Είναι ο Πούτιν ένας ορθολογικός δρων;

Αλλά οι άνθρωποι μπορεί να μην είναι τόσο υπολογιστικά πλάσματα. Υπάρχουν σημαντικά στοιχεία, τόσο από την ιστορία όσο και από τις πρόσφατες εξελίξεις στην γνωστική επιστήμη, που υποδηλώνουν ότι οι άνθρωποι δεν ενεργούν πάντα ορθολογικά. Η έρευνα αποκαλύπτει, για παράδειγμα, ότι, εφόσον όλοι οι άλλοι παράγοντες είναι ίσοι, οι άνθρωποι είναι γενικά λιγότερο πρόθυμοι να αναλάβουν κινδύνους για να αποκτήσουν κάτι που δεν έχουν από όσο για να διατηρήσουν κάτι ίσης αξίας που ήδη έχουν –«θεωρία της προσδοκίας» (“prospect theory”), όπως είναι γνωστό το φαινόμενο στα συμπεριφορικά οικονομικά. Αυτή η τάση φαίνεται να είναι καλή είδηση για όσους επιδιώκουν να αποτρέψουν την επιθετική συμπεριφορά των άλλων, δεδομένου ότι οι άνθρωποι είναι σχετικά αντίθετοι στο ρίσκο όταν πρόκειται να επιδιώξουν κάτι που δεν τους ανήκει.

Αλλά υπάρχει μια παγίδα. Οι αντίπαλοι δρώντες μπορεί αμφότεροι να πιστεύουν ότι ανταγωνίζονται για κάτι που τους ανήκει δικαιωματικά. Τέτοια είναι η περίπτωση της Ουκρανίας. Ο Πούτιν την θεωρεί ως μια παραστρατημένη επαρχία της Ρωσίας που πρέπει να ανακτηθεί [6]. Οι Ουκρανοί και οι υποστηρικτές τους στο ΝΑΤΟ την βλέπουν ως μια ανεξάρτητη χώρα που πρέπει να τύχει υπεράσπισης από τις λεηλασίες του Κρεμλίνου. Έτσι αμφότερες οι πλευρές είναι πρόθυμες να εμπλακούν σε συμπεριφορές σχετικά υψηλού κινδύνου για να αποκτήσουν αυτό που πιστεύουν ότι τους ανήκει.

Οι ηγέτες μπορούν επίσης να υπερεκτιμήσουν επικίνδυνα την θέση τους λόγω της «προκατάληψης της αισιοδοξίας» (“optimism bias”). Έρευνες στις γνωστικές επιστήμες διαπιστώνουν ότι οι πολιτικοί ηγέτες έχουν υπερβολική αυτοπεποίθηση για την ικανότητά τους να ελέγχουν τα γεγονότα, κάτι που τους κάνει πιο πρόθυμους να αναλάβουν κινδύνους. Αυτή η λανθασμένη αυτοπεποίθηση τους κάνει πιο επιρρεπείς στο να εντείνουν τις προσπάθειές τους όταν έρχονται αντιμέτωποι με την αποτυχία, αναλαμβάνοντας μεγαλύτερα ρίσκα αντί να μειώσουν τις απώλειές τους.

Οι τυραννικοί ηγέτες είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς στην «προκατάληψη της αισιοδοξίας». Όπως και άλλοι πολιτικοί, έχουν νικήσει τις πιθανότητες για να φτάσουν στις υψηλές θέσεις τους. Αλλά σε αντίθεση με τους πολιτικούς ηγέτες στις δημοκρατίες, ένας υποψήφιος δικτάτορας που αποτυγχάνει να καταλάβει την εξουσία δεν καταλήγει στην νομιμόφρονα αντιπολίτευση, αλλά συχνά αντιμετωπίζει φυλάκιση ή ακόμη και θάνατο. Οι επιτυχημένοι τύραννοι είναι, επομένως, άτομα που έχουν ασυνήθιστα μεγάλη ανοχή στην ανάληψη ρίσκου. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει με τον Πούτιν. Αντί να αναζητήσει μια έξοδο από τον πόλεμο, κλιμάκωσε την σύγκρουση, αναλαμβάνοντας μια μερική επιστράτευση ρωσικού ανθρώπινου δυναμικού [7] και προσαρτώντας τέσσερις ουκρανικές περιοχές, ενώ διεύρυνε τις επιθέσεις του για να συμπεριλάβει πυραυλικές επιθέσεις στις κρίσιμες ενεργειακές υποδομές της Ουκρανίας. Αυτές οι ενέργειες συμμορφώνονται με την διαπίστωση της «θεωρίας των προσδοκιών» ότι ο Πούτιν θα αναλάβει μεγαλύτερα ρίσκα για να εξασφαλίσει αυτό που πιστεύει ότι του ανήκει δικαιωματικά.

Οι ηγέτες λαμβάνουν ορισμένες αποφάσεις που φαίνονται παράλογες όταν εξετάζονται από μια αυστηρά συναλλακτική οπτική γωνία, αλλά λιγότερο όταν λαμβάνονται υπόψη οι αντιλήψεις περί τιμής και ορθότητας. Στην περίπτωση του Πούτιν, φαίνεται πεπεισμένος ότι ο πόλεμός του είναι μια αποστολή για την αποκατάσταση της εθνικής τιμής της Ρωσίας, λυτρώνοντας την χώρα από την ταπείνωση που ακολούθησε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου [8] και την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Στην ετήσια ομιλία του για την κατάσταση του έθνους στο κοινοβούλιο το 2005, αναφέρθηκε στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης ως «τη μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του αιώνα» και θεώρησε απαράδεκτο το γεγονός ότι «δεκάδες εκατομμύρια συμπολίτες και συμπατριώτες μας βρέθηκαν πέρα από τα όρια της ρωσικής επικράτειας». Για τον Πούτιν, η τιμή της Ρωσίας απαιτεί την ανάκτηση αυτών των «χαμένων» Ρώσων και της γης που κατέχουν, ακόμη και αν πρέπει να διατρέξει υψηλούς κινδύνους για να το επιτύχει.

Η ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα όπου ζητήματα τιμής και ορθότητας ανάγκασαν ηγέτες να προβούν σε ενέργειες που δεν ήταν, εκ πρώτης όψεως, λογικές. Για παράδειγμα, κατά την διάρκεια της κρίσης των πυραύλων της Κούβας [9], ο Σοβιετικός ηγέτης, Νικίτα Χρουστσόφ, ήταν πρόθυμος να διακινδυνεύσει έναν πυρηνικό πόλεμο για το ζήτημα των αμερικανικών πυραύλων στην Τουρκία, οι οποίοι αποτελούσαν ένα ασήμαντο μέρος του συνολικού πυρηνικού οπλοστασίου της Ουάσινγκτον. Οι αποφάσεις του Χρουστσόφ φαίνονται παράλογες -μέχρι να συνυπολογίσει κανείς την πεποίθησή του ότι ήταν άδικο οι Αμερικανοί να στεγάσουν πυρηνικούς πυραύλους στα σύνορα της Ρωσίας, ενώ απαιτούσαν την απόσυρση των σοβιετικών πυραύλων από την Κούβα.