνηση ήρε το ανώτατο όριο στην τιμή του βουτανίου και του προπανίου με την ελπίδα να εξαλείψει τις ελλείψεις που προκλήθηκαν από ορισμένες επιδοτήσεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον διπλασιασμό του κόστους του υγραερίου, ενός φθηνότερου καυσίμου που χρησιμοποιούν πολλοί άνθρωποι στο δυτικό Καζακστάν για να κινήσουν τα αυτοκίνητά τους. Ο θυμός για την εκτόξευση των τιμών πυροδότησε διαδηλώσεις στην Zhanaozen, μια πόλη στο δυτικό Καζακστάν, που αργότερα διογκώθηκαν σε πανεθνικό κύμα.