Ο εύθραυστος συνασπισμός του δημοψηφίσματος του Ερντογάν

Στο δημοψήφισμα της 16ης Απριλίου, οι Τούρκοι πολίτες ψήφισαν υπέρ ενός μέτρου [1] που θα αλλάξει θεμελιωδώς την φύση του πολιτικού συστήματος της Τουρκίας. Αν και η δημοκρατία έχει μακρά ιστορία τέτοιων ψηφοφοριών -επτά δημοψηφίσματα, και τρία από αυτά κατά την διάρκεια κυβερνήσεων του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ)- αυτό [2] ξεπέρασε όλα τα άλλα από την άποψη της πολιτικής σημασίας του. Με μια μικρή διαφορά (μόνο το 51,4% ψήφισε «ναι»), το αποτέλεσμα θα οδηγήσει [3] στην κατάργηση του κοινοβουλευτικού πολιτικού συστήματος της Τουρκίας, το οποίο προηγήθηκε της ίδρυσης της σύγχρονης Τουρκικής Δημοκρατίας. Το νέο προεδρικό σύστημα θα διαθέσει σημαντικά μεγαλύτερη εξουσία στον εκτελεστικό κλάδο και πιθανότατα θα προωθήσει την ανάπτυξη ενός δικομματικού προεδρικού συστήματος (αν και δεν θα τερματίσει την ύπαρξη μικρότερων κομμάτων) με έναν υπερβολικά ισχυρό πρόεδρο που θα κρατά στα χέρια του τα περισσότερα χαρτιά.

Παρά τις ριζικές αλλαγές, το δημοψήφισμα προκάλεσε πολύ λίγο ενθουσιασμό στην Τουρκία. Αυτό συνέβη επειδή θα έχει μόνο περιορισμένο και βραχυπρόθεσμο αντίκτυπο στην δομή της εξουσίας και στις εσωτερικές πολιτικές της Τουρκίας. Ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και το AKP ασκούν και θα συνεχίσουν να ασκούν την πραγματική εξουσία στην χώρα. Στην πραγματικότητα, ο ηγέτης του Κόμματος του Εθνικιστικού Κινήματος (MHP), Devlet Bahceli, του οποίου η προσφορά να υποστηρίξει το προεδρικό σύστημα οδήγησε το AKP να φέρει τελικά το ζήτημα στο προσκήνιο τον Νοέμβριο του 2016, δικαιολόγησε την θέση του υποστηρίζοντας ότι το δημοψήφισμα απλώς θα νομιμοποιήσει το μοντέλο διακυβέρνησης που εφαρμόζεται ήδη αποτελεσματικά.

Ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ταγίπ Ερντογάν, σε συνέντευξη Τύπου στο Προεδρικό Μέγαρο στην Άγκυρα, τον Απρίλιο του 2017. UMIT BEKTAS / REUTERS
-------------------------------------------------

Ίσως ένας άλλος λόγος για την μελαγχολική ατμόσφαιρα είναι ότι το δημοψήφισμα πέρασε με μια τόσο μικρή διαφορά. Ακόμα και τα κόμματα που το υποστήριζαν -όλα τα συντηρητικά ισλαμικά και εθνικιστικά κόμματα εκτός από το μικρό υπερ-ισλαμικό Κόμμα της Ευδαιμονίας- απέτυχαν να πείσουν ένα σημαντικό μερίδιο των δικών τους ψηφοφόρων για την ανάγκη αλλαγής του πολιτικού συστήματος. Η ψήφος υπέρ του «όχι» περιελάμβανε όχι μόνο τις εκλογικές βάσεις του κύριου αντιπολιτευόμενου Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (CHP) και του Λαϊκού Δημοκρατικού Κόμματος (HDP), αλλά και ένα σημαντικό κομμάτι της κανονικής βάσης των κομμάτων του στρατοπέδου υπέρ του «ναι».

Για να θέσουμε τις αμφιλεγόμενες πτυχές του πρόσφατου δημοψηφίσματος σε ιστορική προοπτική, πρέπει να δούμε απλώς τις δύο προηγούμενες ψηφοφορίες που έγιναν υπό το AKP. Το 2007, το κοσμικό κατεστημένο της Τουρκίας αντιστάθηκε στην προοπτική να γίνει πρόεδρος [της χώρας] ο τότε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών, Αμπντουλάχ Γκιουλ, με το επιχείρημα ότι η σύζυγός του φορούσε ισλαμική μαντίλα. Σε απάντηση, το AKP (στο οποίο ανήκε ο Γκιουλ) αποφάσισε να διεξαγάγει πρόωρες εκλογές και να προβεί σε δημοψήφισμα που θα επέτρεπε στους πολίτες και όχι στο Κοινοβούλιο να εκλέξουν τον πρόεδρο. Το πακέτο αυτό, το οποίο μείωσε επίσης την κανονική περίοδο μεταξύ των γενικών εκλογών από πέντε σε τέσσερα χρόνια, ήταν ο πρόδρομος της εκτελεστικής προεδρίας. Αν και το ΑΚΡ έλαβε [4] περίπου το 46,5% των ψήφων στις γενικές εκλογές του 2007, το συνταγματικό μέτρο έλαβε [5] περίπου το 69% της δημόσιας στήριξης στο δημοψήφισμα. Ομοίως, το 2009, το ποσοστό ψήφων υπέρ του κόμματος μειώθηκε [6] σε περίπου 38% στις τοπικές εκλογές. Όμως, έναν χρόνο αργότερα, προώθησε ένα σημαντικό δημοψήφισμα σχετικά με την αναδιάρθρωση του ανώτατου δικαστικού σώματος της Τουρκίας, το οποίο έλαβε [5] το 58% [7] της δημόσιας στήριξης.

Σε αυτά τα πρώτα δύο δημοψηφίσματα, το AKP ήταν μόνο του πολιτικά. Όλα τα άλλα μεγάλα κόμματα αντιτάχθηκαν ή μποϊκοτάρισαν τα δημοψηφίσματα, όπως συνέβη με το φιλοκουρδικό Κόμμα Ειρήνης και Δημοκρατίας στο δημοψήφισμα του 2010. Ωστόσο, το ΑΚΡ κατάφερε να λάβει αντιστοίχως 23 και 20 ποσοστιαίες μονάδες περισσότερη υποστήριξη από ό, τι έλαβε στις εκλογές που προηγούνταν των δημοψηφισμάτων. Με άλλα λόγια, ένα σημαντικό τμήμα της κοινωνίας που δεν ψήφισε υπέρ του ΑΚΡ εξέλαβε αυτές τις προτάσεις ως προοδευτικές και μεταρρυθμιστικές και προσέφερε την υποστήριξή του στα μέτρα. Αυτή την φορά, όμως, συνέβη το αντίστροφο. Προφανώς, το 11% έως 12% των υποστηρικτών του AKP και του MHP βρήκαν ότι η συνταγματική αλλαγή είναι οπισθοδρομική και ότι παραβιάζει τον διαχωρισμό των εξουσιών. Επιπλέον, παρά την εντατική εκστρατεία του στρατοπέδου του «ναι» με έντονη έμφαση στα ρήγματα της ταυτότητας της Τουρκίας και την πολωμένη πολιτική ατμόσφαιρα, ένα κομμάτι των ψηφοφόρων αντιστάθηκε στην έλξη των πολιτικών της ταυτότητας και του λαϊκισμού. Και αυτό είναι ένα ενθαρρυντικό σημάδι για το μέλλον της τουρκικής δημοκρατίας.

ΜΙΑ ΜΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΕΝΗ ΑΤΖΕΝΤΑ;

Η μελλοντική πορεία της τουρκικής πολιτικής μέχρι το 2019 εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο ο Ερντογάν και η κυβέρνηση του ΑΚΡ θα εμπλακούν με εκείνους που υποστήριξαν το δημοψήφισμα. Η σύνθεση αυτού του συνασπισμού -δηλαδή η επίσημη συμμαχία του ΑΚΡ με το MHP, με την επιπρόσθετη υποστήριξη των κουρδικών ψήφων υπέρ του «ναι»- δεν θα οδηγήσει σε ουσιαστική πολιτική μεταρρύθμιση, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα. Η υπερβολική εξάρτηση από το εθνικιστικό MHP, το οποίο ευνοεί πολιτικές όπως μια πιο σκληρή προσέγγιση στο κουρδικό ζήτημα, θα απομακρύνει τους Κούρδους. Από την άλλη πλευρά, οποιαδήποτε προσπάθεια διαπραγμάτευσης επί των πολιτικών απαιτήσεων των Κούρδων, συμπεριλαμβανομένων των γλωσσικών, εκπαιδευτικών δικαιωμάτων ή των ευρύτερων πολιτιστικών και πολιτικών δικαιωμάτων, θα σπάσει την συμμαχία με το ΜΗΡ.

Εν ολίγοις, οι πολιτικές φιλοδοξίες των δύο εκλογικών σωμάτων είναι ασυμβίβαστες. Επομένως, η κυβέρνηση του ΑΚΡ μπορεί να ξεκινήσει πιέζοντας για μια μη αμφισβητήσιμη, επικεντρωμένη στην οικονομία ημερήσια διάταξη, με μερικά πιθανά επιπρόσθετα μικρά πολιτικά βήματα, αντί [να ξεκινήσει] ανταμείβοντας τους Κούρδους για την υποστήριξή τους. Μια σημαντική δοκιμασία της συμμαχίας θα προκύψει εάν η κυβέρνηση αναλάβει νέες και μακρόχρονες διασυνοριακές στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Συρία ή το Ιράκ, τις οποίες ο Ερντογάν έχει υπαινιχθεί [8] σε μερικές ομιλίες μετά το δημοψήφισμα. Στο πρόσφατο παρελθόν, τέτοιες ενέργειες επικεντρώθηκαν στο Κουρδικό Εργατικό Κόμμα (PKK), το οποίο έχει σημαντική παρουσία στο βόρειο Ιράκ, και στο Κόμμα της Δημοκρατικής Ένωσης που συνδέεται με το ΡΚΚ, το οποίο ελέγχει μεγάλο μέρος της συριακής πλευράς των τουρκοσυριακών συνόρων.

Ο Ερντογάν και το ΑΚΡ θα πρέπει επίσης να υπολογίσουν το πώς θα κερδίσουν τις επικείμενες τοπικές, κοινοβουλευτικές και προεδρικές εκλογές, οι οποίες είναι όλες προγραμματισμένες για το 2019. Δεν πρέπει να αποκλείσουμε την πιθανότητα πρόωρων εκλογών, εάν ο Ερντογάν κρίνει ότι το πολιτικό κλίμα θα είναι ευνοϊκό. Αλλά ανεξάρτητα από το χρονοδιάγραμμα, η κυβέρνηση είναι πιθανό να συνειδητοποιήσει ότι [πρέπει να] διατηρεί ανέπαφη την ευαίσθητη συμμαχία του «ναι». Θα προσπαθήσει ενδεχομένως να ενισχύσει το στρατόπεδο κερδίζοντας πάλι τους συντηρητικούς-εθνικιστές ψηφοφόρους που αποστάτησαν στα δημοψηφίσματα. Δεδομένων των ρηγμάτων στο MHP (η πλειοψηφία των μελών του οποίου ψήφισαν «όχι», σύμφωνα με τους δημοσκόπους), η κυβέρνηση είναι πιθανό να καταλήξει να συμμαχήσει κυρίως με την ηγεσία του MHP, με περιορισμένη λαϊκή στήριξη. Αυτό το μπλοκ θα ταχθεί εναντίον μιας συμμαχίας με αιχμή του δόρατος το κοσμικό CHP όπου συμμετέχουν διαφωνούντες πρώην εθνικιστικές ελίτ του MHP. Εδώ, η θέση του φιλο-κουρδικού HDP και των Κούρδων γενικά θα είναι καθοριστική. Στο πλαίσιο αυτό, το AKP θα προσπαθήσει να διαχειριστεί την συμμαχία του στρατοπέδου του «ναι». Η κυβέρνηση πιθανόν να κυμαίνεται μεταξύ της εφαρμογής οικονομικών μέτρων σε συνδυασμό με πολύ μετριοπαθείς πολιτικές κινήσεις στο κουρδικό ζήτημα και του να προσπαθεί να ανταποκριθεί στις πολιτικές προτιμήσεις του εθνικιστικού MHP. Κατά συνέπεια, η ατζέντα του ΑΚΡ θα φαίνεται όλο και λιγότερο συνεκτική.

Η δήλωση του Ερντογάν τη νύχτα του δημοψηφίσματος ότι θα εγκρίνει την θανατική ποινή, για παράδειγμα, εν μέρει προοριζόταν για να προσελκύσει τους εθνικιστές. Η κυβερνητική συζήτηση για να τεθεί η υπόθεση της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ σε δημοψήφισμα [9] έκανε το ίδιο, καθώς το MHP αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο αντι-ευρωπαϊκά πολιτικά στρατόπεδα στην χώρα. Ωστόσο, και οι δύο προτάσεις δεν θα είναι δημοφιλείς μεταξύ των Κούρδων.

Αφού αποκτήσει την θέση του προέδρου μέσω του έκτακτου συνεδρίου του AKP στις 21 Μαΐου, ο Ερντογάν θα προσπαθήσει να παρουσιάσει την εικόνα μιας νέας περιόδου τόσο για την Τουρκία όσο και για το κόμμα. Για τον σκοπό αυτό, πιθανότατα θα προσπαθήσει να ενεργοποιήσει τον μηχανισμό του κόμματος, ο οποίος έχει γίνει ολοένα και πιο χαλαρός τα τελευταία χρόνια, και να αναζωογονήσει την κεντρική εκτελεστική επιτροπή και άλλα βασικά όργανα, αλλάζοντας την σύνθεσή τους. Είναι πολύ πιθανό ότι μια αλλαγή του υπουργικού συμβουλίου θα ακολουθήσει την αλλαγή της δομής του κόμματος για να δώσει ακόμη περισσότερο την εντύπωση ότι ξεκινά μια νέα περίοδος, αλλά αυτό δεν θα σημαίνει απομάκρυνση από τις πολιτικές που υπάρχουν ήδη. Εκτός από την ρητορική για την θανατική ποινή και ενδεχομένως τον τερματισμό των διαπραγματεύσεων ένταξης με την ΕΕ, η νέα συμμαχία με το εθνικιστικό MHP και οι υπολογισμοί για τις επερχόμενες εκλογές είναι πιθανό να οδηγήσουν την κυβέρνηση να συνεχίσει σχεδόν τις ίδιες πολιτικές και προσεγγίσεις.

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΓΙΑ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ;

Ωστόσο, εξακολουθεί να υπάρχει ένα περιορισμένο άνοιγμα για μεταρρυθμίσεις. Αυτό που έγινε στις 16 Απριλίου είναι εξαιρετικά απίθανο να αντιστραφεί συνολικά, αλλά είναι σημαντικό να επικεντρωθούμε στην αποκατάσταση των πιο έκδηλων ελαττωμάτων του πακέτου που ψηφίστηκε στο δημοψήφισμα. Παρά τις ελάχιστα ενθαρρυντικές πρώτες ενδείξεις, όπως η συζήτηση για την θανατική ποινή [10] καθώς για την εν πολλοίς καθυστερημένη διαδικασία προσχώρησης στην ΕΕ [11], η συζήτηση αυτή είναι κρίσιμη. Λαμβάνοντας υπόψη τις τάσεις που έχει αποκαλύψει το δημοψήφισμα στην κυβέρνηση -η απώλεια μεγάλων μητροπολιτικών πόλεων (οι τρεις μεγαλύτερες, η Άγκυρα, η Κωνσταντινούπολη και η Σμύρνη, ψήφισαν «όχι») και ένα αυξανόμενο επίπεδο αποσύνδεσης από τις σχετικά μορφωμένες, αστικές μεσαίες τάξεις και τους νέους- είναι ζωτικής σημασίας για τον Ερντογάν και το ΑΚΡ να αναλύσουν με ακρίβεια και αργότερα να ενεργήσουν πάνω σε αυτό το αποτέλεσμα.

Σύμφωνα με τους αριθμούς, το στρατόπεδο του «ναι» κέρδισε το δημοψήφισμα. Ωστόσο, αυτή η με μικρή διαφορά νίκη δεν μεταφράζεται εύκολα ή κατ’ ανάγκη σε μια πραγματική πολιτική νίκη. Το τελευταίο εξαρτάται περισσότερο από την διαχείριση της περιόδου μετά το δημοψήφισμα παρά από το αποτέλεσμα της ίδιας της ψηφοφορίας. Αυτό απαιτεί μια ενεργό προσπάθεια εκ μέρους της κυβέρνησης για την διεύρυνση της κοινωνικής βάσης του νέου πολιτικού συστήματος της Τουρκίας, πέρα από τους ανθρώπους που το ψήφισαν. Ένας τρόπος είναι να εισαχθούν νέοι και αναθεωρημένοι νόμοι για τις εκλογές και για τα πολιτικά κόμματα ώστε να μειωθεί το απαγορευτικά υψηλό εκλογικό όριο της Τουρκίας από το 10% σε ένα πιο δημοκρατικά αποδεκτό επίπεδο. Ένας άλλος [τρόπος] είναι η εισαγωγή ενός μονοεδρικού περιφερειακού συστήματος, με αποτέλεσμα να μειωθούν οι εξουσίες των κομματαρχών στις επιλογές των υποψηφίων, ως τμήμα της εναρμόνισης των νόμων και της βουλής που προετοιμάζουν το έδαφος για την εισαγωγή του συστήματος της εκτελεστικής προεδρίας το 2019. Τέτοιες μεταρρυθμίσεις θα προχωρήσουν κάπως στο δρόμο προς την επανενίσχυση του νομοθετικού κλάδου σε σχέση με τον εκτελεστικό και την μείωση του δημοκρατικού ελλείμματος του νέου πακέτου. Μέχρι στιγμής, η κυβέρνηση δεν έχει δείξει καμία πρόθεση ανάληψης τέτοιων διορθωτικών μέτρων. Αλλά αν δεν συμβεί αυτό, το νέο δημοψήφισμα όχι μόνο δεν θα λύσει την συστημική πολιτική κρίση της Τουρκίας, αλλά θα την βαθύνει περαιτέρω.

Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2017-05-09/erdogans-fragi...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2017-04-16/after-erdogans...
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2017-03-09/turkish-voters...
[3] http://www.cnnturk.com/election-2017
[4] http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6910444.stm
[5] http://www.hurriyetdailynews.com/results-of-previous-constitutional-refe...
[6] http://file.insightturkey.com/Files/Pdf/insight_turkey_vol_11_no_2_2009_...
[7] http://www.economist.com/blogs/newsbook/2010/09/turkeys_constitutional_r...
[8] http://english.aawsat.com/asharq-al-awsat-english/news-middle-east/erdog...
[9] https://www.rte.ie/news/world/2017/0417/868195-turkey/
[10] http://www.hurriyetdailynews.com/president-erdogans-death-penalty-remark...
[11] https://euobserver.com/foreign/137737

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition