Εκτός παράταξης

Τον τελευταίο χρόνο, πολλοί Δυτικοί αναλυτές θεωρούσαν τον πόλεμο στην Ουκρανία ως ένα σημείο καμπής στην γεωπολιτική, καθώς έφερε κοντά όχι μόνο τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους στο ΝΑΤΟ, αλλά και έναν ευρύτερο φιλελεύθερο συνασπισμό για την αντιμετώπιση της ρωσικής επιθετικότητας. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, οι χώρες σε όλο τον κόσμο θα έπρεπε φυσικά να υποστηρίξουν την Δύση σε αυτήν την καθοριστική διαμάχη μεταξύ δημοκρατίας και απολυταρχίας.

Ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, σε μια εικονική συνάντηση με τον πρωθυπουργό της Ινδίας, Narendra Modi, τον Απρίλιο του 2022. . Kevin Lamarque / Reuters / Foreign Affairs illustration
-----------------------------------------------------------

Ωστόσο, πέρα από τα σύνορα της Βόρειας Αμερικής και της Ευρώπης, οι τελευταίοι 12 μήνες ήταν πολύ διαφορετικοί. Στην αρχή του πολέμου, πολλές χώρες του παγκόσμιου Νότου δεν ταυτίζονταν ούτε με την Δύση ούτε με την Ρωσία. Αρκετές από αυτές -συμπεριλαμβανομένων μεγάλων δημοκρατιών όπως η Ινδία, η Ινδονησία, και η Νότια Αφρική, καθώς και πολλές άλλες χώρες της Αφρικής- απείχαν από τα ψηφίσματα που καταδίκαζαν την Ρωσία στην Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ και στο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ. Πολλές ήταν επίσης απρόθυμες να υιοθετήσουν επίσημα τις οικονομικές κυρώσεις της Δύσης κατά της Ρωσίας, ενώ τις σέβονταν στην πράξη, και, καθώς ο πόλεμος εξελισσόταν, ορισμένες από αυτές επεδίωκαν να διατηρήσουν τις σχέσεις τους τόσο με την Ρωσία όσο και με την Δύση.

Επιπλέον, σε πολλά μέρη του κόσμου, τα πιο κρίσιμα ζητήματα του 2022 είχαν ελάχιστη σχέση με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Βγαίνοντας από τον όλεθρο της πανδημίας και αντιμέτωπες με εκτεταμένες προκλήσεις που κυμαίνονται από την κρίση χρέους έως την επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομίας και την κλιματική αλλαγή, πολλές αναπτυσσόμενες χώρες έχουν αποξενωθεί εξ αιτίας αυτού που θεωρούν ως εγωκεντρισμό της Δύσης και της Κίνας και της Ρωσίας. Γι' αυτές, ο πόλεμος στην Ουκρανία αφορά το μέλλον της Ευρώπης, όχι το μέλλον της παγκόσμιας τάξης, και ο πόλεμος έχει γίνει αντιπερισπασμός από τα πιο πιεστικά παγκόσμια ζητήματα της εποχής μας.

Ωστόσο, παρά την απογοήτευση αυτή, δεν έχει ακόμη αναδειχθεί ένας συνεκτικός τρίτος δρόμος, μια σαφής εναλλακτική λύση στον σημερινό ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων. Αντ' αυτού, οι χώρες αυτές προσπάθησαν να συμβιβαστούν με τις σημερινές πραγματικότητες, για παράδειγμα σεβόμενες τις Δυτικές κυρώσεις κατά της Ρωσίας, σε ένα διεθνές σύστημα που δεν εμπνέει πλέον μεγάλη πίστη στην συνάφειά του με την ασφάλεια και τις οικονομικές τους ανησυχίες. Υπό αυτήν την έννοια, για πολλά μέρη του πλανήτη, ένας χρόνος πολέμου στην Ουκρανία έκανε λιγότερα για να επαναπροσδιορίσει την παγκόσμια τάξη, παρά για να την αποπροσανατολίσει περισσότερο, εγείροντας νέα ερωτήματα σχετικά με το πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν οι επείγουσες διακρατικές προκλήσεις.

ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΑΝΤΙΠΑΛΟΤΗΤΑ, ΜΕΙΩΜΕΝΗ ΙΣΧΥΣ

Ένας χρόνος πολέμου στην Ουκρανία έχει αποδυναμώσει την παγκόσμια τάξη με δύο σημαντικούς τρόπους. Πρώτον, η ρωσική εισβολή, σε συνδυασμό με τις συνεχιζόμενες επιπτώσεις της πανδημίας και της παγκόσμιας οικονομικής επιβράδυνσης, μείωσε τόσο την ισχύ όσο και το κύρος των μεγάλων δυνάμεων. Η μείωση ήταν πιο εμφανής για την ίδια την Ρωσία: στην απρόβλεπτη πορεία του πολέμου, στην αυξανόμενη οικονομική και πολιτική απομόνωση της χώρας, και στην επιτάχυνση της παρακμής της. Λιγότερο εμφανής ήταν στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες κατάφεραν να αντιδράσουν δυναμικά στον πόλεμο χωρίς να εμπλέξουν τις δικές τους δυνάμεις ή να προκαλέσουν σοβαρή κλιμάκωση, ενώ ταυτόχρονα ενίσχυσαν την Δυτική ενότητα και παρέμειναν επικεντρωμένες στο κύριο παιχνίδι στην Ασία.

Οι ανησυχίες, ωστόσο, παραμένουν σχετικά με το ενδεχόμενο οι Ηνωμένες Πολιτείες να αποσπαστούν λόγω της Ουκρανίας από τον ρόλο τους αλλού, ιδίως στη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Η εσπευσμένη απόσυρση από το Αφγανιστάν το 2021 δημιούργησε επίσης ερωτήματα σχετικά με την αντοχή και την επιμονή των ΗΠΑ, ιδίως τώρα που εισέρχονται σε έναν νέο προεδρικό εκλογικό κύκλο. Επίσης, η δική τους εσωτερική πολιτική δεν επέτρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες να παρέχουν εποικοδομητική ηγεσία στο διεθνές πολυμερές σύστημα. Για την Ευρώπη, ο πόλεμος έχει περιορίσει την ικανότητά της να διαδραματίζει έναν ευρύτερο παγκόσμιο ρόλο, δεδομένης της ενασχόλησής της με την ευρωπαϊκή τάξη για το ορατό μέλλον, ανεξάρτητα από το αν ο πόλεμος θα καταλήξει σε νίκη για οποιαδήποτε πλευρά ή σε μια παρατεταμένη παγωμένη σύγκρουση.

Η Κίνα, επίσης, έχει επιβαρυνθεί από τον πόλεμο. Λόγω των δευτερογενών επιπτώσεών του στην παγκόσμια οικονομία, στις εισαγωγές ενέργειας και τροφίμων της Κίνας, και στην εικονική συμμαχία της Κίνας με την Ρωσία, ο πόλεμος περιόρισε την επιρροή του Πεκίνου στο εξωτερικό. Σε αντίθεση με άλλα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, η Κίνα δεν έχει διαδραματίσει ουσιαστικό πολιτικό ή στρατιωτικό ρόλο στην κρίση της Ουκρανίας. Άλλες μεσαίες δυνάμεις εκτός Ευρώπης έχουν βιώσει παρόμοιες επιπτώσεις. Αλλά στην περίπτωση της Κίνας, δύο πρόσθετοι παράγοντες έχουν παίξει ρόλο. Ο ένας ήταν οι εσωτερικές ανησυχίες του Πεκίνου κατά το μεγαλύτερο μέρος του έτους με την δική του οικονομική επιβράδυνση και την ανάγκη του να προβάλει μια ομαλή προετοιμασία για το 20ό Συνέδριο του Κόμματος τον Οκτώβριο. Ο άλλος ήταν η πολιτική μηδενικής COVID της Κίνας, η οποία επέτεινε την προσήλωσή της στο εσωτερικό. Μαζί, αυτές οι εσωτερικές ανησυχίες ενίσχυσαν τις επιπτώσεις της μη παραγωγικής διπλωματίας του «Πολεμιστή-Λύκου» (Wolf Warrior diplomacy) της Κίνας, η οποία δημιούργησε μια ανικανότητα να βρεθούν λύσεις μέσω διαπραγματεύσεων σε διμερείς διαφορές ή να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο σε διακρατικά ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή και η κρίση χρέους των αναπτυσσόμενων χωρών.

Δεν είναι ακόμη βέβαιο το πώς η Κίνα και οι άλλες δυνάμεις θα ανταποκριθούν σε αυτές τις τεταμένες περιστάσεις τους. Μετά το Συνέδριο του Κόμματος, η Κίνα φαίνεται να προσπαθεί να αποκαταστήσει κάποια ισορροπία στις σημαντικές σχέσεις της με την Αυστραλία, την Ευρώπη, και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά οι εσωτερικές επιταγές του Πεκίνου για την αναζωπύρωση της οικονομικής ανάπτυξης και τον έλεγχο των κοινωνικών και πολιτικών επιπτώσεων των πολιτικών της COVID-19 είναι πιθανό να υπερισχύσουν και να περιορίσουν τις ουσιαστικές μεταβολές από τις πρόσφατες διεκδικητικές ενέργειές του στην θαλάσσια Ασία και τα χερσαία σύνορά του με την Ινδία.

Το δεύτερο αποτέλεσμα ενός έτους πολέμου είναι ότι οι οικονομικές πολιτικές μεγάλων δυνάμεων όπως η Κίνα, η Ευρώπη, και οι Ηνωμένες Πολιτείες διαμορφώνονται πλέον τόσο από την πολιτική όσο και από την οικονομία. Σήμερα, σε πολλές περιπτώσεις, η ασφάλεια του εφοδιασμού και τα πολιτικά συμφέροντα έχουν προτεραιότητα έναντι των εκτιμήσεων για τις τιμές στην παγκόσμια παραγωγή και τις αλυσίδες [προστιθέμενης] αξίας. Το Friend-shoring και το onshoring [στμ: η ανάθεση τμημάτων της παραγωγής σε φίλιες χώρες και στο εσωτερικό της χώρας, αντίστοιχα] καθοδηγούνται από πολιτικές εκτιμήσεις και όχι από οικονομικές απαντήσεις στην μεταβαλλόμενη κατάσταση. Αν και οι παγκοσμιοποιημένες αγορές έχουν περιορίσει την έκταση της αποσύνδεσης μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας, δεν έχουν εμποδίσει τις έντονες προσπάθειες και των δύο χωρών να μειώσουν την αμοιβαία εξάρτηση σε στρατηγικούς τομείς όπως η κατασκευή ημιαγωγών, η τεχνητή νοημοσύνη, η ενέργεια, και τα μέταλλα σπάνιων γαιών.

Η ανταπόκριση των χωρών που μέχρι σήμερα βασίζονταν στην οικονομική τους δύναμη για να αποκτήσουν παγκόσμια επιρροή ήταν διαφορετική. Η Ιαπωνία πραγματοποιεί τώρα μια μετάβαση σε ισχυρότερες πολιτικές άμυνας και ασφάλειας που ταιριάζουν καλύτερα στις σημερινές προκλήσεις, δίνοντάς της μια πιο ισορροπημένη στάση που δίνει έμφαση στην πολιτική και στρατιωτική ισχύ, επίσης. Η κυβέρνηση της Γερμανίας κάνει λόγο για ένα Zeitenwende, ή ιστορικό σημείο καμπής. Και η Κίνα, μια παγκόσμια οικονομική δύναμη που είναι στρατιωτικά και πολιτικά περιορισμένη στην γειτονιά της, έχει αναπροσαρμόσει τόσο την φύση της εμπλοκής της στο εξωτερικό όσο και τον τρόπο με τον οποίο προβάλλει αυτήν την εμπλοκή στον λαό της και στον κόσμο. Εν τω μεταξύ, η Ευρώπη και πολλές χώρες του παγκόσμιου Νότου πληρώνουν το οικονομικό τίμημα των πρωτοφανών κυρώσεων της Δύσης κατά της Μόσχας, και η ύφεση διαφαίνεται σε ορισμένες από τις σημαντικότερες οικονομίες του κόσμου.

ΑΠΟΜΟΝΩΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΑΔΕΣΜΕΥΤΟΙ

Όσο και αν ο πόλεμος επηρέασε τις σχέσεις μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων, οι επιπτώσεις της αποδυνάμωσης της παγκόσμιας τάξης είναι επίσης βαθύτατες για τις χώρες εκτός της Δύσης. Έναν χρόνο μετά, οι χώρες αυτές αναζητούν εναλλακτικές λύσεις στην παρούσα τάξη, αλλά δεν έχει ακόμη διαφανεί ένας σαφής τρίτος δρόμος, είτε οικονομικά είτε πολιτικά. Μια αυξανόμενη κρίση χρέους έχει επηρεάσει πάνω από 50 χώρες στην Αφρική, την Ασία, και την Λατινική Αμερική από πριν από την πανδημία, σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Αυτό περιορίζει την ικανότητα του αναπτυσσόμενου κόσμου να χαράξει μια ανεξάρτητη οικονομική πορεία. Πράγματι, οι περισσότερες χώρες έχουν σεβαστεί στην πράξη τις κυρώσεις κατά της Ρωσίας.

Πολιτικά, επίσης, η παρούσα κατάσταση εμποδίζει την ανάδυση ενός ενιαίου ή συνεκτικού τρίτου δρόμου, όπως ήταν το Κίνημα των Αδεσμεύτων κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Μια κρίσιμη διαφορά είναι ότι σήμερα, σε αντίθεση με τον Ψυχρό Πόλεμο, δεν υπάρχει διπολική τάξη. Παρ' όλη την συζήτηση για απολυταρχίες και δημοκρατίες που έρχονται αντιμέτωπες μεταξύ τους, η οικονομική αλληλεξάρτηση μεταξύ της Κίνας και των Ηνωμένων Πολιτειών και η πραγματικότητα μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας σημαίνουν ότι ο κόσμος δεν έχει μια σαφή διχοτόμηση που να προσφέρει ευκαιρίες για παραδοσιακές ισορροπίες. Αντιθέτως, πρόκειται για έναν κόσμο στον οποίο ο ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων δεν διεξάγεται μεταξύ δύο υπερδυνάμεων αλλά μεταξύ πολλαπλών παικτών. Ως αποτέλεσμα, ο πολύπλευρος ανταγωνισμός και η αντιπαλότητα των μεγάλων δυνάμεων έχουν οδηγήσει πολλές χώρες του παγκόσμιου Νότου στο να είναι αδέσμευτες παρά ουδέτερες, αποστασιοποιημένες από την παρούσα τάξη πραγμάτων και να αναζητούν τις δικές τους ανεξάρτητες λύσεις και όχι ένα εναλλακτικό σύνολο ευρέως διαδεδομένων προσεγγίσεων στα παγκόσμια ζητήματα.

Απομονωμένες και αγανακτισμένες, πολλές αναπτυσσόμενες χώρες θεωρούν ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία και η αντιπαλότητα της Δύσης με την Κίνα αποσπούν την προσοχή από επείγοντα ζητήματα όπως το χρέος, η κλιματική αλλαγή, και οι επιπτώσεις της πανδημίας. Πάρτε τη Νότια Ασία. Τρεις χώρες της περιοχής -το Μπαγκλαντές, το Πακιστάν, και η Σρι Λάνκα- βρίσκονται σε συζητήσεις με το ΔΝΤ για περισσότερο από έναν χρόνο σχετικά με πακέτα προσαρμογής για την αντιμετώπιση του χρέους τους. Και τους τελευταίους 18 μήνες, πέντε χώρες της περιοχής -το Αφγανιστάν, η Μιανμάρ, το Νεπάλ, το Πακιστάν, και η Σρι Λάνκα- άλλαξαν επίσης κυβερνήσεις, και όχι πάντα ομαλά ή συνταγματικά. Η Σρι Λάνκα δεν μπόρεσε να αποπληρώσει τα διεθνή της χρέη τον Απρίλιο του 2022. Κατά την διάρκεια του καλοκαιριού, το ένα πέμπτο του πληθυσμού του Πακιστάν έμεινε άστεγο από τις πλημμύρες που κατέκλυσαν το ένα τρίτο της χώρας -μια καταστροφική συνέπεια της κλιματικής αλλαγής. Ούτε οι διεθνείς θεσμοί, ούτε η Δύση, ούτε οι Κινέζοι και Ρώσοι αντίπαλοί τους, έχουν βρει ή προσφέρουν ουσιαστικές λύσεις σε αυτά τα προβλήματα.

Ο ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων περιπλέκει το έργο της αντιμετώπισης τέτοιων ζητημάτων. Στην αντιμετώπιση του χρέους της Σρι Λάνκα, για παράδειγμα, η Δύση είναι φυσικά απρόθυμη να πληρώσει για να τακτοποιήσει η Σρι Λάνκα τους λογαριασμούς της με την Κίνα, τον μεγαλύτερο πιστωτή της χώρας. Από την πλευρά του, το Πεκίνο περιμένει να δράσει η υπόλοιπη διεθνής κοινότητα, ανησυχώντας ότι αν προχωρήσει σε αναδιάταξη του χρέους της Σρι Λάνκα, θα δημιουργήσει προηγούμενο για άλλες χώρες που έχουν αναλάβει σημαντικά δάνεια στο πλαίσιο της ύψους 1 τρισεκατομμυρίου δολαρίων κινεζικής πρωτοβουλίας Belt and Road, πολλές από τις οποίες είναι μόνο οριακά πιο φερέγγυες από την Σρι Λάνκα. Πράγματι, η κατάσταση στη Νότια Ασία είναι παρόμοια σε πολλά άλλα μέρη του αναπτυσσόμενου κόσμου. Πολλές χώρες αισθάνονται πλέον ότι έχουν αφεθεί στην τύχη τους ελλείψει ενός λειτουργικού πολυμερούς συστήματος ή μιας διεθνούς τάξης. Αλλά αυτή η δυσφορία δεν έχει ακόμη δημιουργήσει μια συνεκτική ή οργανωμένη απάντηση.

Η ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΤΗΣ ΙΝΔΙΑΣ;

Συνολικά, ο πόλεμος στην Ουκρανία και η αυξανόμενη αντιπαλότητα μεταξύ της Κίνας και των Ηνωμένων Πολιτειών έχουν δημιουργήσει μια ρευστή κατάσταση για τις χώρες εκτός των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρώπης. Για ορισμένες μεγαλύτερες και ισχυρότερες μεσαίες δυνάμεις, υπάρχουν νέες ευκαιρίες σε αυτόν τον αβέβαιο κόσμο. Η Ινδία, για παράδειγμα, μπορεί να συνεργαστεί με τους γείτονές της για να οικοδομήσει την ειρηνική και πιο ευημερούσα περιφέρεια που απαιτεί η δική της ανάπτυξη. Μπορεί να συμμετάσχει στην αναδιαμόρφωση των κανόνων του διεθνούς συστήματος που βρίσκεται σε εξέλιξη, ιδίως σε νέους τομείς όπως ο κυβερνοχώρος. Και μπορεί να επανασυνδεθεί οικονομικά με τις δυναμικές οικονομίες της Ασίας, συμμετέχοντας στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας, για να προωθήσει τον δικό της μετασχηματισμό.

Αλλά πολλά μικρότερα κράτη είναι πιο ευάλωτα από ποτέ. Και ο συνολικός συστημικός κίνδυνος είναι υψηλότερος από όσο ήταν εδώ και πολλές δεκαετίες. Αυτός ο αυξημένος κίνδυνος αφορά λιγότερο την προοπτική μιας άμεσης σύγκρουσης μεταξύ μεγάλων δυνάμεων: όπως έδειξαν ο πρώτος χρόνος του πολέμου στην Ουκρανία και τα επακόλουθα της επίσκεψης της πρώην προέδρου της Βουλής των Αντιπροσώπων, Νάνσι Πελόζι, στην Ταϊβάν τον Αύγουστο, οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες μεγάλες δυνάμεις είναι σε θέση να αποφύγουν την άμεση σύγκρουση μεταξύ τους. Αλλά η ικανότητά τους να περιορίζουν τις τοπικές συγκρούσεις ή ακόμη και να πετυχαίνουν τον δικό τους σκοπό στις γειτονιές τους, έχει περιοριστεί από την αντιπαλότητά τους και από τις απαιτήσεις μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Περιορίζεται επίσης στην Ασία ειδικότερα από το γεγονός ότι η ισχύς στην περιοχή είναι πολύ πιο ομοιόμορφα κατανεμημένη από όσο ήταν κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή της επακόλουθης μονοπολικής εποχής της κυριαρχίας των ΗΠΑ.

Με την Ινδία να προεδρεύει του G-20 το 2023, το Νέο Δελχί μπορεί να μπει στον πειρασμό να προσπαθήσει να μεσολαβήσει μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας, αν και αυτό φαίνεται απίθανο να φέρει αποτελέσματα προς το παρόν. Ένας πιο γόνιμος δρόμος θα ήταν για την Ινδία να φέρει τις ανησυχίες του παγκόσμιου Νότου στο προσκήνιο της διεθνούς ατζέντας. Προς το παρόν, ωστόσο, φαίνεται πιθανό ότι το διεθνές σύστημα θα συνεχίσει να διολισθαίνει. Εν μέσω ενός παρατεταμένου πολέμου και της συνέχισης της αντιπαλότητας των μεγάλων δυνάμεων, το επόμενο έτος είναι απίθανο να δούμε κάτι περισσότερο από σταδιακή πρόοδο στην αντιμετώπιση των επειγόντων ζητημάτων που απασχολούν μεγάλο μέρος του αναπτυσσόμενου κόσμου.

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/world/out-alignment-war-in-ukraine-non-we...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition