Πώς τελειώνει μια παγκόσμια τάξη

Ωστόσο, θα ήταν υπερβολικά ντετερμινιστικό να αποδίδεται η ιστορία μόνο στις υποκείμενες συνθήκες. Η πολιτική τέχνη (statecraft) εξακολουθεί να έχει σημασία. Το ότι η συνεννόηση δημιουργήθηκε και διήρκεσε τόσο όσο διήρκεσε, υπογραμμίζει το ότι οι άνθρωποι κάνουν την διαφορά. Οι διπλωμάτες που την δημιούργησαν -ο Μέττερνιχ της Αυστρίας, ο Ταλεϋράνδος της Γαλλίας, ο Castlereagh του Ηνωμένου Βασιλείου- ήταν εξαιρετικοί. Το γεγονός ότι η συνεννόηση διατηρούσε την ειρήνη παρά το χάσμα μεταξύ δύο σχετικά φιλελεύθερων χωρών, της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου, και των πιο συντηρητικών εταίρων τους, δείχνει ότι χώρες με διαφορετικά πολιτικά συστήματα και προτιμήσεις μπορούν να συνεργαστούν για την διατήρηση της διεθνούς τάξης. Λίγα που αποδεικνύονται καλά ή κακά στην ιστορία είναι αναπόφευκτα. Ο πόλεμος της Κριμαίας θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί για τα καλά εάν πιο ικανοί και προσεκτικοί ηγέτες είχαν βρεθεί στο προσκήνιο. Δεν είναι καθόλου σαφές το ότι οι ρωσικές πράξεις δικαιολόγησαν μια στρατιωτική αντίδραση της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου στον τρόπο και στην κλίμακα που συνέβη. Το ότι οι χώρες έκαναν αυτό που έκαναν υπογραμμίζει επίσης την ισχύ και τους κινδύνους του εθνικισμού. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ξέσπασε σε κάποιον βαθμό επειδή οι διάδοχοι του Γερμανού καγκελάριου, Όττο φον Μπίσμαρκ, απέτυχαν να πειθαρχήσουν την ισχύ του σύγχρονου γερμανικού κράτους για την οποία εκείνος έκανε τόσα πολλά για να επιτευχθεί.

Δύο άλλα μαθήματα ξεχωρίζουν. Πρώτον, δεν είναι μόνο τα βασικά ζητήματα που μπορούν να προκαλέσουν την παρακμή της τάξης. Η λεπτότητα της συνεννόησης των μεγάλων δυνάμεων δεν τελείωσε εξαιτίας διαφωνιών σχετικά με την κοινωνική και πολιτική τάξη στην Ευρώπη αλλά εξαιτίας ανταγωνισμών στην περιφέρεια. Και δεύτερον, επειδή οι τάξεις τείνουν να τελειώνουν με μουρμουρητά παρά με κρότο, η διαδικασία της παρακμής συχνά δεν είναι εμφανής στους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων παρά μέχρι όταν έχει προχωρήσει σημαντικά. Με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν κατέστη προφανές ότι η Συνεννόηση της Ευρώπης δεν κρατούσε πλέον, ήταν πολύ αργά για να σωθεί -ή ακόμα και για να τύχει διαχείρισης η διάλυσή της.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΥΟ ΤΑΞΕΩΝ

Η παγκόσμια τάξη που χτίστηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο συνίστατο σε δύο παράλληλες τάξεις για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της. Η μια προέκυψε από τον Ψυχρό Πόλεμο μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης. Στον πυρήνα της υπήρξε μια χονδρική ισορροπία στρατιωτικής ισχύος στην Ευρώπη και την Ασία, η οποία υποστηρίχθηκε από την πυρηνική αποτροπή. Οι δύο πλευρές έδειξαν κάποιον βαθμό συγκράτησης στην αντιπαλότητά τους. Η «επαναφορά» (Rollback) –η διάλεκτος του «Ψυχρού Πολέμου» για αυτό που ονομάζεται σήμερα «αλλαγή καθεστώτος»- απορρίφθηκε ως τόσο ανέφικτη όσο και απερίσκεπτη. Και οι δύο πλευρές ακολούθησαν άτυπους κανόνες στην πορεία που περιλάμβαναν έναν υγιή σεβασμό στην γειτονιά και τους συμμάχους του άλλου. Τελικά, κατέληξαν σε μια κατανόηση για την πολιτική τάξη μέσα στην Ευρώπη, την κύρια αρένα του ανταγωνισμού του Ψυχρού Πολέμου, και το 1975 κωδικοποίησαν την αμοιβαία κατανόηση στις Συμφωνίες του Ελσίνκι. Ακόμη και σε έναν διχασμένο κόσμο, τα δύο κέντρα ισχύος συμφώνησαν για τον τρόπο διεξαγωγής του ανταγωνισμού˙ η δική τους ήταν μια τάξη βασισμένη στα μέσα παρά στα άκρα. Το ότι υπήρχαν μόνο δύο κέντρα ισχύος έκανε την επίτευξη μιας τέτοιας συμφωνίας πιο εύκολη.

Η άλλη τάξη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η φιλελεύθερη τάξη που λειτουργούσε παράλληλα με την τάξη του Ψυχρού Πολέμου. Οι δημοκρατίες ήταν οι κύριοι συμμετέχοντες στην προσπάθεια αυτή, η οποία χρησιμοποίησε την βοήθεια (aid) και το εμπόριο για την ενίσχυση των δεσμών και προώθησε τον σεβασμό του κράτους δικαίου τόσο εντός όσο και μεταξύ των χωρών. Η οικονομική διάσταση αυτής της τάξης σχεδιάστηκε για να δημιουργήσει έναν κόσμο (ή, ακριβέστερα, το μη κομμουνιστικό μισό του) που να ορίζεται από το εμπόριο, την ανάπτυξη και τις εύρυθμες νομισματικές λειτουργίες. Το ελεύθερο εμπόριο θα αποτελούσε μια κινητήρια δύναμη οικονομικής ανάπτυξης και θα συνέδεε τις χώρες έτσι ώστε ο πόλεμος να θεωρηθεί υπερβολικά δαπανηρός για να διεξαχθεί˙ το δολάριο έγινε δεκτό ως το de facto παγκόσμιο νόμισμα.

Η διπλωματική διάσταση της τάξης έδωσε εξέχουσα θέση στον ΟΗΕ. Η ιδέα ήταν ότι ένα μόνιμο παγκόσμιο φόρουμ θα μπορούσε να αποτρέψει ή να επιλύσει διεθνείς διαμάχες. Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, με πέντε μεγάλες δυνάμεις ως μόνιμα μέλη και πρόσθετες έδρες για εκ περιτροπής συμμετοχές, θα ενορχήστρωνε τις διεθνείς σχέσεις. Ωστόσο, η τάξη εξαρτάτο εξίσου από την θέληση του μη κομμουνιστικού κόσμου (και των συμμάχων των ΗΠΑ ειδικότερα) να αποδεχθούν την αμερικανική υπεροχή. Όπως αποδεικνύεται, ήταν προετοιμασμένοι να το κάνουν αυτό, καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες θεωρούνταν πιο συχνά ως σχετικά καλοήθης ηγεμόνας παρά το αντίθετο, ένας [ηγεμόνας] που ήταν θαυμαστός τόσο για το τι ήταν εγχωρίως όσο και για το τι έκανε στο εξωτερικό.

Και οι δύο αυτές τάξεις εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών. Η βασική ειρήνη διατηρήθηκε τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ασία, με ένα τίμημα που η αναπτυσσόμενη οικονομία των ΗΠΑ θα μπορούσε εύκολα να αντέξει. Το αυξημένο διεθνές εμπόριο και οι ευκαιρίες για επενδύσεις συνέβαλαν στην οικονομική ανάπτυξη των ΗΠΑ. Με την πάροδο του χρόνου, περισσότερες χώρες εντάχθηκαν στις τάξεις των δημοκρατιών. Καμία από τις δύο τάξεις δεν αντανακλούσε μια τέλεια συναίνεση˙ αντίθετα, η καθεμιά τους προσέφερε αρκετή συναίνεση ώστε να μην αμφισβητείται άμεσα. Όταν η εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών μπλέχτηκε σε πρόβλημα -όπως στο Βιετνάμ και το Ιράκ- δεν οφειλόταν σε συμμαχικές δεσμεύσεις ή ζητήματα της τάξης αλλά σε ασύνετες αποφάσεις για την διεξαγωγή δαπανηρών πολέμων από επιλογή.

ΣΗΜΑΔΙΑ ΣΗΨΗΣ