Η σταλινική φάση του Πούτιν

Όσο πιο σκληρό και καταπιεστικό γίνεται το καθεστώς του Ρώσου προέδρου, Βλαντιμίρ Πούτιν, τόσο πιο επιτυχημένη φαίνεται η βασιλεία του Ιωσήφ Στάλιν στους απλούς Ρώσους. Στα πέντε χρόνια πριν από το 2021, το ποσοστό των Ρώσων που συμφωνούσαν ότι «ο Στάλιν ήταν μεγάλος ηγέτης» διπλασιάστηκε από 28% σε 56%, σύμφωνα με δημοσκοπήσεις που διενεργήθηκαν από το ανεξάρτητο Levada Center˙ την ίδια περίοδο, το ποσοστό εκείνων που διαφώνησαν με αυτή την δήλωση μειώθηκε από 23% σε 14%. Από το 2015, στον Στάλιν αποδίδονται ιδιαίτερες τιμές στις εθνικές γιορτές και η συζήτηση για την καταστολή του έχει σε μεγάλο βαθμό καταπνιγεί. Είναι τέτοιο το ενδιαφέρον για τον Σοβιετικό δικτάτορα που μερικές φορές φαίνεται σαν να ανταγωνίζεται τον Πούτιν. Το πιο πιθανό, ωστόσο, είναι ότι απλώς χρησιμεύει ως χείρα βοηθείας από το μακρινό παρελθόν, καθησυχάζοντας τον σύγχρονο σύντροφό του ότι βρίσκεται στο σωστό δρόμο.

Ένα πορτρέτο του Σοβιετικού ηγέτη, Ιωσήφ Στάλιν, σε μια συγκέντρωση για την Πρωτομαγιά, στη Μόσχα, τον Μάιο του 2022. Maxim Shemetov / Reuters
-------------------------------------------------------------

Δεν είναι μόνο ότι η σιδερένια διακυβέρνηση του Στάλιν έχει γίνει πρότυπο για το σημερινό Κρεμλίνο. Όλο και περισσότερο, ο ίδιος ο Πούτιν [1] μοιάζει με τον Στάλιν στα τελευταία του χρόνια, όταν ο Σοβιετικός ηγέτης ήταν πιο παρανοϊκός και σκληρός. Στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Στάλιν βρισκόταν στην εξουσία για περισσότερα από 20 χρόνια, και από τότε μέχρι τον θάνατό του το 1953, οδήγησε το καθεστώς του σε νέα αυταρχικά άκρα: αυξημένη έλλειψη ανοχής για τις απόψεις των άλλων˙ συνεχής καχυποψία για τους στενούς του συνεργάτες˙ επιδεικτική, πραγματικά ξεδιάντροπη βαρβαρότητα˙ και απατηλές, εμμονικές ιδέες. Όπως ο Στάλιν στην τελευταία του περίοδο, ο Πούτιν πέρασε επίσης περισσότερα από 20 χρόνια στην εξουσία (συμπεριλαμβανομένης της περιόδου του ως πρωθυπουργού από το 2008 έως το 2012), και στην τρέχουσα προεδρική του θητεία, που ξεκίνησε το 2018, έχει επίσης δείξει πολλές από τις ίδιες ποιότητες. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, τροποποίησε το ρωσικό σύνταγμα για να μηδενίσει το ρολόι στις προεδρικές του θητείες, ενορχήστρωσε την δηλητηρίαση και την σύλληψη του ηγέτη της αντιπολίτευσης Alexei Navalny, και ξεκίνησε έναν πόλεμο [2] με καταστροφικές συνέπειες για ολόκληρο τον κόσμο.

Τώρα, το 2022, η Ρωσία έχει μετατραπεί σε μια πλήρη, προσωπική αυτοκρατορία. Με τον εναγκαλισμό της ιμπεριαλιστικής και εθνικιστικής ιδεολογίας του, την ανελέητη καταστολή της κοινωνίας των πολιτών και κάθε μορφής διαφωνίας, και την έκκλησή του στα όπλα σχεδόν ολόκληρης της χώρας, ο Πούτιν έχει επαναπορροφήσει σχεδόν όλα τα κλασικά στοιχεία του σταλινικού ολοκληρωτισμού, από την λατρεία της προσωπικότητας έως την λατρεία του ηρωικού θανάτου.

ΣΤΗΝ ΖΩΝΗ ΤΟΥ ΛΥΚΟΦΩΤΟΣ

Οι ομοιότητες μεταξύ του ύστερου Πούτιν και του ύστερου Στάλιν ξεκινούν από το στυλ και το μοντέλο ηγεσίας τους. Για τον Πούτιν [3], όπως και για τον Στάλιν, η διαδικασία λήψης αποφάσεων περιορίζεται σε ένα μόνο άτομο. Οι συνεργάτες και οι σύμβουλοι δεν έχουν σχεδόν καμία ικανότητα να επηρεάσουν τον τύραννο ή να προτείνουν εναλλακτικές ενέργειες. Όχι μόνο αυτό έχει ελάχιστη ομοιότητα με τον τρόπο που διαμορφώνεται η πολιτική στα δημοκρατικά συστήματα ή ακόμη και στα ημιαυταρχικά καθεστώτα˙ απέχει επίσης πολύ από την συλλογική ηγεσία άλλων περιόδων της σοβιετικής ιστορίας, όπως η εποχή του Λεονίντ Μπρέζνιεφ. Κατά κάποιο τρόπο, ο Πούτιν έχει ξεπεράσει ακόμη και το είδωλό του στην εξατομίκευση της διακυβέρνησής του. Ο Στάλιν, για παράδειγμα, ήθελε να μιλάει σε πρώτο πρόσωπο πληθυντικού: «Θα σε πυροβολήσουμε». Ο Πούτιν αρέσκεται επίσης να μιλάει στο όνομα της χώρας ή των ελίτ, αλλά τον Οκτώβριο, όταν ρωτήθηκε αν μετάνιωσε για κάτι για την «ειδική επιχείρηση» στην Ουκρανία, αναγνώρισε ότι ο πόλεμος ήταν δικό του προσωπικό σχέδιο. «Οι ενέργειές μου ήταν οι σωστές την κατάλληλη στιγμή», απάντησε.

Ο Πούτιν έχει μάθει επίσης από τον Σοβιετικό δικτάτορα πώς να αντιμετωπίζει το δικό του καθεστώς. Στο τέλος της ζωής του, ο Στάλιν ήταν όλο και πιο καχύποπτος για τον στενό του κύκλο. Συχνά εξαπέλυε την οργή του σε στενούς του συνεργάτες όπως ο Βιάτσεσλαβ Μολότοφ, ο υπουργός Εξωτερικών και επί μακρόν αναπληρωτής του. Το φθινόπωρο του 1945, επιστρέφοντας στη Μόσχα μετά από μια απουσία, ο Στάλιν επέπληξε τους άντρες που κάποτε φαινόταν ότι ήταν οι πιο πιστοί του λοχαγοί -ο Λαβρέντι Μπέρια, αρχηγός της μυστικής αστυνομίας, ο Γκεόργκι Μαλένκοφ, επιδραστικό μέλος του Πολιτικού Γραφείου, ο Αναστάς Μικογιάν, υπουργός Εμπορίου, και ο Μολότοφ— επειδή επέτρεψαν στην Pravda να δημοσιεύσει αποσπάσματα ομιλίας του Βρετανού πρωθυπουργού, Ουίνστον Τσόρτσιλ. Ο Μολότοφ ανέλαβε την ευθύνη για την δημοσίευση, για να δεχτεί και πάλι πυρά για χαλάρωση των κανόνων λογοκρισίας για τους ξένους ανταποκριτές. Σε τηλεγράφημα προς τον Μπέρια, τον Μαλένκοφ, και τον Μικογιάν, ο Στάλιν παραπονέθηκε ότι «ο Μολότοφ δεν φαίνεται να εκτιμά τα συμφέροντα του κράτους ή το κύρος της κυβέρνησής μας». Μετά από αυτό το επεισόδιο, η δεύτερη πιο εξέχουσα προσωπικότητα της Σοβιετικής Ένωσης δεν θεωρείτο πλέον ως διάδοχος του δικτάτορα. Ούτε ο Μολότοφ ήταν μόνος στην ατίμωσή του: κατά την διάρκεια εκείνης της περιόδου, άλλα μέλη του στενού κύκλου του Στάλιν βρέθηκαν επίσης σε δυσμένεια για τον έναν ή τον άλλο λόγο —ή συχνά, χωρίς κανέναν απολύτως λόγο.

Όπως ο Στάλιν στα τελευταία του χρόνια, ο Πούτιν έχει αποκτήσει τον απόλυτο έλεγχο των ελίτ της Ρωσίας, αφήνοντάς τις παράλυτες από φόβο και με κρυφό μίσος για τον ηγεμόνα τους. Επί Στάλιν, η έκταση αυτού του μίσους δεν ήταν ποτέ πιο εμφανής από όσο πριν και αμέσως μετά τον θάνατό του, όταν ο Νικήτα Χρουστσόφ, ο Μπέρια, και ο Μαλένκοφ, μαχόμενοι για να τον διαδεχθούν, ανταγωνίστηκαν για να φιλελευθεροποιήσουν το καθεστώς όσο πιο γρήγορα μπορούσαν. Οι σημερινές ελίτ φοβούνται τον Πούτιν, αλλά φοβούνται η μια την άλλη ακόμη περισσότερο, όπως έκαναν οι προκάτοχοί τους επί Στάλιν. Όπως ο σοβιετικός αυταρχικός, ο Πούτιν προτιμά να μένει οχυρωμένος στις πολλές κατοικίες του, όπου έχει απομονωθεί τόσο σε πολιτικό όσο και σε ανθρώπινο επίπεδο. Δείτε την κατοικία του Πούτιν στο Σότσι, όπου περνά όλο και περισσότερο χρόνο. Θυμίζει την πολύ πιο μετριοπαθή αλλά εξίσου προσεκτικά φυλασσόμενη ντάτσα στην Αμπχαζία στην οποία ο Στάλιν κατέφυγε τον Οκτώβριο του 1945 αφού υπέστη είτε εγκεφαλικό είτε έμφραγμα. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα καταφύγια των δύο δικτατόρων δεν απέχουν πολύ περισσότερο από 30 μίλια το ένα από το άλλο, στην άνετη υποτροπική ζώνη της ακτής της Μαύρης Θάλασσας στον Καύκασο.

Επίσης, όπως ο Στάλιν, ο Πούτιν δεν έχει κάνει κανένα δραστικό βήμα εναντίον μελών του στενού του κύκλου. Αλλά ο εκνευρισμός του για τα λόγια και τις πράξεις τους θυμίζει εκείνον του Στάλιν. Θυμηθείτε, για παράδειγμα, την διαβόητη, βιντεοσκοπημένη συνάντηση που είχε ο Πούτιν με τους κορυφαίους συμβούλους του για την εθνική ασφάλεια την παραμονή της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία. Καθισμένος μόνος σε ένα γραφείο σε μια μεγάλη αίθουσα με κολώνες, με τους συμβούλους του υποβιβασμένους σε μια μακρινή γωνιά της αίθουσας, ο Πούτιν κατσάδιασε τον αρχηγό του ξένων υπηρεσιών πληροφοριών, Σεργκέι Ναρίσκιν, αφού απέτυχε να μάθει το μάθημά του και μπέρδεψε την αναγνώριση των αυτονομιστικών δημοκρατιών της ανατολικής Ουκρανίας από την Ρωσία με την ένταξή τους στην Ρωσία. (Αυτό το μέρος του σχεδίου θα ερχόταν αργότερα).

Στην ίδια συνάντηση, ο Πούτιν είχε μια μπερδεμένη και οργισμένη συνομιλία με τον Ντμίτρι Κόζακ, έναν μακροχρόνιο συνεργάτη που ήταν υπεύθυνος για τις διαπραγματεύσεις με την Ουκρανία για την εφαρμογή των συμφωνιών του Μινσκ. Μετά την συνάντηση, ο Kozak εξαφανίστηκε εντελώς από την κοινή θέα. Τον Σεπτέμβριο, αρκετοί άνθρωποι κοντά στο Κρεμλίνο αποκάλυψαν στο Reuters ότι πριν από την ειδική επιχείρηση, ο Kozak είχε προφανώς διαπραγματευτεί μια υπόσχεση από την Ουκρανία ότι δεν θα ενταχθεί στο ΝΑΤΟ, κάτι που θα είχε κατευνάσει μια από τις βασικές ανησυχίες που οδήγησαν στην ρωσική εισβολή. Αλλά ο Πούτιν δεν ενδιαφερόταν: ήταν ήδη στημένος για πόλεμο.

Ο ΠΟΥΤΙΝ ΤΟΝ ΧΕΙΜΩΝΑ

Η χρήση στρατιωτικής βίας για την επίλυση προβλημάτων -κάτι που φαίνεται σχεδόν αναχρονιστικό στον 21ο αιώνα- είναι μια άλλη τακτική που κληρονόμησε ο Πούτιν από τον Στάλιν. Σκεφτείτε τον Χειμερινό Πόλεμο του 1939. Λίγο πριν το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Στάλιν απέτυχε να αποσπάσει από την Φινλανδία τις εδαφικές παραχωρήσεις που ήθελε, και έτσι ξεκίνησε μια εισβολή. Όπως και με τον Πούτιν στην Ουκρανία, ο Στάλιν ήθελε να καταλάβει τμήματα εδάφους που πίστευε ότι θα ήταν στρατηγικά σημαντικά ως ζώνη ασφαλείας σε περίπτωση επίθεσης στην χώρα του. Και όπως και με τις «αμυντικές» ενέργειες του Πούτιν στην Ουκρανία, ο Στάλιν αναζήτησε ένα πρόσχημα και προσομοίωσε μια πρόκληση στα σύνορα, επιτρέποντας στις δυνάμεις της Μόσχας να ξεκινήσουν «νόμιμα» έναν πόλεμο.

Και στις δύο περιπτώσεις, οι δικτάτορες μίλησαν για συσσώρευση εχθρικών στρατευμάτων που στην πραγματικότητα δεν υπήρχαν. Αμφότεροι υποτίμησαν δραστικά την αποφασιστικότητα του λαού του οποίου εισέβαλαν στην χώρα να αντισταθεί: ακριβώς όπως ο Στάλιν περίμενε από το φινλανδικό προλεταριάτο πρακτικά να ραντίσει τους συντρόφους του από την εργατική τάξη με μπουκέτα λουλούδια, ο Πούτιν υπέθεσε ότι οι Ουκρανοί θα χαιρέτιζαν τους Ρώσους στρατιώτες ως απελευθερωτές. Αμφότεροι οι αυταρχικοί αποδείχθηκαν τραγικά λάθος. Ακόμη και η χρήση φιλορώσων αυτονομιστών από τον Πούτιν ήταν μια σταλινική καινοτομία. Όταν ο Πούτιν έκανε μια συμφωνία με τις τεχνητά δημιουργημένες κυβερνήσεις της Ντόνετσκ και της Λουχάνσκ, ακολουθούσε τα βήματα του Στάλιν, ο οποίος εγκαθίδρυσε μια εναλλακτική φινλανδική ηγεσία ελεγχόμενη από το Κρεμλίνο και στην συνέχεια συνήψε συμφωνία με το καθεστώς-μαριονέτα.

Ο ισχυρισμός του Πούτιν ότι η ουκρανική κυβέρνηση ήταν ένα απλό μέτωπο για τις πολεμοχαρείς Δυτικές δυνάμεις ήταν επίσης μια αντήχηση της στροφής του Στάλιν σχετικά με τον Χειμερινό Πόλεμο. Στα απομνημονεύματά του, ο Juho Kusti Paasikivi, ο Φινλανδός απεσταλμένος στη Μόσχα που αργότερα έγινε πρόεδρος της Φινλανδίας, έγραψε ότι «κατά την γνώμη των Ρώσων, αυτός ο πόλεμος ήταν προφανώς ένας πόλεμος που διεξήγαγαν η Αγγλία και η Γαλλία εναντίον της Σοβιετικής Ρωσίας». Κατά την διάρκεια του Χειμερινού Πολέμου, η ψεύτικη φινλανδική κυβέρνηση που είχε δημιουργήσει ο Στάλιν ζήτησε από την Σοβιετική Ένωση υποστήριξη για την υλοποίηση αυτού που αποκαλούσε «την πανάρχαια φιλοδοξία του φινλανδικού λαού να ενώσει τον λαό της Καρελίας [που ζει στο σοβιετικό έδαφος] σε ένα ενιαίο και ανεξάρτητο φινλανδικό κράτος». Στον πόλεμο του Πούτιν στην Ουκρανία, η «επανένωση των αδελφών λαών» έχει γίνει σύνθημα. Δικαιολογώντας την ανάγκη προσάρτησης του ουκρανικού εδάφους, ο Πούτιν επανέλαβε σχεδόν λέξη προς λέξη το σημείωμα του Μολότοφ προς τον Πολωνό πρεσβευτή τον Σεπτέμβριο του 1939, το οποίο έλεγε ότι «η σοβιετική κυβέρνηση δεν μπορεί να μείνει αδιάφορη ενώ οι συγγενείς Ουκρανοί και Λευκορώσοι που ζουν στο έδαφος της Πολωνίας αφήνονται στο έλεος της μοίρας, χωρίς καμία προστασία».

Αλλά υπάρχει ένας άλλος πόλεμος του Στάλιν με τον οποίο η περιπέτεια του Πούτιν στην Ουκρανία [4] μπορεί να μοιάζει σε κάποιο βαθμό: ο πόλεμος της Κορέας. Εξάλλου, ήταν ο Στάλιν που ενέκρινε την έναρξη της επίθεσης της Βόρειας Κορέας στον νότο στις 25 Ιουνίου 1950. Και σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, όπως [έκανε] ο Πούτιν στην Ουκρανία, ο Στάλιν υπέθεσε ότι η Νότια Κορέα θα κατακτηθεί σε λίγες εβδομάδες. Και όπως συνέβη με την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία φέτος, τα Ηνωμένα Έθνη καταδίκασαν την επίθεση της Βόρειας Κορέας. (Στην τελευταία περίπτωση, τα στρατεύματα των ΗΠΑ εισήλθαν στην σύγκρουση υπό την σημαία του ΟΗΕ). Ως πόλεμος δι’ αντιπροσώπων (proxy war) μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και των Ηνωμένων Πολιτειών, ο πόλεμος της Κορέας περιελάμβανε μαχητικά αεροσκάφη και από τις δύο δυνάμεις που διέσχιζαν τον ουρανό, αν και οι Σοβιετικοί πιλότοι είχαν διαταχθεί να μην εισέλθουν στον εναέριο χώρο της Νότιας Κορέας. Όταν έγινε σαφές ότι ο πόλεμος επρόκειτο να διαρκέσει, ο Στάλιν δεν βιαζόταν να τον τερματίσει και έδωσε εντολή στην κυβέρνηση της Βόρειας Κορέας να παρατείνει τις ειρηνευτικές συνομιλίες. Μόνο όταν πέθανε ο Στάλιν κατέστη δυνατός ο τερματισμός της σύγκρουσης, όπως συνέβη με τόσες άλλες προσωπικές πρωτοβουλίες του. Εκτός από τον θάνατο, δεν υπήρχε τίποτα και κανένας που να μπορούσε να σταματήσει τον Στάλιν στα χρόνια του λυκόφωτος -όπως με τον Πούτιν σήμερα.

ΙΒΑΝ Ο ΑΥΤΑΡΧΙΚΟΣ

Αλλά η συμπάθεια του Πούτιν προς τον Σοβιετικό ηγέτη πηγαίνει πέρα από τις αδίστακτες μεθόδους του Στάλιν για να συμπεριλάβει και την πραγματική του κοσμοθεωρία. Όπως ο Στάλιν, ο Πούτιν πιστεύει ότι ο κόσμος χωρίζεται σε σφαίρες επιρροής και υποθέτει ότι μπορεί να σημαδέψει τα εδάφη που πιστεύει ότι του ανήκουν με σαρωτικές πινελιές σε έναν χάρτη. Ο Πούτιν πιστεύει επίσης ότι η Ρωσία μπορεί να ανθίσει σε πολιτική απομόνωση και κάτω από μια πολιτική οικονομικής αυτάρκειας. Συμμερίζεται επίσης τον ιμπεριαλιστικό εθνικισμό του Στάλιν. Αξίζει να θυμηθούμε ότι, παρ' όλη την σοβιετική του ορθοδοξία, ο Στάλιν ήταν έτοιμος να απορρίψει τον μαρξισμό-λενινισμό όταν τον βόλευε και να παίξει επιδέξια το εθνικιστικό χαρτί, κάνοντας έκκληση στα συναισθήματα της κυρίαρχης εθνικής ομάδας. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο [5]. Στην πρώτη του ομιλία προς τον σοβιετικό λαό στο ξέσπασμα του πολέμου, ο Στάλιν δεν ξεκίνησε με το «Σύντροφοι!» αλλά με το «Αδέρφια και αδελφές!». Στο τέλος του πολέμου, έκανε την διάσημη πρόποσή του στις 24 Μαΐου 1945, όχι για τους Σοβιετικούς αλλά για τον ρωσικό λαό: «Ευχαριστώ το ρωσικό έθνος για την εμπιστοσύνη!». Σε αυτές και σε άλλες περιπτώσεις, ο Στάλιν έκανε έκκληση πάνω από όλα στην ρωσική ιστορία και την ρωσική υπερηφάνεια. Μια τέτοια στρατηγική είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του ύστερου Πουτινισμού ή αυτού που συνήθως ονομαζόταν «σωβινισμός της μεγάλης δύναμης».

Ακόμη πιο εμφανής είναι η προσφυγή του Πούτιν στο νομιμοποιημένο αφήγημα του Στάλιν για τη νίκη της Ρωσίας στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Σχεδόν αμέσως, ο Στάλιν προσπάθησε να μετατρέψει μια τραγωδία στην οποία σκοτώθηκαν περίπου 20 εκατομμύρια Ρώσοι σε μια ιστορία θριαμβευτικού ηρωισμού. Ταυτόχρονα, ο δικτάτορας χαλιναγώγησε γρήγορα όλους τους στρατηγούς των οποίων η δημοτικότητα μεταξύ των μαζών θα μπορούσε να τους μετατρέψει σε απειλή: πολλοί συνελήφθησαν και σκοτώθηκαν˙ ακόμη και ο Γκεόργκι Ζούκοφ, ο κεντρικός στρατιωτικός διοικητής και αρχιτέκτονας της σοβιετικής νίκης, παραγκωνίστηκε. Ο Στάλιν ανησυχούσε για την αυξανόμενη δημοτικότητα των στρατιωτικών διοικητών και έκανε ό,τι μπορούσε για να ξεχαστούν γρήγορα οι λεπτομέρειες του πολέμου. Ο Πούτιν έχει χτίσει την δική του νομιμοποίηση γύρω από την ιδέα ότι είναι τώρα ο κληρονόμος του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου -όπως είναι επίσημα γνωστός ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος στην Ρωσία, σε έναν απόηχο του Πατριωτικού Πολέμου του 1812 κατά του Ναπολέοντα.

Ταυτόχρονα, ο Πούτιν οικειοποιήθηκε το «Αθάνατο Σύνταγμα» (Immortal Regiment), μια ετήσια αστική εκδήλωση μνήμης στην οποία τεράστιος αριθμός Ρώσων παρελαύνουν με φωτογραφίες συγγενών που συμμετείχαν στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και το μετέτρεψε σε επίσημη μαζική παρέλαση με επικεφαλής τον ίδιο. Έχει επίσης μετατρέψει την σοβιετική λατρεία της νίκης σε μια λατρεία του πολέμου. Έχοντας προετοιμάσει τον δρόμο με το ξαναγράψιμο της ιστορίας [από τον ίδιον], ο Πούτιν κήρυξε την εισβολή στην Ουκρανία ως πόλεμο ενάντια στον «ναζισμό» και την Δύση και τίποτα λιγότερο από μια συνέχεια του ημιτελούς Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου. Πρόκειται για παραχάραξη της ιστορίας σε τεράστια κλίμακα και χειραγώγηση της συλλογικής συνείδησης μιας ολόκληρης χώρας.

Για τον Πούτιν, η ιστορία έχει γίνει βασικό όργανο για την διατήρηση της δικής του κυριαρχίας και τον έλεγχο της χώρας –όπως ακριβώς έγινε και με τον Στάλιν. Πάνω από όλα είναι τα παραδείγματα του Ιβάν του Τρομερού και του Μεγάλου Πέτρου, που παρέχουν τους δίδυμους πυλώνες της σκληρότητας και του ιμπεριαλισμού. Ο Στάλιν προσπάθησε να συνδέσει το καθεστώς του με τον Ιβάν τον Τρομερό αναθέτοντας στον σκηνοθέτη Σεργκέι Αϊζενστάιν να δημιουργήσει μια ταινία για τον ιστορικό ηγεμόνα και το τρομερό καθεστώς του σε δύο μέρη. (Η απάντηση μιας λογοτεχνικής φυσιογνωμίας εκείνης της εποχής, του Leonid Sobolev, τα λέει όλα: «Πρέπει να μάθουμε να αγαπάμε τους oprichnina», τους διαβόητους φρουρούς του Ιβάν). Δεν προκαλεί έκπληξη, λοιπόν, ότι η συζήτηση για την βάναυση βασιλεία του Ιβάν έχει επιστρέψει υπό τον Πούτιν. Κατά την διάρκεια μιας συγκέντρωσης για την προσάρτηση των τεσσάρων ουκρανικών περιοχών, ο Ivan Okhlobystin, ένας Ρώσος ηθοποιός και πιστός του Πούτιν, ανέβηκε στην σκηνή και φώναξε «Goida!» -η κραυγή μάχης που ήταν το σύνθημα των oprichniki του Ιβάν του Τρομερού. Και ακριβώς όπως ο Στάλιν ανάστησε έναν νέο ρωσικό εθνικισμό στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Πούτιν συνέκρινε τον πόλεμό του στην Ουκρανία με την εκστρατεία του Μεγάλου Πέτρου εναντίον της σουηδικής αυτοκρατορίας.

Όπως και με τον Στάλιν στα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, ο Πούτιν έχει διακόψει τις σχέσεις με την Δύση και έχει αρχίσει να απεικονίζει οτιδήποτε ξένο ως ασυμβίβαστο με την ρωσική ιδεολογία και [τις ρωσικές] αξίες. Τους ανθρώπους που ο Στάλιν αποκαλούσε «κοσμοπολίτες χωρίς ρίζες», οι οποίοι κυνηγήθηκαν από τις δουλειές τους και διώχθηκαν [ποινικά], έχουν διαδεχθεί στην Ρωσία του Πούτιν εκείνοι που ονομάστηκαν «ξένοι πράκτορες», εξόριστοι στην ίδια τους την χώρα. Επί Στάλιν, οι σχέσεις με ξένους μπορούσαν να οδηγήσουν ένα άτομο στην φυλακή. Τον Οκτώβριο του 2022, η Ρωσία του Πούτιν άρχισε να εφαρμόζει έναν νέο νόμο -εξ ολοκλήρου σταλινικό στο πνεύμα και την ασαφή διατύπωσή του- «για την εμπιστευτική συνεργασία με ένα ξένο κράτος». Ο Πούτιν ολοκλήρωσε την αποκατάσταση του Στάλιν τον Δεκέμβριο του 2021, ακριβώς την ώρα του πολέμου, όταν επέτρεψε στους δικούς του oprichniki -στην περίπτωση αυτή, στους εισαγγελείς και άλλα μέλη του λεγόμενου συστήματος δικαιοσύνης- να καταστρέψουν τον Memorial, έναν ερευνητικό οργανισμό που υπήρχε ακριβώς για να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη της καταστολής της εποχής του Στάλιν. Μεταξύ άλλων, ο Memorial ήταν ένας από τους λίγους ανεξάρτητους οργανισμούς στην Ρωσία που μπόρεσε να διατηρήσει την πραγματική ιστορία της Ρωσίας και όχι την σταλινική εκδοχή της.

Με το να χρησιμοποιεί τέτοιες τακτικές, ο Πούτιν άνοιξε τον δρόμο -τόσο συμβολικά όσο και πρακτικά- για τον πόλεμο και για στοιχεία ολοκληρωτισμού στο δικό του πολιτικό σύστημα. Στην πραγματικότητα, η διαδικασία εκτυλίσσεται εδώ και χρόνια: έχει κατηχήσει τους Ρώσους με την εκδοχή του για την ιστορία, επιτιθέμενος στην συνείδησή τους με τα άρθρα και τις ομιλίες του˙ και το έργο του έχει ενισχυθεί από την φιλο-σταλινική ιστορική προπαγάνδα, μεταξύ άλλων από τις φιλο-κρεμλινικές Ρωσική Ιστορική Εταιρεία και την Ρωσική Στρατιωτική Ιστορική Εταιρεία. Έτσι, στις αρχές του 2022, ο Πούτιν μπόρεσε να βρει έτοιμη λαϊκή υποστήριξη για την επίθεσή του κατά της ιστορίας και για τον πόλεμό του, καθώς και για την κάθοδο στην σταλινική παράνοια που απαιτείτο, στην οποία οι άνθρωποι καταγγέλλουν τους γείτονές τους, και οι δάσκαλοι και οι μαθητές καταγγέλλουν ο ένας τον άλλον.

ΜΕ ΤΗΝ ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΕΞΟΥΣΙΑ ΜΟΝΟ

Ελλείψει δημοκρατίας, ο Πούτιν απέτυχε να δημιουργήσει έναν μηχανισμό για τη μεταβίβαση της εξουσίας αφού, όπως ο Στάλιν, δεν έχει καμία πρόθεση να εγκαταλείψει αυτή την εξουσία. Ως αποτέλεσμα, η ρωσική ιστορία παγιδεύεται σε έναν φαύλο κύκλο. Αλλά δεν είναι σαφές εάν η Ρωσία μπορεί να περιμένει μια επανάληψη των γεγονότων του Μαρτίου του 1953, όταν ο Στάλιν βρισκόταν ετοιμοθάνατος και οι στενότεροι συνεργάτες του συναγωνίστηκαν για να διαλύσουν την κληρονομιά του.

Όπως και με την Σοβιετική Ένωση επί Στάλιν, έχει κανείς την εντύπωση ότι η Ρωσία [6] σήμερα δεν έχει εναλλακτική πέραν του Πούτιν. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει εναλλακτικός δρόμος για οτιδήποτε λέει ή κάνει: φαίνεται ότι είναι άχρηστο να του εναντιωθεί κανείς. Οι ελίτ της Ρωσίας πρέπει να ενεργήσουν σύμφωνα με αυτή την λογική. Όπως οι ελίτ υπό τον Στάλιν, θα πρέπει απλώς να περιμένουν τον τύραννο να φτάσει στο τέλος του, ελπίζοντας ότι με κάποιο τρόπο θα εξαφανιστεί πριν προλάβει να τους απολύσει ή να τους φυλακίσει. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι ψηφοφόροι του Πούτιν ενδιαφέρονται τόσο για την υγεία του. Στην εποχή του Στάλιν, η κατάσταση της υγείας του δικτάτορα ήταν λιγότερο γνωστή, αλλά εκείνοι οι συνεργάτες και οι κομματικοί που ήταν κοντά του στα τελευταία του χρόνια κατάλαβαν ότι δεν ήταν καλά. Αυτό έγινε φανερό στο κοινό στο 19ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος τον Οκτώβριο του 1952, στο οποίο ο Στάλιν φαινόταν γερασμένος και αδύναμος. Δοκίμασε τους εν όπλοις συντρόφους του προτείνοντας να αντικαταστήσει τον εαυτό του με έναν νεότερο ηγέτη, και ταυτόχρονα εισήγαγε σχετικά νέους καριερίστες στα κυβερνητικά όργανα˙ αυτό, φυσικά, πίεσε πολύ την παλιά φρουρά.

Ο Πούτιν θα μπορούσε να ακολουθήσει έναν παρόμοιο δρόμο, και εν μέρει το έχει ήδη κάνει, ειδικά σε περιφερειακό επίπεδο, όπου έχει δώσει κυβερνήσεις σε ένθερμους νέους πιστούς. Όμως, παρόλο που πλησιάζει την ηλικία του Στάλιν κατά τον θάνατό του, ο Πούτιν φαίνεται πιο υγιής και φαίνεται να έχει περισσότερο χρόνο από όσο ο Στάλιν στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Ωστόσο, υπάρχει ένα κρίσιμο μάθημα εδώ για τον Πούτιν: το μίσος και ο φόβος για τον Στάλιν στα τελευταία του χρόνια ήταν τόσο ισχυρά που, όταν έπαθε το τελευταίο του εγκεφαλικό, τις ώρες που πιθανώς μπορούσε ακόμη να σωθεί, οι στενότεροι συνεργάτες του δεν πήγαν να τον βοηθήσουν: και μέσα στην αγωνία του, πέθανε ουσιαστικά μόνος. Ο Πούτιν φαίνεται πιο δυνατός από ποτέ σήμερα. Αλλά την ίδια στιγμή, δεν είναι σαφές ποιος θα μπορούσε να τον σώσει αν έχανε ποτέ αυτή την δύναμη. Όπως ο Στάλιν στα τελευταία του χρόνια.

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/tags/vladimir-putin
[2] https://www.foreignaffairs.com/ukraine/ukraine-war-democracy-nihilism-ti...
[3] https://www.foreignaffairs.com/russian-federation/world-putin-wants-fion...
[4] https://www.foreignaffairs.com/tags/war-ukraine
[5] https://www.foreignaffairs.com/tags/world-war-ii
[6] https://www.foreignaffairs.com/regions/russian-federation

Copyright © 2022 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/russian-federation/putin-stalin-phase

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition