Το Αζερμπαϊτζάν «κλειδί» στον Καύκασο και όχι μόνο….

Οι πολιτικές δυνάμεις της Αρμενίας διεκδικούσαν ένα σημαντικό μέρος της έκτασης της «Πρώτης Δημοκρατίας», περιλαμβανομένης, πρώτα και κύρια, της πλούσιας σε πετρέλαιο περιοχής του Μπακού. Ως αποτέλεσμα η κυβέρνηση της ντασνακτσακάνικης (από το αρμένικο αστικό εθνικιστικό κόμμα Ντασνακτουτιούν) Αρμενίας καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής της Λαοκρατικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν διεξήγαγε στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον της και στήριζε τον αρμένικο αυτονομισμό στις περιοχές του Καραμπάχ, του Ζανγκεζούρ και του Ναχιτσεβάν. Η εξέγερση στο ορεινό μέρος του Καραμπάχ το Μάρτιο του 1920 που παρακινήθηκε από την αρμένικη κυβέρνηση ανάγκασε την κυβέρνηση της Λαοκρατικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν να μεταφέρει σχεδόν όλες τις ένοπλες δυνάμεις της στην περιοχή και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, έμεινε απροστάτευτη εν όψει της μπολσεβίκικης εισβολής από τον βορά τον Απρίλιο του 1920.

Οι σχέσεις της Λαοκρατικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν με την Οθωμανική Τουρκία διαμορφώνονται αντιφατικά. Οι στρατιωτικές και πολιτικές ελίτ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας έβλεπαν με διαφορετικό τρόπο τη θέση και το ρόλο της «Πρώτης Δημοκρατίας» στην περιφερειακή τους πολιτική. Οι μεν – οι Νεότουρκοι – τον Μάιο-Οκτώβριο του 1918 παρείχαν στρατιωτική και πολιτική βοήθεια στη νεαρή κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν. Ο τουρκικός στρατός ήταν εκείνος που έσωσε τον αζερμπαϊτζάνικο πληθυσμό από την τρομοκρατία εκ μέρους των μπολσεβίκων και των Αρμένιων εθνικιστών. Ταυτόχρονα, με τη βοήθεια του Αζερμπαϊτζάν, οι Νεότουρκοι επιθυμούσαν να εξασφαλίσουν πρόσβαση στα πετρέλαια του Μπακού και την Κασπία θάλασσα, να διευρύνουν την επιρροή της Κωνσταντινούπολης μέχρι το Βόρειο Καύκασο και την Κεντρική Ασία.

Οι δε – οπαδοί του Μουσταφά Κεμάλ και Τούρκοι κομμουνιστές – στήριζαν τη στρατηγική τους πάνω στο ότι η άνοδος των κομμουνιστών στην εξουσία στο Αζερμπαϊτζάν θα αποδειχθεί συμφέρουσα για την καινούρια κυβέρνηση της Άγκυρας ούτως ώστε να εξασφαλίσει στρατιωτική και οικονομική βοήθεια από τη Σοβιετική Ρωσία για να μπορέσει να αποκρούσει την εξωτερική εισβολή. Στις 26 Απριλίου του 1920 ο Μουσταφά Κεμάλ στην επιστολή του προς τον Λένιν, τότε επικεφαλής της κυβέρνησης της Σοβιετικής Ρωσίας, ουσιαστικά πρόσφερε βοήθεια στη Μόσχα για την αλλαγή της διακυβέρνησης του Αζερμπαϊτζάν, επισημαίνοντας ότι σε αντάλλαγμα της στρατιωτικής και οικονομικής στήριξης από τη Σοβιετική Ρωσία η «τουρκική κυβέρνηση υποχρεούται να αναγκάσει τη Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν να ενταχθεί στον κύκλο των σοβιετικών κρατών».

Σ’ ό, τι αφορά τη «Μεγάλη Τετράδα» (ΗΠΑ, Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία), η στήριξη της Λαοκρατικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν από τη μεριά της στην περιφερειακή τους στρατηγική είχε έναν περιορισμένο χαρακτήρα ως προς το χρόνο (από τα τέλη του 1918 έως τις αρχές του 1920) και την ουσία της. Εξέταζαν τις σχέσεις με τη Λαοκρατική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν μέσα από το πρίσμα της επίλυσης του «ρωσικού ζητήματος», το οποίο είχε μεγαλύτερη προτεραιότητα γι’ αυτούς. Ως επίλυση, νοείτο η στρατιωτική και διπλωματική στήριξη των αντιμπολσεβίκικων δυνάμεων, η καταπολέμηση της κομμουνιστικής απειλής για την Ευρώπη, η ουδετεροποίηση των προσπαθειών εξόδου των μπολσεβίκων στις παραδοσιακές σφαίρες επιρροής των «σύμμαχων δυνάμεων» στη Μέση Ανατολή. Εκτός τούτου, στα τέλη του 1919 – αρχές του 1920 οι χώρες αυτές δεν είχαν πλέον ούτε οικονομικές, ούτε πολιτικές, ούτε στρατιωτικές δυνατότητες για να παρέχουν στήριξη στη Λαοκρατική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν στην αντιπαράθεσή της με τη Ρωσία. Ως αποτέλεσμα, μόλις στις 11 Ιανουαρίου του 1920 – τρεις μήνες πριν από την πτώση της Λαοκρατικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν – η συνδιάσκεψη ειρήνης του Παρισιού αναγνώρισε de facto την ανεξαρτησία της Λαοκρατικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν, παρέχοντάς της αμιγώς συμβολική πολιτική στήριξη.

Όλοι αυτοί οι παράγοντες – ο διπλωματικός αγώνας της Σοβιετικής Ρωσίας κατά της ανεξαρτησίας του Αζερμπαϊτζάν, οι στρατιωτικές ενέργειες της Αρμενίας κατά του Αζερμπαϊτζάν, η έλλειψη στήριξης εκ μέρους των δυνάμεων που νίκησαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο - προκαθόρισαν την πτώση της Λαοκρατικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν. Η κατάληψη της χώρας από τις δυνάμεις του Κόκκινου στρατού στις 28 Απριλίου του 1920 έθεσαν τέρμα στην 23μηνη περίοδο ανεξαρτησίας της Πρώτης Δημοκρατίας.

Ύστερα από 71 χρόνια, μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, τον Οκτώβριο του 1991, το Αζερμπαϊτζάν αποκατέστησε την ανεξαρτησία του. Η «Τρίτη Δημοκρατία» (αν αποδεχτούμε ως «Δεύτερη Δημοκρατία» το Σοβιετικό Αζερμπαϊτζάν της περιόδου 1920-1991) βρέθηκε αμέσως στη διασταύρωση των συμφερόντων των πλέον σημαντικών περιφερειακών και παγκόσμιων δυνάμεων. Ο διάσημος Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι στο βιβλίο του «Η μεγάλη σκακιέρα» (The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives) αναφέρθηκε στο Αζερμπαϊτζάν ως «κατ’ αρχήν σπουδαίο γεωπολιτικό κέντρο», το οποίο ελέγχει την πρόσβαση στον πλούτο του λεκανοπεδίου της Κασπίας, από το οποίο εξαρτώνται οι τύχες της ανεξαρτησίας των χωρών του Νότιου Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας.

Η στρατηγική θέση της χώρας στη διασταύρωση των συμφερόντων των ανταγωνιστικών Μεγάλων Δυνάμεων προκαθόρισε τις προτεραιότητες της εξωτερικής της πολιτικής. Το Αζερμπαϊτζάν ακολουθεί μια ισορροπημένη πολιτική με τους βασικούς παγκόσμιους και περιφερειακούς παίκτες, επιδιώκει να συνενώσει τα συμφέροντά τους προσελκύοντάς τους στην υλοποίηση των έργων μεγάλης κλίμακας, ακολουθεί ενεργή γραμμή στους Διεθνείς Οργανισμούς, προσπαθεί να διευρύνει τη γεωγραφία των διμερών του σχέσεων.