Το ουκρανικό δίλημμα της Αφρικής

Καθώς ο πόλεμος του Ρώσου Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία εισέρχεται στον έβδομο μήνα του, πολλές αφρικανικές χώρες δεν έχουν ακόμη δείξει ισχυρή υποστήριξη στο Κίεβο, προς απογοήτευση των Δυτικών ηγετών. Τις πρώτες ημέρες της σύγκρουσης, αφότου 17 αφρικανικές χώρες αρνήθηκαν να υποστηρίξουν ένα ψήφισμα του ΟΗΕ που καταδίκαζε την Ρωσία, αρκετοί Ευρωπαίοι διπλωμάτες που ήταν τοποθετημένοι σε αφρικανικές πρωτεύουσες έκαναν μια μεγάλη επίδειξη εκφοβισμού Αφρικανών ηγετών διότι αυτοί δεν πήραν θέση εναντίον της εισβολής. Ιδιαιτέρως ο πρόεδρος της Νοτίου Αφρικής Cyril Ramaphosa έγινε στόχος κάποιων εμφανώς μη διπλωματικών tweet, με την Riina Kionka, τότε πρέσβυ της ΕΕ στην Πρετόρια, να γράφει ότι «ήμασταν απορημένοι διότι [η Νότιος Αφρική] θεωρεί τον εαυτό της και θεωρείται από τον κόσμο ως μια χώρα που υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα».

Ένα τανκ που καταστράφηκε στον εμφύλιο πόλεμο της Αιθιοπίας, στην περιοχή Afar, στην Αιθιοπία, τον Φεβρουάριο του 2022. Tiksa Negeri / Reuters
--------------------------------------------------------

Παρά τη συνεχιζόμενη Δυτική πίεση, ωστόσο, η κατάσταση δεν έχει αλλάξει πολύ στους μήνες έκτοτε. Τον Ιούλιο, για παράδειγμα, ο Γάλλος πρόεδρος, Εμανουέλ Μακρόν, ταξίδεψε στην Κεντρική Αφρική και στην Δυτική Αφρική για να επιστρατεύσει υποστήριξη για την Ουκρανία, αλλά κατάφερε μόνο να δυσαρεστήσει πολλούς Αφρικανούς ηγέτες όταν τους κατηγόρησε για «υποκρισία» διότι αρνήθηκαν να καταδικάσουν τον πόλεμο. Αντίθετα, κατά την διάρκεια μιας επίσκεψης σε πολλές αφρικανικές χώρες τον ίδιο μήνα, ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών, Σεργκέι Λαβρόφ, έδωσε έμφαση στους δεσμούς της Ρωσίας με την ήπειρο και απεικόνισε τη Ρωσία ως «θύμα» στην Ουκρανία. Μέχρι σήμερα, μόνο μια χούφτα αφρικανικές χώρες - η Γκάνα, η Κένυα και η Νιγηρία μεταξύ αυτών - έχουν λάβει ισχυρή στάση για τον πόλεμο, και ακόμη και αυτές έχουν εστιάσει κυρίως στην καταγγελία της επιθετικότητας ευρύτερα και σε γενικές εκκλήσεις για διπλωματία και ειρήνη, παρά σε συγκεκριμένες επικρίσεις για την Μόσχα.

Μολονότι οι ηγέτες της Δύσης απορούν με αυτές τις εξελίξεις, υπάρχουν σαφείς λόγοι για την απροθυμία των αφρικανικών χωρών να ενστερνιστούν το Δυτικό αφήγημα για την Ουκρανία. Πρώτον, η Αφρική είναι μια τεράστια, περίπλοκη και ιδιαίτερα ποικιλόμορφη ήπειρος, και οι 54 χώρες και επικράτειες της έχουν κάθε μία μοναδικές συνθήκες και ιστορίες, καθώς και διαφορετικές σχέσεις τόσο με την Ρωσία όσο και με την Δύση. Θα ήταν παράλογο -και συγκαταβατικό- να υποθέσουμε ότι οι ηγέτες της ηπείρου θα μπορούσαν να ενωθούν αμέσως γύρω από μια ενιαία θέση. Όταν οι αφρικανικές χώρες συνασπίστηκαν γύρω από μια κοινή θέση στο παρελθόν, ήταν συχνά μετά από χρόνια διαβούλευσης, όπως συνέβη με την μετάβαση από τον Οργανισμό Αφρικανικής Ενότητας (Organization of African Unity) στην Αφρικανική Ένωση (African Union), η οποία έλαβε χώρα το 2002 αλλά βρισκόταν στα σκαριά από τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Σε άλλες περιπτώσεις, ένα κοινό μέτωπο έχει ωθηθεί από μια συγκεκριμένη και επείγουσα απειλή, όπως το ξέσπασμα του [ιού] Έμπολα στον ποταμό Mano ή η πανδημία της COVID-19, την οποία οι αφρικανικές χώρες γνώριζαν ότι δεν θα μπορούσαν να αντέξουν χωρίς ένα ενιαίο μέτωπο. Για την Αφρική, ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία δεν έχει καμία από αυτές τις ιδιότητες.

Επιπλέον, ο σκεπτικισμός των αφρικανικών πρωτευουσών σχετικά με το να πάρουν το μέρος της Δύσης σε έναν μακρινό πόλεμο στην Ευρώπη έχει επίσης τις ρίζες του σε μια ανισορροπία ισχύος μεταξύ της Δύσης και των αφρικανικών χωρών που συνήθως εξελίσσεται ως δομική βία. Πέρα από τις πολλές ιστορικές αδικίες που δεν αναγνωρίζονται –πόσω μάλλον να δοθούν εξηγήσεις γι’ αυτές– οι σύγχρονες μορφές αδικίας εξακολουθούν να επιμένουν. Οι ηγέτες των Δυτικών εθνών σπεύδουν να σαρώσουν τις βίαιες αποικιακές και νεοαποικιακές ιστορίες κάτω από το χαλί, ενώ οι αφρικανικές χώρες συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν τις συνέπειές τους. Αναλογιστείτε την πανδημία της COVID-19, κατά την οποία οι αφρικανικές χώρες αφέθηκαν να εκλιπαρούν για φάρμακα και εμβόλια που τα Δυτικά έθνη πετούσαν κατά εκατομμύρια, επιδεινώνοντας την αίσθηση της φιλίας υπό όρους. Μόλις προστεθούν στο μείγμα οι προσπάθειες της ίδιας της Ρωσίας να επηρεάσει τις αφρικανικές χώρες, η ιστορία καθιστά δύσκολο για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους Ευρωπαίους συμμάχους τους να οικοδομήσουν έναν αφρικανικό συνασπισμό εναντίον της Μόσχας.

Ο ΠΟΥΤΙΝ ΚΑΙ ΟΙ ΜΑΧΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Φυσικά μια εξήγηση για την αφρικανική απροθυμία να ευθυγραμμιστεί με την Δύση για την Ουκρανία είναι οι δραστηριότητες της ίδιας της Ρωσίας στην Αφρική. Όπως έχουν επισημάνει Δυτικές κυβερνήσεις και αναλυτές, η Μόσχα έχει εμπλακεί σε μια μεγάλης κλίμακας εκστρατεία παραπληροφόρησης, ιδιαίτερα στο διαδίκτυο, ώστε να διαμορφώσει την αφρικανική άποψη σχετικά με την σύγκρουση. Αυτή η προσπάθεια βασίζεται σε προηγούμενες ρωσικές εκστρατείες παραπληροφόρησης που έχουν επηρεάσει τις πολιτικές διαδικασίες αλλού, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών. Τον Μάιο, [το περιοδικό] Economist δημοσίευσε μια μελέτη για λογαριασμούς του Twitter που χρησιμοποιούνται για να διαδώσουν την ρωσική παραπληροφόρηση σχετικά με τον πόλεμο· ένας μεγάλος αριθμός αυτών των λογαριασμών είχε ως βάση την Αφρική και φαινόταν να στοχεύει σκόπιμα τις αφρικανικές κοινότητες.

Μια επεξεργασμένη εικόνα που κοινοποιήθηκε ευρέως από αφρικανικούς λογαριασμούς του Twitter από την έναρξη του πολέμου και μετά, φερόταν ότι έδειχνε έναν νεαρό Πούτιν με τον πρώην πρόεδρο της Μοζαμβίκης, Samora Machel, σε ένα στρατόπεδο εκπαίδευσης για μαχητές της ελευθερίας στην Τανζανία την δεκαετία του 1970. Στην πραγματικότητα, δεν θα μπορούσαν να έχουν υπάρξει τέτοιες συναντήσεις: ο Πούτιν δεν είναι αρκετά μεγάλος για να έχει βρεθεί στην Τανζανία όταν θα είχαν τραβηχτεί αυτές οι φωτογραφίες. Αλλά οι εικόνες έγιναν viral, εν μέρει διότι χρησίμευσαν στην ενίσχυση των αιτιάσεων των Αφρικανών για την αποικιακή κληρονομιά της Δύσης στην ήπειρο. Όντως, ο Machel πέθανε αργότερα σε ένα μυστηριώδες αεροπορικό δυστύχημα που η Επιτροπή Αλήθειας, Δικαιοσύνης και Συμφιλίωσης (Truth Justice and Reconciliation Commission) της Νοτίου Αφρικής συνέδεσε με την κυβέρνηση του Απαρτχάιντ στη Νότιο Αφρική, που εκείνη την εποχή ήταν Δυτικός σύμμαχος.

Οι πόλεμοι της αποαποικιοποίησης στην Αφρική δεν είναι παλιοί. Μόλις το 2018, μια ομάδα ζώντων θυμάτων της βρετανικής αποικιακής κυβέρνησης της Κένυας μήνυσε επιτυχώς την βρετανική κυβέρνηση για τα βασανιστήρια που υπέστη σε στρατόπεδα εγκλεισμού, κατά την διάρκεια του πολέμου για την ανεξαρτησία της Κένυας την δεκαετία του 1950. Άλλες αδικίες του Ψυχρού Πολέμου μόλις αρχίζουν να αντιμετωπίζονται. Φέτος τον Ιούνιο, η βελγική κυβέρνηση επέστρεψε στους απογόνους του θύματος ένα δόντι με χρυσή θήκη που ανήκε στον Patrice Lumumba, τον πρώτο πρωθυπουργό της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό (Democratic Republic of Congo, ΛΔΚ), ο οποίος δολοφονήθηκε από βελγικό εκτελεστικό απόσπασμα το 1961 σε μια σκευωρία που υποστηρίχθηκε από τις ΗΠΑ.

Για πολλές από αυτές τις χώρες, ο κομμουνισμός παρείχε μια εναλλακτική στην Δυτική αποικιοκρατία και μια βάση για κινήματα ανεξαρτησίας της Αφρικής του εικοστού αιώνα - μια κληρονομιά που έχει επιτρέψει στην σύγχρονη Ρωσία, ως διάδοχο κράτος της Σοβιετικής Ένωσης, να παρουσιαστεί ως ότι βρίσκεται στην σωστή πλευρά της αφρικανικής ιστορίας. Φυσικά, η σοβιετική υποστήριξη για τα κινήματα αποαποικιοποίησης δεν προήλθε μόνο από την Ρωσία: μεγάλο μέρος της προήλθε από άλλα μέρη του κομμουνιστικού μπλοκ, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας. Αλλά η Ρωσία έχει διεκδικήσει επιδέξια αυτή την φήμη και έχει εκμεταλλευτεί την περίπλοκη σχέση της Αφρικής με την Δύση.

ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΕΞΟΠΛΙΣΜΕΝΟΙ ΠΑΡΑ ΣΥΜΜΑΧΟΙ

Ένας δεύτερος λόγος για τον οποίο οι αφρικανικές χώρες είναι απρόθυμες να υποστηρίξουν την Ουκρανία πηγάζει από τις διαφορές μεταξύ του τρόπου με τον οποίο οι αφρικανικές χώρες και οι Δυτικές αντίστοιχές τους βλέπουν την σύγχρονη γεωπολιτική. Πολλές από τις κυβερνήσεις που επί του παρόντος στρέφονται προς την Ρωσία —συμπεριλαμβανομένου του Μάλι, της Αιθιοπίας και της Ουγκάντα— οφείλουν την πολιτική τους επιβίωση στην ρωσική υποστήριξη. Για παράδειγμα, η Ρωσία είναι ένας βασικός προμηθευτής όπλων και έχει παράσχει στρατιωτική υποστήριξη μέσω μισθοφορικών δυνάμεων όπως η Ομάδα Wagner (Wagner Group) σε πολλές από τις αφρικανικές χώρες οι οποίες απείχαν από την ψηφοφορία του ΟΗΕ που καταδίκαζε την ρωσική επιθετικότητα. Σήμερα, η Ρωσία είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας όπλων στην Αφρική, αντιπροσωπεύοντας το 44% των αγορών όπλων στην ήπειρο μεταξύ του 2017 και του 2021, σύμφωνα με το Διεθνές Ινστιτούτο Ερευνών για την Ειρήνη (International Peace Research Institute) της Στοκχόλμης. (Η Ουκρανία είναι επίσης προμηθευτής όπλων σε κάποιες αφρικανικές χώρες, ιδιαίτερα στο Νότιο Σουδάν.)

Είναι αξιοσημείωτο ότι, πολλοί Αφρικανοί ηγέτες με μακροχρόνια Δυτική υποστήριξη δεν έχουν διστάσει να καλλιεργήσουν την ρωσική στρατιωτική υποστήριξη. Με την Δυτική υποστήριξη, για παράδειγμα, ο Yoweri Museveni έχει κυβερνήσει την Ουγκάντα επί 38 χρόνια. Ο Paul Biya κυβέρνησε το Καμερούν επί 40 [χρόνια]. Αμφότεροι κατάφεραν να παραμείνουν στα καθήκοντα τους, σε πείσμα των των άφθονων αποδείξεων για εγκλήματα εναντίον του λαού τους. (Ο Μακρόν βρισκόταν στο Καμερούν όταν έκανε την παρατήρησή του περί υποκρισίας.) Ωστόσο, μολονότι οι Ηνωμένες Πολιτείες εκπαιδεύουν στρατιώτες από την Ουγκάντα για να πολεμούν για λογαριασμό τους σε χώρες όπως η Σομαλία, η Ουγκάντα αγοράζει κυρίως τα όπλα της από την Ρωσία, και το 2020 είχε την πιο απότομη αύξηση στρατιωτικών δαπανών στην Αφρική. Ομοίως, το Καμερούν, το οποίο είναι μεγάλος ωφελούμενος της γαλλικής γενναιοδωρίας, υπέγραψε συμφωνία για όπλα με την Μόσχα τον Απρίλιο του 2022, λίγο μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Για τα αυταρχικά καθεστώτα, οι προσπάθειες να φέρουν αντιμέτωπους τους δεσμούς με αμφότερες τις πλευρές έχουν ενισχύσει την αμφιθυμία της ηπείρου προς την Ουκρανία.

Αλλά για άλλες χώρες, αυτό που ο Μακρόν αποκαλεί υποκρισία γίνεται κατανοητό πιο εύλογα ως κόπωση από τις συγκρούσεις. Εξάλλου, η Αφρική έχει βιώσει, και συνεχίζει να βιώνει, πολλούς δικούς της δυσεπίλυτους πολέμους. Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, πολλοί αφρικανικοί πόλεμοι ήταν μάχες πληρεξουσίων μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και των Ηνωμένων Πολιτειών. Μολονότι οι Δυτικές δυνάμεις ήταν απρόθυμες να το αναγνωρίσουν, η κληρονομιά αυτών των συγκρούσεων -μεταξύ άλλων στην Αγκόλα, στην ΛΔΚ, στην Μοζαμβίκη και αλλού- συνεχίζει να ρίχνει μια μεγάλη σκιά σε πολλά τμήματα της ηπείρου. Την τελευταία φορά που ζητήθηκε από τις αφρικανικές χώρες να διαλέξουν πλευρά σε έναν πόλεμο μεταξύ της Δύσης και την Ανατολής, χώρες καταστράφηκαν και εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν.

Στο κλασικό του δοκίμιο για την αποαποικιοποίηση, «Σχετικά με την βία» (Concerning Violence), που δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του με τίτλο «The Wretched of the Earth» το 1961, ο ψυχίατρος και πολιτικός φιλόσοφος Frantz Fanon έγραψε ότι «η ουδετερότητα παράγει στον πολίτη του τρίτου κόσμου … μια έλλειψη φόβου και μια προγονική υπερηφάνεια που μοιάζει με περιφρόνηση». Υποστήριξε ότι για τις αφρικανικές χώρες η παραμονή στην ουδετερότητα ήταν απαραίτητη για την επιβίωση. Ωστόσο επέκρινε τους Αφρικανούς ηγέτες διότι επέτρεψαν στην ουδετερότητα να τροφοδοτήσει τις ξένες προσπάθειες για στρατιωτικοποίηση της ηπείρου. Σήμερα, αναδύεται το ίδιο μοτίβο και η προειδοποίηση ισχύει. Η Ρωσία έχει ήδη υποσχεθεί να διευρύνει τις προμήθειες όπλων στις αφρικανικές χώρες, σε αυτή που είναι μια σαφής προσπάθεια εξαγοράς της αφοσίωσης τους. Πλέον, πολλοί ακτιβιστές και ηγέτες σε φιλοδημοκρατικούς κύκλους φοβούνται ότι η ήπειρος εισέρχεται σε άλλη μια περίοδο στην οποία οι προσπάθειες ξένων δυνάμεων να αγοράσουν φίλους στις αφρικανικές κυβερνήσεις θα προαναγγείλουν μια νέα εποχή κακής ηγεσίας.

Η ΧΑΜΕΝΗ ΕΙΡΗΝΗ

Οι αφρικανικές χώρες έχουν μια μοναδική πλεονεκτική θέση έναντι του πολέμου της Ρωσίας στην Ουκρανία. Αντί να προσκαλέσουν περισσότερες εξ’ αυτών να συμπράξουν στον πόλεμο, οι Δυτικές χώρες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν αυτή την ευκαιρία για να επιτρέψουν στους Αφρικανούς να εφαρμόσουν τα διδάγματα που έχουν μάθει από γενιές πολέμου στο δικό τους έδαφος. Η Αφρικανική Ένωση έχει δηλώσει ότι ένας από τους στόχους της είναι «η σίγαση των όπλων μέχρι το 2030» και οι αφρικανικές χώρες διαθέτουν μερικούς από τους πλέον περίπλοκους μηχανισμούς για την ειρήνη και την ασφάλεια στον κόσμο, εν μέρει διότι χρησιμοποιούνται τόσο συχνά. Το Συμβούλιο Ειρήνης και Ασφάλειας (Peace and Security Council) της Αφρικανικής Ένωσης, για παράδειγμα, είναι ένα μόνιμο όργανο λήψης αποφάσεων εντός της ένωσης, ενώ υπο-περιφερειακές οργανώσεις όπως η Οικονομική Κοινότητα των Δυτικοαφρικανικών Κρατών (Economic Community of West African States, ECOWAS) έχουν φτάσει στο σημείο να δημιουργήσουν τις δικές τους ικανότητες ειρηνευτικών δυνάμεων και έγκαιρης προειδοποίησης. Για όσους έχουν εργαστεί με τέτοιους φορείς, το κυρίαρχο ερώτημα σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία είναι, «πού είναι οι ειρηνευτικές δυνάμεις;» Εκτός από τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ (UN Secretary General), οι ίδιοι δεν βλέπουν πολλές αποδείξεις ότι οι παγκόσμιοι ηγέτες προτρέπουν για αποκλιμάκωση. Δεν είναι μια σύγκρουση μεταξύ της Ρωσίας και της Δύσης το συγκεκριμένο σενάριο για την αντιμετώπιση του οποίου υπάρχει η διεθνής διπλωματία;

Όντως, οι αφρικανικές χώρες γνωρίζουν πόσο δύσκολος μπορεί να είναι ο τερματισμός των πολέμων. Μόνο στην Ανατολική Αφρική, πολλές συγκρούσεις βρίσκονται σε εξέλιξη, μεταξύ άλλων στην ανατολική ΛΔΚ, στην Αιθιοπία, στην Σομαλία, στο Νότιο Σουδάν και στο Σουδάν. Πολλές από αυτές είναι καταστρεπτικές: υπάρχουν αυξανόμενες ενδείξεις γενοκτονίας στην περιοχή Τιγκρέι της Αιθιοπίας και ο σουδανικός λαός συνεχίζει να αγωνίζεται για τον τερματισμό της στρατιωτικής εξουσίας, καθώς άλλες χώρες - συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας - προσφέρουν στο στρατιωτικό καθεστώς στρατιωτική και οικονομική υποστήριξη. Αυτές οι συγκρούσεις έχουν πυροδοτήσει παρεμβάσεις της Αφρικανικής Ένωσης, της Διακυβερνητικής Υπηρεσίας για την Ανάπτυξη (Inter-Governmental Agency For Development) και της Ανατολικοαφρικανικής Κοινότητας (East African Community), για να μην αναφέρουμε μερικές διμερείς προσπάθειες διαμεσολάβησης. Κάποιοι από αυτούς τους πολέμους μαίνονται εδώ και μια γενιά. Ο συλλογικός δισταγμός των αφρικανικών χωρών να συρθούν στην Ουκρανία πρέπει να ερμηνευθεί, εν μέρει, υπό το φως αυτής της έμφυτης επίγνωσης της μακροπρόθεσμης βλάβης που έχουν προκαλέσει οι πόλεμοι στην ήπειρο.

Η ιστορία υπενθυμίζει στις αφρικανικές χώρες να προσεγγίσουν την σύγκρουση στην Ουκρανία με προσοχή και να αντιμετωπίσουν τους ισχυρισμούς περί φιλίας με καχυποψία. Για πολλούς Αφρικανούς, οι σημερινές προσεγγίσεις τόσο από την Ρωσία όσο και από την Δύση δεν σκοπεύουν στην φιλία. Σκοπεύουν στο να χρησιμοποιηθεί η Αφρική ως μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού. Οι αυταρχικοί ηγέτες όπως ο Biya μπορούν και έχουν αποκομίσει οφέλη από τον πόλεμο. Αλλά η κυρίαρχη αφρικανική θέση, δεδομένων των μεγάλων αβεβαιοτήτων σχετικά με τον πόλεμο και την έκβασή του, είναι η απαίτηση για ειρήνη και η παρότρυνση για διπλωματία - και, όποτε είναι δυνατόν, η αποφυγή της υποχρέωσης να διαλέξει πλευρά σε μια σύγκρουση που φαίνεται απίθανο να προσφέρει πολλά στην Αφρική, ιδιαίτερα αν μετατρέψει την ήπειρο σε ένα νέο θέατρο πολέμου πληρεξουσίων.

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.amazon.com/Digital-Democracy-Analogue-Politics-Transforming/...

Copyright © 2022 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/africa/africa-ukraine-dilemma-between-rus...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition