Πραξικοπήματα στο Κρεμλίνο | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Πραξικοπήματα στο Κρεμλίνο

Τι λέει η ιστορία των μαχών εξουσίας της Ρωσίας για το μέλλον του Πούτιν
Περίληψη: 

Με τον Πούτιν να καταστέλλει την διαφωνία και να οδηγεί την Ρωσία σε έναν όλο και πιο ζοφερό αυταρχισμό, η ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης προσφέρει μια πιο κατάλληλη σύγκριση με το παρόν - και καλύτερες ενδείξεις για το τι ίσως θα έκανε ένα πραξικόπημα να επιτύχει ή να αποτύχει σήμερα.

Ο SERGEY RADCHENKO είναι διακεκριμένος καθηγητής στην έδρα «Wilson E. Schmidt» στο Johns Hopkins School of Advanced International Studies (SAIS) και μέλος του Kissinger Center της σχολής. Έχει ως βάση το SAIS Europe στην Μπολόνια της Ιταλίας.

Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν έχει χάσει την επαφή με την πραγματικότητα. Έχει κηρύξει μερική επιστράτευση για να αντιστρέψει τις ήττες του στην Ουκρανία και, σηματοδοτώντας την απελπισία του, έχει κλιμακώσει τους πυρηνικούς λεονταρισμούς της Ρωσίας. Κάθε μέρα που ο πόλεμος σέρνεται, η χώρα του γίνεται όλο και πιο απομονωμένη από τον υπόλοιπο κόσμο. Όλο και περισσότερο, η Ρωσία εξαρτάται από την Κίνα για να μην αφήσει την οικονομία της να καταρρεύσει υπό το βάρος των κυρώσεων, ακόμη και όταν οι Κινέζοι ηγέτες εκφράζουν αμφιβολίες για την εισβολή. Η αποτυχία της Ρωσίας να καταλάβει το Κίεβο, και οι πρόσφατες ανατροπές στην περιοχή του Χάρκοβο στην ανατολική Ουκρανία, έχουν οδηγήσει ακόμη και τους φιλικούς προς τον Πούτιν σχολιαστές να αμφισβητούν τις αποφάσεις του. Σε αυτό το σκηνικό, είναι λογικό ότι πολλοί Ρώσοι αρχίζουν να αναρωτιούνται για πόσο ακόμη θα μπορέσει ο Πούτιν να παραμείνει στην εξουσία και να επιδιώξει τον βάρβαρο πόλεμο του. Οι ελάχιστοι δημοτικοί σύμβουλοι που αιτήθηκαν τολμηρά στον Πούτιν να παραιτηθεί εξέφρασαν δημόσια αυτό που πολλοί στην ρωσική πολιτική ελίτ σκέφτονται ιδιωτικά. Φαίνεται σίγουρο ότι κάποιος στις σκοτεινές αίθουσες του Κρεμλίνου θα αποφασίσει ότι [ο Πούτιν] πρέπει να φύγει.

26092022-1.jpg

Ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, παρακολουθεί μια στρατιωτική παρέλαση στην Μόσχα, τον Μάιο του 2022. Mikhail Metzel / Sputnik via Reuters
----------------------------------------------

Αλλά ακόμα κι αν οι βουλευτές του Πούτιν συμπεράνουν ότι θέλουν να φύγει [1] ο Πούτιν, η απομάκρυνσή του από την εξουσία θα είναι δύσκολη. Η Μόσχα δεν έχει βιώσει απόπειρες πραξικοπήματος, επιτυχημένες ή ανεπιτυχείς, από τότε που έπεσε η Σοβιετική Ένωση. Δεν έχουν υπάρξει καν σοβαρές συνωμοσίες — γνωστές τουλάχιστον στο κοινό. Η αντιπαράθεση του πρώην Ρώσου προέδρου, Μπόρις Γέλτσιν, με το Ανώτατο Σοβιέτ το 1993 -η οποία έληξε μόνο αφότου ρωσικά τανκς πυροβόλησαν το κτίριο του κοινοβουλίου- είναι ό,τι κοντινότερο έχει βιώσει η χώρα σε πραξικόπημα. Και ακόμη και αυτό δεν πληροί τις προϋποθέσεις, καθώς ήταν μια πολύ δημόσια αντιπαράθεση μεταξύ ενός εκτελεστικού και ενός νομοθετικού σώματος.

Η Ρωσία του Γέλτσιν, ωστόσο, ήταν σχετικά ανοιχτή και δημοκρατική, επιτρέποντας έναν βαθμό νομιμοποιημένης αμφισβήτησης. Με τον Πούτιν να καταστέλλει την διαφωνία [2] και να οδηγεί την Ρωσία σε έναν όλο και πιο ζοφερό αυταρχισμό, η ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης προσφέρει μια πιο κατάλληλη σύγκριση με το παρόν - και καλύτερες ενδείξεις για το τι ίσως θα έκανε ένα πραξικόπημα να επιτύχει ή να αποτύχει σήμερα. Το ιστορικό εδώ δεν είναι ακόμη τρομερά ενθαρρυντικό, αλλά είναι πιο ανάμικτο. Κορυφαίοι αξιωματούχοι οργανώθηκαν με επιτυχία για να ανατρέψουν τον Νικίτα Χρουστσόφ. Άλλοι κατέλαβαν την εξουσία κατά την διάρκεια των σπάνιων στιγμών που η χώρα δεν είχε σαφή αρχηγό κράτους. Κατά κανόνα αυτοί οι αξιωματούχοι δεν επέδειξαν καθοδηγητική ιδεολογία ή πολιτικές αρχές, απλώς ωμή φιλοδοξία. Η επιτυχία εξαρτάτο σε μεγάλο βαθμό από την χρονική συγκυρία και την δύναμη: να κινηθούν γρήγορα και επιθετικά όταν ο εν ενεργεία ηγέτης επιδείκνυε αδυναμία.

Στην περίπτωση του Πούτιν [3] δεν υπάρχει έλλειμμα πιθανών σφετεριστών. Η παρέα κολάκων του προέδρου, οι διαχειριστές κρίσεων και οι επίδοξοι διάδοχοι αποτελούν μια ενδιαφέρουσα ομάδα. Επιλέχθηκαν για την αδιαμφισβήτητη πίστη τους στον Πούτιν, αλλά η πίστη είναι μια σχετική έννοια σε ένα εξαιρετικά δόλιο περιβάλλον. Κανείς από αυτούς δεν μπορεί να εμπιστευτεί πλήρως τον Πούτιν. Κανείς από αυτούς δεν έχει την πολυτέλεια να εμπιστεύεται τον άλλον. Και εάν βρεθούν στην εξουσία μέσω πραξικοπήματος, πιθανώς θα θελήσουν να βάλουν σημαντική απόσταση μεταξύ αυτών και του προκατόχου τους, συμπεριλαμβανομένων —και ίσως ιδιαίτερα— των αποτυχιών του στην Ουκρανία [4]. Ακόμα κι αν έρθουν στην εξουσία αφότου πεθάνει ο Πούτιν, ίσως χαράξουν μια νέα πορεία που θα οδηγεί μακριά από τον ιμπεριαλισμό.

ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ ΚΑΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ

Στην Σοβιετική Ένωση, τα πραξικοπήματα ήταν σπάνια. Αναλογιστείτε, για παράδειγμα, την θητεία του Ιωσήφ Στάλιν, ενός βάναυσου δικτάτορα ο οποίος εξαπέλυσε δεκαετίες αιματηρής καταστολής που «τύλιξε» ακόμη και κορυφαίους κομμουνιστές αξιωματούχους. Από τα 139 μέλη και υποψήφια μέλη της Κεντρικής Επιτροπής (Central Committee) της Σοβιετικής Ένωσης που εξελέγησαν στο Συνέδριο του Κόμματος (Party Congress) το 1934, 98 συνελήφθησαν αργότερα και εκτελέστηκαν κατόπιν εντολής του Στάλιν. Ο εκδικητικός και παρανοϊκός αυταρχικός έβαλε στο στόχαστρο τους στενότερους συντρόφους του, ταπεινώνοντας τους ή φέρνοντάς τους αντιμέτωπους μεταξύ τους. Ο Χρουστσόφ, ο τελικός διάδοχός του, θυμόταν με αποστροφή ότι πίστευε πως ήταν κοντά η ημέρα που ο Στάλιν «θα κατέβαζε το παντελόνι του και θα ανακουφιζόταν μπροστά μας και μετά θα έλεγε ότι αυτό ήταν προς το συμφέρον της πατρίδας». Αν είχε συμβεί ένα τέτοιο αίσχος, κανένας δεν θα αντιδρούσε.

Εκ των υστέρων, φαίνεται σχεδόν αδιανόητο ότι η σοβιετική κομματική ελίτ ανέχτηκε τον αιμοδιψή τύραννο. Κι όμως το έκαναν. Αυτό ίσως οφειλόταν εν μέρει στην αναγνώριση των επιτευγμάτων του Στάλιν ως βετεράνου επαναστάτη και πολεμικού ηγέτη. Αλλά οφειλόταν σίγουρα και στον φόβο για τις δικές τους ζωές. Η διατήρησή του στην εξουσία ήταν επικίνδυνη, αλλά η συνωμοσία για ένα πραξικόπημα ήταν ακόμη πιο επικίνδυνη. Η αποτυχία θα σήμαινε βέβαιο θάνατο.