Η ανησυχητική επιστροφή της «πέμπτης φάλαγγας» | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η ανησυχητική επιστροφή της «πέμπτης φάλαγγας»

Πώς οι εσωτερικοί εχθροί —πραγματικοί και φανταστικοί— επηρεάζουν την γεωπολιτική
Περίληψη: 

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αξιοσημείωτη ενίσχυση της ρητορικής σχετικά με εξωτερικά υποστηριζόμενους εσωτερικούς εχθρούς σε όλο τον κόσμο. Αυτή η άνοδος σχετίζεται με πολλούς συγκλίνοντες παράγοντες: αυξανόμενη γεωπολιτική αστάθεια, εξάπλωση του εθνικισμού, η εκλογική επιτυχία λαϊκιστικών και εθνικιστικών , αλλά και η ευρεία χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Όσο αυτές οι τάσεις επιμένουν, η εστίαση της προσοχής σε εξωτερικά υποστηριζόμενους «εσωτερικούς εχθρούς» θα εντείνεται.

Ο HARRIS MYLONAS (Χάρης Μυλωνάς) είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων στο Elliott School of International Affairs του Πανεπιστημίου George Washington και διευθυντής σύνταξης στο ακαδημαϊκό περιοδικό Nationalities Papers.
Ο SCOTT RADNITZ είναι καθηγητής Ρωσικών και Ευρασιατικών Σπουδών στην έδρα Herbert J. Ellison στο Jackson School of International Studies του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον. Από το 2022 έως το 2023, είναι υπότροφος Jean Monnet στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο στην Φλωρεντία της Ιταλίας.
Είναι οι συνεπιμελητές του βιβλίου με τίτλο Enemies Within: The Global Politics of Fifth Columns [1].

Στον απόηχο της εισβολής της στην Ουκρανία, η ρωσική κυβέρνηση διεξήγαγε μεγάλης κλίμακας καταστολή εναντίον πολιτών που θεωρήθηκαν ότι αντιτίθενται στον πόλεμο. Ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, κατέστησε σαφείς τις προθέσεις του σε μια ομιλία του τον Μάρτιο, προειδοποιώντας ότι η Δύση «θα προσπαθήσει να ποντάρει στην λεγόμενη πέμπτη φάλαγγα, στους προδότες -σε αυτούς που κερδίζουν τα χρήματά τους εδώ, αλλά ζουν εκεί. Ζουν, όχι με την γεωγραφική έννοια, αλλά με την έννοια των σκέψεών τους, τη δουλική τους σκέψη».

05092022-1.jpg

Ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, συναντά τον Τούρκο πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στο Σότσι της Ρωσίας, τον Αύγουστο του 2022. Handout / Reuters
---------------------------------------------------

Η ρητορική [2] του Πούτιν έχει μεταφραστεί σε επίσημη πολιτική: αντιφρονούντες και Ρώσοι με ανεξάρτητο πνεύμα έχουν κατηγορηθεί ότι προωθούν τα Δυτικά συμφέροντα και εργάζονται για να υπονομεύσουν την Ρωσία εκ των έσω. Σε μερικούς έχουν επιβληθεί πρόστιμα, φυλακίσεις, ή βασανιστήρια. Αυτή η εκστρατεία ενάντια στους υποτιθέμενους προδότες έχει οργανωθεί όχι μόνο από τους πράκτορες του Κρεμλίνου αλλά και από απλούς πολίτες που πιστεύουν ότι ενεργούν πατριωτικά καταδίδοντας γείτονες και συναδέλφους τους. Πρόκειται για μια στρατηγική που υιοθετούν ηγέτες όλο και περισσότερων χωρών: εντοπίζουν και δυσφημούν εγχώριες ομάδες που υποτίθεται ότι συνεργάζονται με εξωτερικούς εχθρούς για να υπονομεύσουν το εθνικό συμφέρον, και έπειτα παρασύρουν την κοινή γνώμη να τις στοχοποιήσει. Ενεργώντας έτσι, αυτοί οι ηγέτες εκμεταλλεύονται προϋπάρχουσες προκαταλήψεις, φόβους για την εθνική ασφάλεια και γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς για να αποδυναμώσουν εσωτερικούς πολιτικούς αντιπάλους τους και να ενισχύσουν την συνοχή του «μπλοκ» που τους υποστηρίζει.

Αν και ο όρος «πέμπτη φάλαγγα» επινοήθηκε μόλις την δεκαετία του 1930, η πρακτική του εντοπισμού και της στοχοποίησης τέτοιων απειλών είναι πολύ παλαιότερο φαινόμενο και αναμφισβήτητα προϋπάρχει του εθνικού κράτους. Ιστορικά, οι κυβερνήσεις αντιμετώπιζαν κυρίως μυστικά τις πέμπτες φάλαγγες αντί να διαλαλούν την παρουσία τους για πολιτικό κέρδος. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, παρατηρείται μια αξιοσημείωτη ενίσχυση της ρητορικής σχετικά με εξωτερικά υποστηριζόμενους εσωτερικούς εχθρούς σε όλο τον κόσμο. Αυτή η άνοδος σχετίζεται με πολλούς συγκλίνοντες παράγοντες: αυξανόμενη γεωπολιτική αστάθεια, η οποία αυξάνει την πιθανότητα οι χώρες να αναμειχθούν στις εσωτερικές υποθέσεις των αντιπάλων τους˙ εξάπλωση του εθνικισμού [3] ως κυρίαρχης ιδεολογίας, η οποία ενισχύει την απήχηση των ισχυρισμών περί πέμπτης φάλαγγας˙ η εκλογική επιτυχία λαϊκιστικών και εθνικιστικών κινημάτων που συχνά διασπείρουν τέτοιες ανησυχίες˙ αλλά και η ευρεία χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, που διευκολύνει την ταχεία διάδοση της ρητορικής περί πέμπτης φάλαγγας. Όσο αυτές οι τάσεις επιμένουν, η εστίαση της προσοχής σε εξωτερικά υποστηριζόμενους «εσωτερικούς εχθρούς» θα εντείνεται. Το κυνήγι της πέμπτης φάλαγγας, πραγματικής ή φανταστικής, θα συνεχίσει να διαμορφώνει όχι μόνο την εσωτερική πολιτική πολλών χωρών αλλά και τις σχέσεις μεταξύ τους καθώς ανταγωνίζονται για επικράτησή τους στην διεθνή σκηνή.

ΡΙΖΩΜΕΝΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η υποψία ότι ορισμένοι πολίτες υπονομεύουν το εθνικό συμφέρον είναι πιθανό να προέρχεται από μια ιδεολογία όπως αυτή του Πούτιν [4] ή από μια εθνοτική, πολιτιστική, ή θρησκευτική ταυτότητα που προσδιορίζει μια ομάδα ως διαφορετική από την εθνική πλειοψηφία και έτσι, ως ύποπτη. Το ποιο από αυτά τα κριτήρια προέχει κάθε φορά εξαρτάται από τα διακυβεύματα και την γεωπολιτική δυναμική της εποχής.

Στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα που οι αυτοκρατορίες βρίσκονταν υπό κατάρρευση, το ενδιαφέρον επικεντρωνόταν σε εθνοτικά προσδιορισμένες πέμπτες φάλαγγες. Οι ηγέτες που συμμετείχαν στην εθνοδόμηση αναδυόμενων κρατών δυσφημούσαν ορισμένες ομάδες, αναφερόμενοι συχνά σε αυτές ως «εθνικές μειονότητες», και εξήγγειλαν πολιτικές αποκλεισμού σε πραγματικές ή πιθανές πέμπτες φάλαγγες. Προέκυψαν, λοιπόν, εκστρατείες εθνοκάθαρσης και αναγκαστικής ανταλλαγής πληθυσμών, συμπεριλαμβανομένης της γενοκτονίας των Αρμενίων την δεκαετία του 1910.

Κατά την διάρκεια εκείνης της περιόδου ο πόλεμος και οι απειλές για την εδαφική ακεραιότητα αύξησαν τις ανησυχίες για εθνοτικά προσδιορισμένες πέμπτες φάλαγγες. Ο Σοβιετικός ηγέτης, Ιωσήφ Στάλιν, ενορχήστρωσε την εκτόπιση ολόκληρων εθνοτικών πληθυσμών -συμπεριλαμβανομένων των Τσετσένων, των Τατάρων της Κριμαίας, των Ινγκούσων, και των Μεσκετιανών Τούρκων- υποτίθεται για να τιμωρήσει [5] όσους, σύμφωνα με τα λόγια του αρχηγού της μυστικής αστυνομίας του, «πρόδωσαν την Πατρίδα, πέρασαν στο πλευρό των φασιστών κατακτητών, [και] εντάχθηκαν στις τάξεις των σαμποτέρ και των κατασκόπων». Μετά την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, η κυβέρνηση των ΗΠΑ προχώρησε στον εγκλεισμό εκατό χιλιάδων Ιαπωνοαμερικανών, παρά το γεγονός ότι οι αναφορές των μυστικών υπηρεσιών εκείνης της εποχής δεν βρήκαν αξιόπιστα στοιχεία για μεγάλης κλίμακας κατασκοπεία ή δολιοφθορά.