Η συνωμοσία κατά της Ρωσίας

Όταν δύο μη επανδρωμένα αεροσκάφη έπεσαν στην στέγη του Κρεμλίνου στις αρχές του Μαΐου, ο εκπρόσωπος του Ρώσου προέδρου, Ντμίτρι Πεσκόφ, δεν χρειάστηκε να περιμένει την έρευνα που θα εντόπιζε τον ένοχο. Η επίθεση ήταν μεθοδευμένη από τις Ηνωμένες Πολιτείες, όχι από την Ουκρανία, δήλωσε με αυτοπεποίθηση. «Το Κίεβο κάνει μόνο όσα του λένε να κάνει», εξήγησε. Λίγες ημέρες αργότερα, αφού ο Ρώσος συγγραφέας, Zakhar Prilepin, ένθερμος Ρώσος εθνικιστής και ειλικρινής υποστηρικτής του πολέμου, παραλίγο να δολοφονηθεί από βόμβα που είχε τοποθετηθεί στο αυτοκίνητό του, το υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας δήλωσε με την ίδια σιγουριά ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονταν πίσω και από αυτό το έγκλημα. Αυτό συνέβη παρά το γεγονός ότι το πρόσωπο που αναγνωρίστηκε ως ο κύριος ύποπτος ήταν σαφώς κάποιος από το περιθώριο της κοινωνίας, ο οποίος, όπως και ο Prilepin, είχε προφανώς πολεμήσει στο πλευρό των αυτονομιστών που υποστηρίζονταν από την Ρωσία στην περιοχή της Ντονμπάς στην Ουκρανία.

Υποτιθέμενη επίθεση με μη επανδρωμένο αεροσκάφος στο Κρεμλίνο, στη Μόσχα, τον Μάιο του 2023. Handout / Reuters
----------------------------------------------------

Αυτοί οι ισχυρισμοί δεν είναι τυχαίοι. Καθώς η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» της Μόσχας στην Ουκρανία εξελίσσεται σε έναν μακρύ και δύσκολο πόλεμο, η παλιά ιδεολογία του ρωσικού μεσσιανισμού, που είχε ήδη γίνει το προτιμώμενο εργαλείο του Κρεμλίνου για την χειραγώγηση της κοινής γνώμης, έχει μετατραπεί σε ένα είδος καθοριστικής λογικής για το καθεστώς. Πλέον η Ρωσία δεν υποτάσσει μια αδύναμη και άβουλη Ουκρανία που έχει πέσει στα μάγια των «νεοναζί». Σύμφωνα με τη νέα διαμόρφωση, ο πραγματικός αγώνας της Ρωσίας είναι εναντίον των πανίσχυρων Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίες θέλουν να την καταστρέψουν, ενώ η Ουκρανία -όπως και η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ- είναι απλώς ένας υπάκουος δορυφόρος των ΗΠΑ. Για το Κρεμλίνο, μια μοχθηρή αμερικανική συνωμοσία προσφέρει μια βολική εξήγηση για το γιατί ο πόλεμος έχει τραβήξει τόσο πολύ και γιατί ο Πούτιν αποδείχθηκε ότι τελικά δεν είναι και τόσο μεγάλος στρατιωτικός στρατηγός. Βοηθά επίσης να εξηγηθεί στους μέσους Ρώσους γιατί ξεκίνησε ο πόλεμος εξαρχής.

Σε αυτό το πλαίσιο, η «ειδική επιχείρηση» έχει εξελιχθεί από μια προσπάθεια ανάκτησης χαμένων αυτοκρατορικών εδαφών σε μια πολιτισμική μάχη μεταξύ των δυνάμεων του καλού, που ενσαρκώνει η Ρωσία, και των δυνάμεων του κακού, οι οποίες μερικές φορές αποκαλούνται «σατανικές», που ενσαρκώνουν οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους. Ήδη, αυτή η απλή ιδέα έχει λάβει εξωφρενικές διαστάσεις. Τον Μάιο, ο Νικολάι Πατρούσεφ, ο επικεφαλής του Συμβουλίου Ασφαλείας της Ρωσίας, προέβλεψε ότι οι Αμερικανοί θα επιδιώξουν σύντομα να εκμεταλλευτούν τις τεράστιες εκτάσεις της Ρωσίας για σκοπούς επανεγκατάστασης, επειδή μια επικείμενη έκρηξη του υπερηφαιστείου κάτω από το Εθνικό Πάρκο Yellowstone θα τους αφήσει άστεγους. (Το γεγονός ότι ένας ανώτερος Ρώσος αξιωματούχος υποστήριζε μια τόσο παράλογη θεωρία συνωμοσίας προκάλεσε παραλήρημα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τα οποία δανείστηκαν την διάσημη ρήση του τσάρου Αλέξανδρου Γ': «Η Ρωσία έχει μόνο τρεις συμμάχους: τον στρατό, το ναυτικό, και το ηφαίστειο Yellowstone»).

Αλλά το Κρεμλίνο είναι απολύτως σοβαρό. Με την εμμονή του στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Πούτιν αξιοποιεί τα ύστερα σταλινικά δόγματα που αποτέλεσαν τα ιδεολογικά θεμέλια του Ψυχρού Πολέμου: οι Ηνωμένες Πολιτείες κυβερνούν τον κόσμο και πάντα ήθελαν να μας αποδυναμώσουν, αν όχι να μας καταστρέψουν. Φυσικά, πολλοί απλοί Ρώσοι -τουλάχιστον όταν δεν τους λέει το ρωσικό κράτος το αντίθετο- έχουν την τάση να είναι αδιάφοροι ή ακόμη και ευμενείς απέναντι στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά όπως ήξερε ο Στάλιν και ανακάλυψε ο Πούτιν, αυτές οι στάσεις μπορούν να μετατοπιστούν με αποτελεσματική προπαγάνδα.

Με το να δημιουργήσει έναν μοχθηρό, παντοδύναμο αντίπαλο, το καθεστώς Πούτιν μπορεί να στήσει μια νέα δικαιολογία για τον εξαιρετικά δαπανηρό πόλεμο που έχει ήδη διαρκέσει πάνω από έναν χρόνο και φαίνεται απίθανο να τελειώσει σύντομα. Η παρουσία ενός τόσο ισχυρού εξωτερικού εχθρού, φυσικά, δικαιολογεί επίσης την εντατικοποιημένη καταστολή των εσωτερικών εχθρών -αντιφρονούντων, ακτιβιστών των πολιτικών δικαιωμάτων, δικηγόρων, δημοσιογράφων, καθηγητών, και διαφόρων «ξένων πρακτόρων». Το ύστερο σταλινικό καθεστώς λειτουργούσε με την ίδια λογική. Τον Απρίλιο του 1951, ο Τζορτζ Κένναν έγραψε σε αυτές τις σελίδες: «Καμία κυρίαρχη ομάδα δεν θέλει να παραδεχτεί ότι μπορεί να κυβερνήσει τον λαό της μόνο θεωρώντας τον και αντιμετωπίζοντάς τον ως εγκληματία. Για τον λόγο αυτό υπάρχει πάντα η τάση να δικαιολογείται η εσωτερική καταπίεση με την επισήμανση της απειλητικής αδικίας του εξωτερικού κόσμου».

ΚΑΤΑΡΑΜEΝΟΙ ΓΙAΝΚΗΔΕΣ

Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν ήταν το αρχικό επίκεντρο της ρωσικής ξενοφοβίας. Κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, η Γερμανία θεωρήθηκε ο κύριος εχθρός και η πατριωτική υστερία τροφοδοτήθηκε από το αντιγερμανικό συναίσθημα. Στην συνέχεια, στα πρώτα σοβιετικά χρόνια, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο θεωρούνταν οι κύριοι αντίπαλοι -ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν μια μακρινή, ανεπτυγμένη αλλά άψυχη καπιταλιστική κοινωνία από την οποία έπρεπε να δανειστούν τεχνολογία και βιομηχανικούς ειδικούς. Η μετατροπή των Ηνωμένων Πολιτειών σε κύριο εχθρό ήταν περισσότερο ένα μεταπολεμικό φαινόμενο: ακόμη και τότε, ο Στάλιν ήταν αρχικά περισσότερο απασχολημένος με, όπως το έθεσε το 1946, «την αντικατάσταση της κυριαρχίας του Χίτλερ από την κυριαρχία του Τσόρτσιλ», και μέσα στην αυξανόμενη αγγλοφοβία του, παρέβλεψε τη μετατροπή της Αμερικής σε ηγετική δύναμη. Αλλά γρήγορα το αναπλήρωσε τόσο στην προπαγάνδα όσο και στην καταστολή, όταν εμφανίστηκαν στο προσκήνιο οι «Αγγλο-Αμερικανοί κατάσκοποι».

Ωστόσο, κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά: οι σοβιετικοί στρατιώτες και ο σοβιετικός πληθυσμός είχαν μια ισχυρή συμπάθεια για τους αγγλοαμερικανούς συμμάχους τους. Στην Διάσκεψη του Πότσνταμ τον Ιούλιο του 1945, το συγκρότημα τραγουδιού και χορού του Κόκκινου Στρατού ερμήνευσε δύο από τις πιο δημοφιλείς μελωδίες των Συμμάχων: το βρετανικό εμβατήριο «It's a Long Way to Tipperary» και την αγγλο-αμερικανική λαϊκή μελωδία «There's a Tavern in the Town», γνωστή στην ρωσική εκδοχή της ως «Kabachok». Στην συνέχεια ηχογραφήθηκαν για γραμμόφωνο, και αυτές οι ρωσικές εκδοχές ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς στην Σοβιετική Ένωση μαζί με άλλες αμερικανικές επιτυχίες, όπως το «Coming In on a Wing and a Prayer», ένα τραγούδι του Β' Παγκοσμίου Πολέμου για μια συμμαχική βομβιστική επιδρομή που τραγουδήθηκε στα ρωσικά ως «Song of the Bombers». Ένα άλλο δημοφιλές τραγούδι, γνωστό στα ρωσικά ως «And in Trouble and in Battle», το οποίο ερμηνεύτηκε ακόμη και πριν από τον πόλεμο από την ορχήστρα τζαζ του Αλεξάντερ Βαρλάμοφ, αποδείχθηκε ότι ήταν μια ρωσική εκδοχή της αμερικανικής επιτυχίας του 1934 «Roll Along, Covered Wagon, Roll Along».

Δεν ήταν μόνο η μουσική του Ηνωμένου Βασιλείου και των Ηνωμένων Πολιτειών που ήταν εξαιρετικά δημοφιλής μέχρι το τέλος του πολέμου. Το αυτό ήταν και οι ίδιοι οι Σύμμαχοι. Το πρωί της 9ης Μαΐου, μετά την ραδιοφωνική ανακοίνωση της παράδοσης της Γερμανίας στις 3 π.μ., τεράστια πανηγυρικά πλήθη ξεχύθηκαν στους δρόμους της Μόσχας. Τον πατέρα μου, που μόλις είχε κλείσει τα 17 του χρόνια, τον ξύπνησε ένας συμμαθητής του στις τέσσερις τα ξημερώματα και έσπευσαν προς την Κόκκινη Πλατεία, η οποία ήταν ήδη γεμάτη από κόσμο που πανηγύριζε. Καθ' όλη την διάρκεια της ημέρας, ο κόσμος συνέρρεε επίσης στην κοντινή πλατεία όπου βρισκόταν η πρεσβεία των ΗΠΑ, όπως αποτυπώθηκε στις φωτογραφίες των Yakov Khalip και Anatoly Garanin.

«Φυσικά συγκινηθήκαμε και χαρήκαμε από αυτή την εκδήλωση του δημόσιου αισθήματος, αλλά δεν ξέραμε πώς να ανταποκριθούμε σε αυτό», θυμάται ο Κένναν, τότε επιτετραμμένος της πρεσβείας, ο οποίος δεν είχε γίνει ακόμη διάσημος για το «μακρό τηλεγράφημά» του σχετικά με την σοβιετική συμπεριφορά. Οι ορμητικοί Μοσχοβίτες σήκωναν ψηλά όποιον φορούσε στρατιωτική στολή και ήταν έτοιμοι να κάνουν το ίδιο και στο προσωπικό της πρεσβείας μιας φιλικής δύναμης. Ο Κένναν, ο οποίος μιλούσε ρωσικά, διακινδύνευσε να σκαρφαλώσει στο στηθαίο πάνω από την είσοδο της πρεσβείας για να φωνάξει: «Συγχαρητήρια για την ημέρα της νίκης! Όλη η τιμή στους σοβιετικούς συμμάχους!»

Παρόλο που δεν έγινε αντιληπτό από τους Σοβιετικούς εκείνη την εποχή, ο Κένναν μπορούσε ήδη να αισθανθεί τις αναδυόμενες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου. Σύμφωνα με τον ιστορικό, John Gaddis, ακόμη και στον απόηχο του θριάμβου τους επί του Χίτλερ, τα μέλη της συμμαχίας των «Μεγάλων Τριών» [ΗΠΑ, Βρετανία, ΕΣΣΔ] βρίσκονταν ήδη σε πόλεμο μεταξύ τους, τουλάχιστον ιδεολογικά και γεωπολιτικά. Στα τελευταία χρόνια του καθεστώτος Στάλιν, ο αντιαμερικανισμός θα εξυπηρετούσε έναν σημαντικό στρατηγικό σκοπό, την αντιμετώπιση της νέας απειλής της Δύσης προς τις σοβιετικές σφαίρες επιρροής. Ο αντιαμερικανισμός έγινε ο ακρογωνιαίος λίθος της εξωτερικής πολιτικής, της προπαγάνδας, και της αντιπροπαγάνδας για ολόκληρο τον Ψυχρό Πόλεμο. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι μια ανάλογη αντιπαράθεση με την Δύση σήμερα έχει βγάλει το παλιό τζίνι από το μπουκάλι -δεν υπάρχουν αποτελεσματικότερα μέσα.

«ΘΑ ΥΠΑΡΞΟΥΝ ΒΟΜΒΕΣ»

Το 2022, ο υποτιμητικός όρος Anglosaksy -«Αγγλοσάξονες»- ξαφνικά άρχισε να χρησιμοποιείται συχνά στις συζητήσεις του Κρεμλίνου και μπήκε στο λεξιλόγιο ακόμη και των απλών Ρώσων. Αλλά ο όρος, ο οποίος αναφέρεται σε ραδιούργους Αμερικανούς που ηγούνται πειθήνιων ευρωπαϊκών δορυφόρων, δεν είναι σε καμία περίπτωση εφεύρεση του καθεστώτος Πούτιν. Προέρχεται απευθείας από το σοβιετικό λεξικό της εξουσίας των τελών της δεκαετίας του 1940 και των αρχών της δεκαετίας του 1950, όταν χρησιμοποιήθηκε για να αναφερθεί στους σημαντικότερους αντιπάλους της Σοβιετικής Ένωσης. Στην τρέχουσα ιδεολογία και προπαγάνδα της, η Μόσχα έχει αναμασήσει διαισθητικά ή συνειδητά τις κλασικές ρωσικές θεωρίες συνωμοσίας, οι οποίες αποτελούσαν πάντα -τόσο στην σοβιετική όσο και στην μετασοβιετική ιστορία- έναν απλό, καθολικό τρόπο για να εξηγηθούν τα προβλήματα της Ρωσίας ή οι επεκτατικές ενέργειες των ηγετών της.

Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, για παράδειγμα, η KGB προώθησε ενεργά την ιδέα μιας μυστικής συνωμοσίας των ΗΠΑ κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Σκεφτείτε το βιβλίο του 1979 που κυκλοφόρησε ευρέως με τίτλο CIA Target: The USSR, του Nikolai Yakovlev, ενός Ρώσου ιστορικού που στρατολογήθηκε από την KGB. Μεταξύ άλλων, ο Yakovlev εξέθεσε μια θεωρία που ήταν τότε δημοφιλής στις ρωσικές υπηρεσίες ασφαλείας και στους ρωσικούς εθνικιστικούς κύκλους ότι υπήρχε ένα αμερικανικό «Σχέδιο Ντάλες» -από τον διευθυντή της CIA, Allen Dulles- για την καταστροφή της Σοβιετικής Ένωσης. Όπως έχει δείξει ο Ρώσος ιστορικός, Viktor Shnirelman, η ιδέα αυτή ήταν πιθανότατα εμπνευσμένη από μια σκόπιμη παρερμηνεία μιας οδηγίας του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ του 1948, η οποία μπορεί να είχε γίνει γνωστή στις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες. (Η οδηγία ήταν στην πραγματικότητα αποκλειστικά αμυντική και δεν περιείχε ούτε μια λέξη για την «καταστροφή του ρωσικού λαού»). Ο μύθος για την ύπαρξη του «σχεδίου» βρήκε τον δρόμο του ακόμη και σε ορισμένα ρωσικά βιβλία ιστορίας.

Παρόλο που η σοβιετική κυβέρνηση πλησίασε πολύ περισσότερο τις Ηνωμένες Πολιτείες κατά την εποχή του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, το στέλεχος του ακραίου αντιαμερικανισμού συνέχισε να ευδοκιμεί σε ορισμένες γωνιές του σοβιετικού και μετασοβιετικού κράτους. Στην δεκαετία του 1990, για παράδειγμα, ο Filip Bobkov, πρώην ανώτερος αξιωματικός της KGB, ισχυρίστηκε ότι η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης είχε σχεδιαστεί από τις Ηνωμένες Πολιτείες με την βοήθεια της «ομάδας Yakovlev» -αυτήν την φορά ο εν λόγω Yakovlev ήταν ο Alexander, αρχιτέκτονας της περεστρόικα και δεξί χέρι του Γκορμπατσόφ. Αυτές οι θεωρίες συνωμοσίας ζούσαν, αναλλοίωτες, στο εθνικιστικό περιθώριο της Ρωσίας, μεταξύ άλλων στο έργο του Ρώσου εμιγκρέ φιλοσόφου, Ιβάν Ιλίν (1883-1954), του οποίου η ιδέα ενός παγκόσμιου «κόσμου πίσω από τα παρασκήνια», ή αλλιώς των Ιλλουμινάτι, έγινε της μόδας στο Κρεμλίνο. (Η επιρροή αυτών των φιλοσόφων στον Πούτιν, ωστόσο, δεν πρέπει να τύχει υπερβολής: έχει αναφερθεί στον Ίλιν ίσως σε δύο περιπτώσεις˙ και έχει αναφερθεί μια φορά στον κλασικό Ρώσο φιλόσοφο Nikolai Berdyaev, αν και πιθανότατα δεν γνωρίζει γι' αυτόν περισσότερα από όσα γνώριζε ο Μπρέζνιεφ για τον Μαρξ. Στην ουσία, απλώς έδειχνε ότι η ιστορική ιδέα μιας Ρωσικότητας που διαμορφώνεται σε αντίθεση με την Δύση, άντεξε).

Όλες οι θέσεις του Κρεμλίνου για την επικίνδυνη Δύση και την αντίθεση της Ρωσίας σε αυτήν, τις οποίες ο Πούτιν επαναλαμβάνει ασταμάτητα, διατυπώθηκαν πριν από πολύ καιρό, στα τέλη της εποχής του Στάλιν, μερικές φορές ακόμη και σε στίχους. Το 1951, η Pravda δημοσίευσε το «Για το σοβιετικό άτομο», ένα ποίημα του παιδικού ποιητή, Sergei Mikhalkov, ο οποίος έγραψε επίσης τους στίχους του σοβιετικού και στην συνέχεια του ρωσικού εθνικού ύμνου. Σε πρόχειρη μετάφραση, το ποίημα πήγαινε κάπως έτσι: «Θα υπάρξουν βόμβες! / Υπάρχουν βόμβες! / Θα πρέπει να το λάβετε υπόψη σας αυτό! / Αλλά δεν είναι στα σχέδιά μας / Να κατακτήσουμε άλλες χώρες». Αυτές οι γραμμές θα μπορούσαν να προέρχονται κατευθείαν από μια από τις ομιλίες του Πούτιν.

Στη συνέχεια, υπάρχει η πρακτική να παρουσιάζονται οι Αμερικανοί εχθροί της Ρωσίας ως ηλίθιοι. Στην πραγματικότητα, το μήνυμα είναι: «Οι αντίπαλοί μας μπορεί να είναι πανούργοι, αλλά εμείς τους καταλαβαίνουμε». Στα τέλη των χρόνων του Στάλιν, η κομμουνιστική ηγεσία προπαγάνδιζε το κλισέ ότι οι Αμερικανοί περιφέρονταν στη Μόσχα με κάμερες και δωροδοκούσαν τα παιδιά με καραμέλες για να φαίνονται λυπημένα, ώστε να δείξουν την απελπισία της ζωής στην Σοβιετική Ένωση. «Κοιτάξτε, ο Άλικ κλαίει / Θα τον βιντεοσκοπήσουν για την Αμερική!» αστειευόταν η παιδική ποιήτρια Agniya Barto την δεκαετία του 1950. Παρομοίως, ο Πούτιν και ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ, ο πρώην πρόεδρος της Ρωσίας και αντιπρόεδρος του Συμβουλίου Ασφαλείας, συνηθίζουν τώρα να κατονομάζουν και να ντροπιάζουν τους Δυτικούς εχθρούς στις ομιλίες τους ως «ηλίθιους» και «βλάκες». Το γεγονός αυτό συνοδεύεται από την αυξανόμενη εμμονή του Πούτιν με θέματα LGBTQ και άσεμνα αστεία για τους Δυτικούς.

ΠΡΩΤΑ Η ΑΜΕΡΙΚΗ, ΔΕΥΤΕΡΗ Η ΡΩΣΙΑ

Όσο και αν η επίσημη Ρωσία ήταν συχνά αντιαμερικανική, ήταν επίσης εμμονική επί μακρόν με την οικονομική ισχύ των ΗΠΑ, ακόμη και με τα αμερικανικά προϊόντα και τρόφιμα. Ένα από τα κύρια συνθήματα από την εποχή του Χρουστσόφ της δεκαετίας του 1960 επικεντρώθηκε στην αντιστοίχιση και στην συνέχεια στην υπέρβαση των Ηνωμένων Πολιτειών όσον αφορά την κατά κεφαλήν παραγωγή κρέατος, γάλακτος, και βουτύρου. Όταν ο Πούτιν ανήλθε στην εξουσία, η ιδέα της αντιστοίχισης της ανάπτυξης δύσκολα ήταν λιγότερο παρούσα. Κατά κάποιο τρόπο, το «Πρώτα η Αμερική» είναι ουσιαστικά ένα από τα συνθήματα του Πούτιν: τα πάντα θεωρούνται μέσα από το πρίσμα των Ηνωμένων Πολιτειών και της Δύσης. Το να είσαι διαφορετικός σημαίνει να μην μοιάζεις με τους Δυτικούς και να μην ζεις σαν αυτούς. Πιο συγκεκριμένα, σημαίνει ότι κάποιος θα επιτύχει παρόμοιες επιτυχίες, ενώ θα βασίζεται στις δικές του δυνάμεις, θα υποστηρίζει την κυριαρχία του και την «πρωτοτυπία» του, και θα εφαρμόζει την υποκατάσταση των εισαγωγών. Με άλλα λόγια, τόσο το ρωσικό κράτος όσο και η κοινωνία συνεχίζουν να ανταποκρίνονται στο μέτρο σύγκρισης με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους Ευρωπαίους συμμάχους τους.

Το μοτίβο πηγαίνει πίσω στα πρώτα σοβιετικά χρόνια. Αμερικανοί «εξειδικευμένου μπουρζουάδες» εμφανίστηκαν στην Σοβιετική Ένωση κατά την διάρκεια της εκβιομηχάνισης του Στάλιν στις δεκαετίες του 1920 και του 1930. Ο Σοβιετικός συγγραφέας Valentin Kataev τους απεικόνισε κάπως ειρωνικά, αλλά η αλήθεια είναι ότι χωρίς την τεχνολογία των ΗΠΑ, είναι απίθανο να ήταν δυνατή μια βιομηχανική σημαντική πρόοδος. Όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες παρουσίασαν την Αμερικανική Εθνική Έκθεση στη Μόσχα το 1959 -μια εκδήλωση που προσέλκυσε περισσότερα από δύο εκατομμύρια μέλη του σοβιετικού κοινού, οι οποίοι δοκίμασαν την Pepsi και έριξαν την πρώτη τους ματιά στα αμερικανικά πλυντήρια ρούχων- ο Νικίτα Χρουστσόφ και ο Ρίτσαρντ Νίξον είχαν την διάσημη « συζήτηση της κουζίνας» στον χώρο της έκθεσης, στην οποία συζήτησαν τα σχετικά πλεονεκτήματα του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού. Εκείνη την εποχή, η σοβιετική ηγεσία ένιωθε ξεκάθαρα την υστέρησή της στην καταναλωτική σφαίρα. Αυτός ήταν επίσης ο λόγος για τον οποίο η Σοβιετική Ένωση έπρεπε να πρωτοστατήσει στον διαστημικό αγώνα: να απελευθερωθεί από το καλούπι της αντιστοίχισης.

Το Amerika, ένα ρωσόφωνο περιοδικό για την αμερικανική ζωή που εκδόθηκε από το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, ήταν ένα πολυπόθητο αντικείμενο, αν και λιγότερο από τα τζιν, τις τσίχλες, και τα αναψυκτικά. Χαρακτηριστικά, το περιοδικό απαγορεύτηκε το 1948, όταν ο σταλινικός αντιαμερικανισμός ήταν σε πλήρη ισχύ και κυκλοφόρησε ξανά κατά την διάρκεια της αντισταλινικής απόψυξης από τον Χρουστσόφ την δεκαετία του 1950. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ δέχτηκε με χαρά πρωτότυπα από την αυτοκινητοβιομηχανία των ΗΠΑ ως δώρο από τους Αμερικανούς, προσθέτοντας στην ατμόσφαιρα της ύφεσης. Και όταν οι αποστολές Soyuz και Apollo αγκυρώθηκαν από κοινού στο διάστημα τον Ιούλιο του 1975, [το γεγονός] τιμήθηκε στη Μόσχα με την εμφάνιση του «πραγματικού καπνού της Βιρτζίνια» στα τσιγάρα που ονομάστηκαν από το ιστορικό γεγονός: όχι οι πνιγηρές αναθυμιάσεις της πατρίδας, αλλά το ευωδιαστό άρωμα ενός άλλου κόσμου. Στα χρόνια του λυκόφωτος της Σοβιετικής Ένωσης, η σοβιετική βιομηχανία ήταν τόσο εξαρτημένη από τις Δυτικές προμήθειες και τεχνολογίες που οι κυρώσεις που επιβλήθηκαν στη Μόσχα για την εισβολή στο Αφγανιστάν έθεταν σε κίνδυνο ολόκληρες βιομηχανίες, όπως η χημική τεχνολογία.

Ακόμη και στη μετασοβιετική εποχή, η ρωσική προσήλωση στα μοντέλα των ΗΠΑ και η συζήτηση του Πούτιν για έναν μονοπολικό κόσμο που επιβλήθηκε από τις ΗΠΑ δημιούργησε μια αίσθηση αναπόφευκτης εξάρτησης από «αυτούς». Οι ερωτηθέντες σε ρωσικές ομάδες εστίασης (focus groups) θα έλεγαν κάποιες φορές ότι το σύνταγμα της Ρωσίας του 1993 γράφτηκε στην Ουάσιγκτον και ότι οι τροποποιήσεις του Πούτιν σε αυτό απαιτούνταν για να γίνει η χώρα πραγματικά κυρίαρχη. Ταυτόχρονα, ωστόσο, οι άνθρωποι κατανοούν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες υπήρξε μια οικονομική δύναμη από την οποία η Ρωσία θα μπορούσε να μάθει πολλά για να επιτύχει το ίδιο βιοτικό επίπεδο. Για άλλη μια φορά, ένας συνδυασμός ρωσικής ανωτερότητας και ρωσικής κατωτερότητας έχει εκφραστεί ταυτόχρονα στην αντιφατική στάση της Μόσχας απέναντι στον Αμερικανό αντίπαλό της.

Ωστόσο, έως ότου ο Πούτιν επέστρεψε στην προεδρία το 2012 και η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία το 2014, τα κόμπλεξ των Ρώσων για τις Ηνωμένες Πολιτείες δεν ήταν τόσο αισθητά. Στα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησής του, αρχής γενομένης από το 2000, ο Πούτιν εξακολουθούσε να προσαρμόζεται στην Δύση και ήταν επιφυλακτικός στο να σπαταλήσει την κληρονομιά του Μπόρις Γέλτσιν, του προκατόχου του. Δεν έβλεπε την Ρωσία ως τον καθοριστή των τάσεων στην υπό τη Δύση παγκόσμια τάξη. Η ανοιχτή εχθρότητα προς την Δύση που εκφράστηκε στην ομιλία του Πούτιν στην Διάσκεψη για την Ασφάλεια του Μονάχου το 2007, ωστόσο, σηματοδότησε την έναρξη της επιδείνωσης των σχέσεων με τις Ηνωμένες Πολιτείες -που καθυστέρησε ελάχιστα από μια απόπειρα «επαναφοράς» κατά την διάρκεια της τετραετούς προεδρίας του Μεντβέντεφ. Μέχρι το 2014, η νέα έμφαση που έδινε η Μόσχα στην ρωσική υπερηφάνεια και οι επαναναδυθείσες φιλοδοξίες περί μεγάλης δύναμης επανέφεραν όλα τα παλιά κολλήματα σχετικά με τις Ηνωμένες Πολιτείες, προκαλώντας μια οιονεί πατριωτική υστερία. Αλλά η ισχυρότερη εκδήλωση έχει εμφανιστεί από την έναρξη της «ειδικής επιχείρησης» πέρυσι.

Έκτοτε, η ρωσική στάση απέναντι στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει επιδεινωθεί δραστικά. Τον Φεβρουάριο του 2022, το 31% των Ρώσων είχε θετική στάση για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Έναν χρόνο αργότερα, σύμφωνα με το Levada Center, τον ανεξάρτητο ρωσικό οργανισμό έρευνας κοινής γνώμης, μόλις το 14% των ερωτηθέντων είχε θετική άποψη για τις Ηνωμένες Πολιτείες και το 73% είχε αρνητική στάση. Η μείωση της θετικής στάσης απέναντι στην Ευρώπη δεν είναι πολύ πίσω: μόλις το 18% των Ρώσων που ερωτήθηκαν είχαν θετική γνώμη για τις χώρες της ΕΕ τον Φεβρουάριο του 2023, σε σύγκριση με το 69% που δεν είχαν. Όταν συνδυάζονται με θεωρίες συνωμοσίας και την αυξανόμενη απομόνωση του ίδιου του Πούτιν, οι ρωσικές εμμονές με την Αμερική έχουν γίνει μια ισχυρή συνταγή για μιλιταρισμό.

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ

Ο εναγκαλισμός του συνωμοτικού αντιαμερικανισμού από τον Πούτιν είναι ιδιαίτερα επικίνδυνος λόγω της αυξανόμενης αδιαφορίας του καθεστώτος του για τις παλιές κόκκινες γραμμές. Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, τουλάχιστον, και οι δύο πλευρές συμφώνησαν ότι οι συνέπειες της πρόκλησης ζημιών μεταξύ τους θα ήταν απαράδεκτες. Το πρόβλημα του Πούτιν —στην πραγματικότητα, το πρόβλημα όλου του κόσμου τώρα— είναι ότι η ρωσική κυβέρνηση στερείται το ένα ένστικτο που από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 οδηγεί συνεχώς σε ύφεση με την Δύση: την προθυμία για διαπραγμάτευση. Αντίθετα, ο Πούτιν ανέστειλε την συνεργασία για τη μη διάδοση των πυρηνικών όπλων, συζήτησε την πιθανότητα ενός πυρηνικού χτυπήματος με παιδική ευφροσύνη, εξέφρασε εφηβικά παράπονα, και έδειξε απροθυμία να διατηρήσει έστω και ένα ελάχιστο επίπεδο διαλόγου. Όλες αυτές οι ενέργειες διακρίνουν δυσμενώς τον αντιαμερικανισμό του Πούτιν από εκείνον των ύστερων σοβιετικών προκατόχων του.

«Η πολιτική προσωπικότητα της σοβιετικής εξουσίας όπως την γνωρίζουμε σήμερα», έγραψε ο Kennan το 1950, «είναι προϊόν ιδεολογίας και περιστάσεων». Αν κοιτάξει κανείς τις πηγές της ρωσικής συμπεριφοράς σήμερα, οι συνθήκες είναι ένας δικτάτορας που έχει εμμονή με την αποστολή του. Όσον αφορά την ιδεολογία, η νέα αντίληψη εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας αναφέρεται στην «ειδική θέση της χώρας ως αρχέτυπου κράτους-πολιτισμού, μιας τεράστιας δύναμης Ευρασιατικής και Ευρω-ειρηνικού»—ένας αξιοσημείωτος νέος όρος. Αυτή η ιδέα παραθέτει περαιτέρω τον ρόλο της Ρωσίας στην εδραίωση «του ρωσικού λαού και άλλων λαών που αποτελούν την πολιτιστική και πολιτισμική κοινότητα του ρωσικού κόσμου»— ένας γεωγραφικός χώρος του οποίου τα σύνορα δεν προσδιορίζονται.

Η εκλεκτική ουσία αυτής της ιδεολογίας, η οποία έχει επανεμφανιστεί σε διάφορα στάδια της ιστορικής ανάπτυξης της Ρωσίας, περιγράφηκε με οξυδέρκεια στο «Conversation Piece, 1945» του Vladimir Nabokov, μια σύντομη ιστορία στην οποία ένας πρώην συνταγματάρχης του Λευκού Στρατού που μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες δηλώνει , «Ο μεγάλος ρωσικός λαός ξύπνησε και η χώρα μου είναι και πάλι μια σπουδαία χώρα». Και συνεχίζει: «Είχαμε τρεις σπουδαίους ηγέτες. Είχαμε τον Ιβάν, τον οποίο οι εχθροί του αποκαλούσαν Τρομερό, μετά είχαμε τον Μέγα Πέτρο και τώρα έχουμε τον Ιωσήφ Στάλιν. … Σήμερα, σε κάθε λέξη που βγαίνει από την Ρωσία, νιώθω την δύναμη, νιώθω την λαμπρότητα της παλιάς Μητέρας Ρωσίας. Είναι πάλι μια χώρα στρατιωτών, θρησκείας, και αληθινών Σλάβων».

Στην ομιλία του για την Ημέρα της Νίκης στις 9 Μαΐου, ο Πούτιν είπε ότι οι εχθροί της Ρωσίας ξεχωρίζουν για την ιδεολογία της ανωτερότητάς τους. Είναι ενδιαφέρον ότι χρησιμοποιεί σχεδόν ό,τι μπορεί να ειπωθεί για αυτόν —«υπερβολική φιλοδοξία, αλαζονεία, και ελευθεριότητα», όπως το έθεσε στην ομιλία του— και τα τοποθετεί στην πόρτα των αντιπάλων του. Εδώ έγκειται ο βαθύτερος σκοπός του ρωσικού αντιαμερικανισμού: να αποδώσεις όλα όσα εσύ ο ίδιος επιβουλεύεσαι, όλα εκείνα τα ανήθικα σχέδια που σχεδιάζεις, στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Αλλά αυτή η αναστημένη ιδεολογία αντικατοπτρίζει επίσης την εξαφάνιση της διπολικής τάξης του Ψυχρού Πολέμου και την απώλεια του ρωσικού μεγαλείου και ισχύος που συνεπάγεται. Έτσι, όταν ο Πούτιν και τα μέλη της ομάδας του μιλούν για έναν νέο πολυπολικό κόσμο, απλώς προσπαθούν να επαναβεβαιώσουν την χαμένη υπερδύναμη της Μόσχας και να απεικονίσουν τον εαυτό τους ως καθοδηγητικό φως για τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες και τις χώρες της Αφρικής, της Ασίας, και της Λατινικής Αμερικής. Όλα αυτά είναι συνέπεια του ψυχολογικού τραύματος της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης, που κουβαλούσε μαζί της η ελίτ που ανέβηκε στην εξουσία το 2000. Είκοσι δύο χρόνια αργότερα, αυτό το τραύμα οδήγησε σε μια παγκόσμια καταστροφή.

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/russian-federation/plot-against-russia

Μπορείτε να ακολουθείτε το Foreign Affairs The Hellenic Edition στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition