Οι πολιτικές της προσφυγικής κρίσης

Τα δραματικά γεγονότα που οδήγησαν στις εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης δημιούργησαν ένα ρευστό περιβάλλον στην Ανατολική Μεσόγειο, προκαλώντας αργά αλλά σταδιακά κλιμακούμενες προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές προς την Ελλάδα. Ο αρχικός ιδεαλισμός ΕΕ και ΗΠΑ έδωσε σταδιακά την θέση του σε έναν ρεαλισμό που θεμελιώθηκε με αρχές και προτεραιότητες στο πεδίο της ασφάλειας [1].

Η κλιμάκωση της κρίσης δημιούργησε πρωτοφανείς προσφυγικές ροές προς την Ευρώπη με κύρια πύλη εισόδου την Ελλάδα. Η αδυναμία διαχείρισης της κρίσης στην πρωτεύουσα χώρα υποδοχής δημιούργησε ασύμμετρες πιέσεις στις χώρες προορισμού. Οι οργανωτικές και διαχειριστικές δυνατότητες της χώρας δοκιμάστηκαν, την στιγμή που οι Ευρωπαίοι εταίροι μας δεν μπόρεσαν αρχικά να αντιληφθούν το μέγεθος του προβλήματος για την Ελλάδα και την ίδια την Ένωση. Με βάση την οργανωτική δομή της ΕΕ, το πρόβλημα της Ελλάδας αποτελεί και πρόβλημα της Ένωσης. Ωστόσο, η έννοια της αλληλεγγύης δεν οριοθετείται αποκλειστικά ή μονοδιάστατα από τις όποιες τυπικές ή νομικές δεσμεύσεις των κανόνων που διέπουν την λειτουργία της Ένωσης. Προκύπτει, μεταξύ άλλων, και από πολιτικές παραμέτρους και τον βαθμό της έντασης με τον οποίο το κάθε κράτος-μέλος αντιμετωπίζει μια απειλή. Οι κοινές απειλές οφείλουν να αναλύονται με προσδιοριστικό παράγοντα την έντασή τους και τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζουν τα ίδια τα κράτη-μέλη, τις μεταξύ τους σχέσεις αλλά και τις σχέσεις της Ένωσης με τρίτες χώρες.

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΕ-ΤΟΥΡΚΙΑΣ

Η επαναπροσέγγιση ΕΕ και Τουρκίας [2] τον Νοέμβριο του 2015 συνετελέσθη υπό το βάρος της κλιμάκωσης της προσφυγικής κρίσης στην Ελλάδα και των προσφυγικών ροών προς την ΕΕ. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες έλαβε χώρα, τουλάχιστον ως ένα συγκυριακό αλλά κλιμακούμενο φαινόμενο, ανέδειξαν πολλαπλά ζητήματα που αφορούν τρία διακριτά και ταυτόχρονα αλληλένδετα επίπεδα. Το πρώτο αφορά την ίδια την ΕΕ και την ανάγκη να διαφυλαχθεί ο χώρος Σένγκεν, το δεύτερο την Ελλάδα ως πύλη εισόδου προσφύγων στην Ευρώπη και το τρίτο τις σχέσεις ΕΕ - Τουρκίας. Ωστόσο, ο συγκυριακός χαρακτήρας του προσφυγικού φαινομένου κινδυνεύει να λάβει την χροιά μιας διεθνοπολιτικής κανονικότητας, αφού δεν διαφαίνεται στο εγγύς μέλλον μια λύση κοινά αποδεκτή από πλευράς εξωσυστημικών παραγόντων που εμπλέκονται έμμεσα ή άμεσα στην συριακή κρίση. Αυτό επιβάλλει την θεσμική αντιμετώπιση των μαζικών προσφυγικών πιέσεων που δέχεται η Ευρώπη μέσω Ελλάδας.

Μετά την προσέγγιση ΕΕ-Τουρκίας, η Ρενάτε Ζόμερ, ευρωβουλευτής του γερμανικού Χριστιανοδημοκρατικού Κόμματος, δήλωσε εμφατικά ότι «η Τουρκία έχει έναν άσο στο μανίκι. Αποτελεί χώρα-κλειδί για την διαχείριση της προσφυγικής κρίσης, δεδομένου ότι από το έδαφός της διέρχονται οι προσφυγικές ροές με προορισμό την Δυτική Ευρώπη. Είναι απολύτως σαφές γιατί άνοιξε ένα ακόμη κεφάλαιο στις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας. Αυτό οφείλεται μόνο στο ζήτημα των προσφύγων. Η Τουρκία μάς έθεσε υπό πίεση». Είναι σαφές ότι οι προσφυγικές ροές λειτούργησαν ως συγκυριακός πολλαπλασιαστής ισχύος της Τουρκίας, ενισχύοντας παράλληλα την διαπραγματευτική ισχύ της υπό το βάρος των πιέσεων της κοινής γνώμης που δέχτηκαν οι ευρωπαϊκές ηγεσίες. Οι εκτιμήσεις στην ίδια την Τουρκία είναι ότι πρόκειται για «έναν γάμο συμφέροντος που υλοποιήθηκε χάρη στην πρόσφατη προσφυγική κρίση» [3]. Υπό αυτό, πρίσμα το προσφυγικό αντιμετωπίστηκε ως ευκαιρία από την Τουρκία.

Η Α. Μέρκελ προσδιόρισε την Άγκυρα ως «εταίρο-κλειδί» στην μακροπρόθεσμη διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος, υπογραμμίζοντας ότι «μέσω της συνεργασίας με την Τουρκία θα καταστεί δυνατό να δημιουργήσουμε νόμιμες δυνατότητες μετανάστευσης». Με την δήλωσή της ουσιαστικά προσδιόρισε την γείτονα ως την πηγή του προσφυγικού προβλήματος, γεγονός το οποίο ipso facto αναβαθμίζει τον ρόλο της ως συνομιλητή της ΕΕ αλλά και την διαπραγματευτική θέση της στην προσπάθεια ενίσχυσης της ασφάλειας των θαλάσσιων συνόρων της Ένωσης στο Αιγαίο.

Τα ανταλλάγματα που ζητήθηκαν από την Άγκυρα αφορούν, μεταξύ άλλων, την «καλύτερη φύλαξη των συνόρων της προς την ΕΕ, πιο συνεπή θαλάσσια διάσωση στο Αιγαίο και πιο αποτελεσματική καταπολέμηση της διακίνησης προσφύγων». Ακόμα, οι τουρκικές δεσμεύσεις αφορούν την καταδίκη της τρομοκρατίας και την υποχρέωση να προχωρήσει στην καταγραφή των προσφύγων, χωρίς ωστόσο να είναι απόλυτα σαφές το πώς αυτοί θα επαναπροωθούνται από την ΕΕ στην Τουρκία και ποιος θα είναι ο ρόλος της Ελλάδας σε αυτήν την διαδικασία.

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΚΑΙ Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ

Η σταδιακή κλιμάκωση των προσφυγικών ροών προς την Ελλάδα οδήγησε την χώρα σε ένα διαχειριστικό αδιέξοδο το οποίο με την σειρά του επιβάρυνε τις προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές προς την υπόλοιπη Ευρώπη. Αυτό αποτέλεσε μια συνειδητή επιλογή της Άγκυρας, η οποία υλοποίησε δύο παράλληλους στρατηγικούς στόχους. Πρώτον, άσκησε ασύμμετρες πιέσεις στην χώρα μας, υπονομεύοντας ουσιαστικά και καταστατικά το θεσμικό πλαίσιο συνεργασίας της με τους εταίρους της. Δεύτερον, κατέστησε το προσφυγικό ένα εσωτερικό πρόβλημα των εταίρων και σημείο εσωτερικής αντιπαράθεσης πολιτικών φορέων με διαφορετικές ιδεολογικές και οργανωτικές προτάσεις. Υπό αυτό το ερμηνευτικό πρίσμα, το προσφυγικό λειτούργησε ως μοχλός άσκησης πολιτικής πίεσης στην ΕΕ. Οι ανθρώπινες απώλειες στο Αιγαίο αποτέλεσαν επιχειρησιακή δραματοποίηση ενός στρατηγικού σχεδιασμού με στόχο να εκτεθεί η Ελλάδα και οι αποδεδειγμένα ανεπαρκείς υποδομές της και η οργανωτική της ολιγωρία. Μάλιστα, στο πρόσφατο τραγικό συμβάν του πνιγμού 21 ατόμων στις 5 Ιανουαρίου 2016 η τουρκική πλευρά ισχυρίστηκε ότι αυτό έγινε καθώς η Ελλάδα προσπάθησε να επαναπροωθήσει τους πρόσφυγες στα τουρκικά χωρικά ύδατα.

Εκτοπισμένοι της φυλής των Yazidi απομακρύνονται από την βία του Ισλαμικού Κράτους (ISIS) στην πόλη Sinjar κοντά στα σύνορα με την Συρία, στις 11 Αυγούστου 2014. REUTERS/Rodi Said
------------------------------------------------------

Η τουρκική στρατηγική λειτούργησε με τρόπο που η κλιμάκωση της προσφυγικής κρίσης στην Ελλάδα και στην συνέχεια στην υπόλοιπη ΕΕ, αποτελούσε μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Οι συνθήκες παραμονής των προσφύγων στην Τουρκία είναι επί μακρόν ιδιαίτερα δυσμενείς, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τον βαθμό ένταξής τους σε παραγωγικές διαδικασίες ενσωμάτωσης τους [4]. Η μη αναγνώρισή τους ως πρόσφυγες και ο προσδιορισμός τους ως «επισκέπτες» (guests) σε συνδυασμό με την άρνηση της Άγκυρας να διευκολύνει την δράση διεθνών ΜΚΟ [5] στην χώρα προκειμένου να συνδράμουν το κυβερνητικό έργο ουσιαστικά έδωσαν κίνητρα στους πρόσφυγες να αναζητήσουν ένα καλύτερο μέλλον στην Ευρώπη μέσω Ελλάδας. Επιπλέον, η αντιμετώπιση των προσφύγων στην Τουρκία ανέδειξε προβλήματα παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων τα οποία μάλλον υποτιμήθηκαν από τους Ευρωπαίους ηγέτες [6]. Αυτό, παρά το γεγονός ότι ο νόμος του 2013 για τους Αλλοδαπούς και την Διεθνή Προστασία [7] αποτέλεσε ένα βήμα βελτίωσης του θεσμικού πλαισίου προστασίας των προσφύγων.

Η τουρκική πλευρά, τουλάχιστον σε ανεπίσημο επίπεδο, θεωρεί ότι ο βασικός λόγος που οδηγεί τόσους πρόσφυγες να εγκαταλείπουν την χώρα αναζητώντας καλύτερο μέλλον στην Ευρώπη (μέσω Ελλάδας) είναι η έλλειψη θεσμικών μέτρων και δράσεων για την ενσωμάτωσή τους, η αδυναμία τους να ενταχθούν στην αγορά εργασίας με νόμιμο τρόπο και η ανεπαρκής πρόσβασή τους στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας [8]. Οι Σύριοι πρόσφυγες αντιμετωπίζουν πολλαπλά προβλήματα δημιουργικής και παραγωγικής ενσωμάτωσής τους στην Τουρκία [9], προβλήματα που δεν αντιμετωπίζονται επαρκώς με την θέσπιση και λειτουργία των «Προσωρινών Κέντρων Εκπαίδευσης». Επί της ουσίας το εργασιακό, οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον στην γείτονα δεν δημιουργεί υποδομές που θα καταστήσουν την εκεί παραμονή των προσφύγων μια ορθολογική επιλογή με προοπτικές.

Τον Νοέμβριο του 2015, η Τουρκία πέτυχε δια της τεθλασμένης οδού μια σειρά από στόχους όπως: Την επανενεργοποίηση των ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την ΕΕ, την ενίσχυση της οικονομικής συνεργασίας μεταξύ ΕΕ-Τουρκίας, την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας στην Τουρκία, τη συμφωνία για δύο ετήσιες συναντήσεις ΕΕ-Τουρκίας, την ενεργοποίηση Κοινού Σχεδίου Δράσης ΕΕ-Τουρκίας, την απελευθέρωση του καθεστώτος βίζας για Τούρκους πολίτες από τον Οκτώβριο του 2016, την ενεργοποίηση της διαδικασίας διεύρυνσης του πλαισίου τελωνειακής ένωσης ΕΕ-Τουρκίας, το άνοιγμα του Κεφαλαίου 17 (οικονομική και νομισματική ένωση), την δέσμευση από πλευράς ΕΕ ότι μέχρι τον Μάρτιο του 2016 θα έχουν ανοίξει και άλλα κεφάλαια.

Στόχος της Άγκυρας δεν ήταν απλά να αποτελέσει έναν παράγοντα συν-διαχείρισης της προσφυγικής κρίσης αλλά να επαναφέρει στο προσκήνιο την προενταξιακή της πορεία. Αυτό εξάλλου επεσήμανε και ο Τούρκος ΥΠΕΞ όταν δήλωνε ότι «η ΕΕ ανακάλυψε ξαφνικά την Τουρκία. Δεν πρέπει να μας θυμούνται μόνο σε συνθήκες κρίσης. Δεν είμαστε ένας εταίρος την συνεργασία του οποίου μπορούν να ζητούν για λόγους τακτικισμού» [10]. Οι συγκυρίες στην διεθνή πολιτική, ιδιαίτερα όταν η έντασή τους δημιουργεί διεθνικά αλλά και εσωτερικά προβλήματα, αποτελούν εργαλεία στην επίτευξη πολιτικών στόχων, γεγονός που αξιοποίησε η τουρκική ηγεσία με βέλτιστο τρόπο.

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ Vs ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΗΣ ΕΕ

Η συριακή κρίση αποτέλεσε την απαρχή μιας πολυεπίπεδης και πολύπλευρης κρίσης, σημαντικότερες εκφάνσεις της οποίας προσδιορίζονται σε δύο αλληλένδετα επίπεδα: Ελλάδα και ΕΕ. Προσδιοριστικός παράγοντας των προσφυγικών εισροών αποτελεί η Τουρκία [11] και η απροθυμία/αδυναμία της Άγκυρας να σταματήσει τις μαζικές προσφυγικές ροές προς την Ελλάδα. Η ανάγκη άμεσης επιχειρησιακής παρέμβασης στην σημαντικότερη πύλη εισόδου δημιούργησε πολιτικές πιέσεις στην χώρα μας, θέτοντας ταυτόχρονα πολιτικο-στρατηγικά ζητήματα διαχείρισης των προσφυγικών ροών που άπτονται ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων.

Οι προτάσεις την Ευρωπαϊκής Επιτροπής που τέθηκαν στο τραπέζι της διαβούλευσης για τους επόμενους μήνες αφορούν συνοπτικά τρεις άξονες στόχων. Πρώτον, να δοθούν στον νέο φορέα αυξημένες αρμοδιότητες ώστε να μπορεί σε ειδικές συνθήκες να δρα αυτόνομα χωρίς την έγκριση των κρατών-μελών. Δεύτερον, να τεθούν στην διάθεση της ΕΕ σε ευρωπαϊκό επίπεδο συνοριοφύλακες και εξοπλισμός/μέσα για να χρησιμοποιούνται ευέλικτα στα κράτη-μέλη. Τρίτον, να αναλάβει ο νέος φορέας διευρυμένο ρόλο στις επαναπροωθήσεις των προσφύγων που δεν έχουν δικαίωμα προστασίας στην ΕΕ.

Πιο συγκεκριμένα, δημιουργείται μια νέα δύναμη φύλαξης των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ (European Border and Coast Guard) με στόχο να μειωθούν δραστικά οι προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές προς το εσωτερικό της ΕΕ. Για την φύλαξη των συνόρων προβλέπεται η αποστολή στην περιοχή δύναμης 1.500 ανδρών η οποία θα δρα αυτόνομα. Θα συνεργάζεται με την Ελλάδα, ωστόσο θα έχει το δικαίωμα, κατά το δοκούν, να επεμβαίνει χωρίς η άδεια της χώρας μας να είναι απαραίτητη και κυρίως θα έχει το δικαίωμα συνεργασίας με δυνάμεις τρίτης χώρας, εκτός ΕΕ [12]. Το προτεινόμενο πλαίσιο αποτελεί πρόκληση για τα κράτη-μέλη, γεγονός που αναγνώρισε και η Α. Μέρκελ [13] επισημαίνοντας την ανάγκη να βρεθεί λύση το συντομότερο δυνατόν. Υπό αυτό το οντολογικό πρίσμα, η ένταση του προσφυγικού σε συνδυασμό με παρένθετους χωρο-χρονικούς περιορισμούς επιβάλλουν εκ των πραγμάτων την άμεση θεσμική παρέμβαση της Ένωσης.

Η κλιμάκωση των προσφυγικών πιέσεων προκάλεσαν παλινδρομήσεις σε επίπεδο διακηρύξεων και στόχων. Τον Οκτώβριο του 2015 η Α. Μέρκελ εξέφρασε δύο διαφορετικές πολιτικές έναντι της τουρκικής ένταξης στην ΕΕ [14]. Αρχικά ταυτίστηκε με την άποψη του κόμματός της δηλώνοντας ότι είναι ρητά αντίθετη στην προοπτική μιας μελλοντικής τουρκικής ένταξης, ενώ στην συνέχεια φάνηκε συγκαταβατική αναθεωρώντας εκ βάθρων την πολιτική της [15] κάτι που επισημοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 2015. Αυτή η αμφισημία προκάλεσε αντιδράσεις από πλευράς Άγκυρας και την χαρακτηριστική δήλωση Τούρκου διπλωμάτη ότι «δεν μπορεί να ασκείται κριτική στην Τουρκία από την Δευτέρα ως την Παρασκευή και το Σάββατο να εκλιπαρούν για στήριξη».

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ

Οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ουσιαστικά αντιμετωπίζουν τα ελληνικά σύνορα ως εξωτερικά σύνορα της Ένωσης, γεγονός που ικανοποιεί σημαντικές πτυχές της διαχρονικής ελληνικής στρατηγικής. Ωστόσο, η πρόβλεψη για εμπλοκή τρίτων χωρών σε ευρωπαϊκές δράσεις θέτει ζητήματα εθνικής κυριαρχίας. Το πνεύμα των προτάσεων της Επιτροπής στοχεύει στην δημιουργία «μιας κοινής προσέγγισης ώστε να γίνει ορθή διαχείριση των εξωτερικών συνόρων της Ένωσης και να διατηρηθεί η ασφάλεια του χώρου Σένγκεν». Είναι σαφές ότι η επιτακτική ανάγκη διαφύλαξής του, μετέφερε παράπλευρες πιέσεις στην Ελλάδα απειλώντας την ίδια τη θέση της χώρας στο χώρο Σένγκεν [16].

Ωστόσο, η μεταφορά αρμοδιοτήτων και κυριαρχικών δικαιωμάτων στην ΕΕ μπορεί να λειτουργήσει σε βάρος της εθνικής κυριαρχίας της χώρας μας προς όφελος της Τουρκίας. Στην περίπτωση που η Ένωση ζητήσει την συνδρομή της Άγκυρας σε κοινές δράσεις εντός της ελληνικής επικράτειας, η ελληνική πλευρά δεν θα είναι σε θέση να τις αποτρέψει. Ως αποτέλεσμα, τίθενται ζητήματα εθνικής κυριαρχίας και αρμοδιοτήτων ενώ ελλοχεύει ο κίνδυνος νομιμοποίησης τουρκικών επιχειρήσεων στο Αιγαίο υπό την αιγίδα της ΕΕ.
Η ελληνική πλευρά αξιολόγησε ως «ευπρόσδεκτη» την πρόταση για ευρωπαϊκή αρωγή στα θαλάσσια σύνορα της χώρας, ωστόσο επεσήμανε ότι οι επιχειρήσεις αυτές μέσα από την προτεινόμενη δομή δεν μπορεί να γίνονται χωρίς την συγκατάθεση του κράτους-μέλους [17].

Λίγο πριν την Σύνοδο ΕΕ-Τουρκίας η ελληνική πλευρά ζήτησε εμφατικά από τους εταίρους της να λάβουν σαφείς δεσμεύσεις από την Τουρκία ότι θα εφαρμόσει τα συμφωνηθέντα. Μάλιστα, στην Σύνοδο της Μάλτας η ελληνική πλευρά ζήτησε από τους εταίρους της εγγυήσεις συμμόρφωσης της Άγκυρας πριν από την παροχή οικονομικής βοήθειας στην Τουρκία. Η Αθήνα ζήτησε πριν την όποια ενίσχυση της τουρκικής ακτοφυλακής την παροχή απτών εγγυήσεων από την Τουρκία ότι θα εξαρθρώσει το τεράστιο κύκλωμα των διακινητών που δρα στην γείτονα. Ουσιαστικά, αυτό το κύκλωμα λειτούργησε ως ένα πολιτικό μέσο άσκησης πιέσεων σε Ελλάδα και ΕΕ. Σε μακροστρατηγικό επίπεδο, η ελληνική πλευρά επεδίωξε να μεταφέρει το βάρος της ανάσχεσης των προσφυγικών ροών στην Τουρκία και να καταστήσει το ζήτημα της επαναπροώθησης των προσφύγων ένα ευρω-τουρκικό ζήτημα [18].

Η ελληνική στρατηγική να καταστήσει θεσμικά και επιχειρησιακά το προσφυγικό ως ένα ευρωπαϊκό ζήτημα, συνιστά έναν εκλογικευμένο στόχο ένταξής του σε ένα αναθεωρημένο, ολικής υφής ευρωπαϊκό διαχειριστικό πλαίσιο. Ωστόσο, οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θεμελιώνονται επιχειρησιακά και νομικά σε έναν άξονα που αφορά την αναθεωρητική πολιτική της Τουρκίας στο Αιγαίο. Αν οι προτάσεις αφορούσαν αποκλειστικά διευρυμένες παρεμβατικές αρμοδιότητες της ΕΕ θα ικανοποιούσαν σε σημαντικό βαθμό της επιχειρησιακές ανάγκες και προτεραιότητες της ελληνικής πλευράς. Ουσιαστικά, ωστόσο, ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα απειλούνται από τις προβλέψεις για το ρόλο «τρίτων χωρών» σε διευρυμένες δράσεις της Ένωσης και από την μη υποχρέωση συγκατάθεσης της Ελλάδας σε αυτές.

Οι κοινές ελληνοτουρκικές επιχειρήσεις/περιπολίες τις οποίες αρνήθηκε στο πρόσφατο παρελθόν η ελληνική πλευρά, επιχειρείται να μετατραπούν σε κοινές ευρω-τουρκικές δράσεις, καθώς η ΕΕ θα μπορεί να επιχειρεί με δυνάμεις «τρίτης χώρας» στο Αιγαίο χωρίς να έχει προηγηθεί ελληνική έγκριση. Με βάση το προτεινόμενο πλαίσιο, οι Τούρκοι θα μπορούν να δρουν σε κοινές περιπολίες με τους εταίρους μας και σε αυτές τις περιπολίες η Ελλάδα μπορεί να μην συμμετέχει καν. Αυτό, καθώς εκτιμάται ότι η διατήρηση εθνικών προνομίων και αρμοδιοτήτων δεν θα επιτρέψει την αποτελεσματική εποπτεία, έλεγχο και αντιμετώπιση των προσφυγικών ροών. Ουσιαστικά προτείνεται ένα θεσμικό και διαχειριστικό πλαίσιο που εμπεριέχει στοιχεία ενός λανθάνοντος υπερεθνικού μοντέλου, αφού ο νέος φορέας θα μπορεί να επεμβαίνει «σε επείγουσες καταστάσεις είτε μετά από αίτημα ενός κράτους-μέλους είτε όταν ένα κράτος-μέλος δεν είναι ικανό ή είναι απρόθυμο να δράσει».

Με βάση τις παρούσες προτάσεις ο νέος φορέας θα έχει σημαντικές ελεγκτικές αρμοδιότητες έναντι των κρατών-μελών, αφού μετά από αίτημά του τα κράτη-μέλη θα είναι υποχρεωμένα να παρέχουν πληροφορίες για την ικανότητά τους να πραγματοποιήσουν ολοκληρωμένους ελέγχους στα εξωτερικά σύνορα της Ένωσης. Η τελική αξιολόγηση αυτών των ικανοτήτων θα γίνεται με βάση την επαρκή επάνδρωση, τα διαθέσιμα τεχνικά μέσα αλλά και τους διαθέσιμους οικονομικούς πόρους από πλευράς κρατών-μελών. Ο νέος φορέας θα εισηγείται σε πρώτη φάση «διορθωτικά μέτρα» στα πλαίσια του vulnerability assessment και το κράτος-μέλος υποχρεούται να λάβει μέτρα εντός συγκεκριμένης χρονικής οροφής. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η πρόβλεψη ότι ο νέος φορέας θα έχει ενισχυμένο ρόλο σε ζητήματα Έρευνας και Διάσωσης. Το γεγονός αυτό δημιουργεί πρόσθετους κινδύνους για τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας στο Αιγαίο. Σύμφωνα με τις προτάσεις της Επιτροπής, «στις περιπτώσεις στις οποίες ένα κράτος-μέλος αδυνατεί να λάβει τα απαιτούμενα μέτρα, το Agency Management Board θα επιληφθεί του ζητήματος για την λήψη απόφασης η οποία θα μπορούσε να περιλαμβάνει, σε ένα τελικό στάδιο, την άμεση επέμβαση του νέου φορέα με στόχο να εξαλειφθούν οι απειλές έναντι της ομαλής λειτουργίας της ζώνης Σένγκεν» [19].

ΦΥΓΟΚΕΝΤΡΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ

Οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την διαχείριση της προσφυγικής κρίσης μεταβιβάζουν σημαντικές αρμοδιότητες σε επίπεδο ΕΕ, ωστόσο η εμπλοκή «τρίτων χωρών» χωρίς την συναίνεση της Ελλάδας διεμβολίζει ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα. Οι πρώτες ενδείξεις μετά την υπογραφή του Σχεδίου Δράσης ΕΕ-Τουρκίας και την προσέγγιση των δύο πλευρών δεν είναι ενθαρρυντικές. Ο αντιπρόεδρος της Επιτροπής Φ. Τίμερμανς δήλωσε πρόσφατα ότι η «Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι μακράν του να είναι ικανοποιημένη» [20] (“the EU long way from satisfied with Turkish migrant cooperation”) αφού δεν έχουν αναχαιτισθεί οι προσφυγικές ροές. Η αξιολόγησή του παραπέμπει σε μια κανονικότητα που χαρακτηρίζει τις ευρω-τουρκικές σχέσεις, αυτήν της μη συμμόρφωσης της Τουρκίας.

Η προσφυγική κρίση δημιούργησε ή/και ενίσχυσε πολυεπίπεδες φυγόκεντρες δυνάμεις εντός της ΕΕ και οδήγησε σε έναν επικίνδυνα κλιμακούμενο κατακερματισμό, απειλώντας καταστατικά στοιχεία του ευρωπαϊκού κεκτημένου αλλά και την ίδια την βιωσιμότητα του χώρου Σένγκεν. Η Τουρκία μεγιστοποίησε τα πολιτικά οφέλη της, απορρίπτοντας αρχικά την πρόταση για παροχή αποκλειστικά οικονομικής βοήθειας προς την χώρα [21]. Η επανενεργοποίηση των ενταξιακών διαπραγματεύσεων αποτελούσε εξ αρχής στρατηγικό στόχο της Τουρκίας, προϋπόθεση που έθεσε η Άγκυρα προκειμένου να ενταχθεί σε ένα κοινό σχέδιο αντιμετώπισης του προσφυγικού ζητήματος. Μάλιστα, οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ενός ακραιφνώς τεχνοκρατικού οργάνου, της προσφέρουν παράπλευρα και μάλλον μη αναμενόμενα μέχρι πρότινος οφέλη σε βάρος ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

[1]Για μία ενδελεχή ανάλυση βλ. George Voskopoulos, “The Arab Spring phenomenon and European Security: change and continuity under the spectrum of securitized idealism”, The IUP Journal of International Relations, Vol. IX, No. 3, July 2015, pp. 23-34.
[2]Μετά την Σύνοδο ΕΕ-Τουρκίας στις 29 Νοέμβρη 2015 η Άνγκελα Μέρκελ δήλωσε εμφατικά ότι «αυτή την στιγμή η Τουρκία είναι η σημαντικότερη χώρα διέλευσης προς την Ευρώπη. Φιλοξενεί περισσότερους από δύο εκατομμύρια πρόσφυγες. Έχουμε δεσμευθεί να διαθέσουμε 3 δισ. ευρώ...Θέλουμε να διαθέσουμε αυτά τα χρήματα για να βελτιώσουμε την κατάσταση για τους πρόσφυγες στην Τουρκία και να καταπολεμήσουμε τα αίτια που δημιουργούν προσφυγικές ροές. Όσο καλύτερη είναι η κατάσταση για τους πρόσφυγες στην Τουρκία, τόσο λιγότερο θα νιώθουν την ανάγκη να ξεκινήσουν το ταξίδι προς την Ευρώπη».
[3]Βλ. «EXPLAINED: The Syrian refugee crisis and the EU-Turkey Summit in 10 questions», 29-11-2015, Ηurriyet, http://www.hurriyetdailynews.com/explained-the-syrian-refugee-crisis-and...
[4]Βλ. “Turkey’s Policy towards Syrian Crisis”, Stiftung Wissenschaft und Politik / German Institute for International and Security Affairs, November 2014.
[5]Σύμφωνα με τον ΟΗΕ (UNHCR) μέχρι τα τέλη του 2014 δέκα διεθνείς ΜΚΟ είχαν εγγραφεί επίσημα στην Τουρκία, ωστόσο μόνο δύο εξ αυτών είχαν λάβει άδεια να δρουν στη νότια Τουρκία. Από τα τέλη του 2012, τμήματα της τουρκικής κοινωνίας έδειξαν να δυσφορούν στην άφιξη Σύρων προσφύγων, ιδιαίτερα στις νότιες περιοχές της χώρας, με αποτέλεσμα να καταγραφούν επεισόδια μεταξύ των δύο πλευρών. Βλ. “Turkey’s Policy towards Syrian Crisis”, ibid, σσ. 3-4.
[6]Βλ. “Turkey: EU risks complicity in violations as refugees and asylum-seekers locked up and deported”, Amnesty International, 16/12/2015
[7]Βλ. «EXPLAINED: The Syrian refugee crisis and the EU-Turkey Summit in 10 questions», ο., π.,
[8]Σύμφωνα με το UNHCR, αν και περισσότεροι από τους μισούς Σύριους πρόσφυγες στην Τουρκία είναι κάτω των 18 ετών μόνο το 14% αυτών που διαβιούν σε αστικά κέντρα έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση. Βλ. «EXPLAINED: The Syrian refugee crisis and the EU-Turkey Summit in 10 questions», ibid.
[9]Βλ. “The refugee crisis in Europe: Bridging the education gap for Syrians in Turkey”, Brookings Institute, 30/11/2015, http://www.brookings.edu/blogs/education-plus-development/posts/2015/11/...
[10]Βλ. «Turkey rejects EU offer on refugee crisis», Aljazeera, 16/10/2015, http://www.aljazeera.com/news/2015/10/turkey-rejects-eu-offer-refugee-cr...
[11]Ο αριθμός των Σύριων προσφύγων στην Τουρκία πλησιάζει τα 2,2 εκ. Βλ. στοιχεία στο “Turkey: Syria Crisis”, ECHO Factsheet, European Commission, Humanitarian Aid and Civil Protection, November 2015.
[12]Στο πρωτότυπο κείμενο των προτάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής επισημαίνεται: «It includes measures in and with third countries and responsibilities behind the border».
[13]Αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητα του ζητήματος αλλά και τις επιπτώσεις σε ζητήματα εθνικής κυριαρχίας η Άνγκελα Μέρκελ δήλωσε: «Θα πρέπει να ζυγίσουμε πολύ προσεκτικά ποια μέτρα μπορούν στο μέλλον και σε ποιο επίπεδο να γίνουν αποδεκτά. Θεωρώ ενθαρρυντικό και σημαντικό το γεγονός ότι η συζήτηση σε αυτό το πεδίο έχει εξελιχθεί. Γι' αυτό στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο θα στηρίξω την υποβολή της πρότασης σε διαβούλευση και την λήψη απόφασης το συντομότερο δυνατό. Γνωρίζω ότι πρόκειται για μεγάλο και δύσκολο θέμα και σίγουρα το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο δεν θα φέρει τελική λύση, αλλά η ιστορία της ΕΕ διδάσκει ότι η υπομονή και η επιμονή αξίζουν τον κόπο. Είναι προς το συμφέρον όλων να μειώσουμε τον αριθμό των προσφύγων. Είναι και προς το συμφέρον και των ίδιων των προσφύγων».
[14]Βλ. «Refugee crisis: Merkel offers 'dirty deal' on Turkey EU membership in exchange for help to stem flow of migrants», The Independent, 18/10/2015.
[15]Βλ. “Merkel Under Fire: German Conservatives Deeply Split over Refugees”, Spiegel, 9/10/2015.
[16]Στις πιέσεις για αποβολή της Ελλάδας από τον χώρο Σένγκεν ο Επίτροπος Μετανάστευσης, Εσωτερικών Υποθέσεων και Ιθαγένειας Δ. Αβραμόπουλος απάντησε τονίζοντας ότι «η Συνθήκη Σένγκεν βασίζεται στις αρχές της αλληλεγγύης και της υπευθυνότητας». Οι δηλώσεις του ως σημαίνον είχαν δύο σημαινόμενα. Από τη μια υπενθύμισε στους εταίρους μας το συμβατικό πλαίσιο επίδειξης αλληλεγγύης έναντι της Ελλάδας. Από την άλλη έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου στην ελληνική πλευρά, τονίζοντας την ανάγκη υλοποίησης των δεσμεύσεών της, ιδιαίτερα όσον αφορά την δημιουργία «λειτουργικών» hotspots. Βλ. «Καμπανάκι» Αβραμόπουλου για Σένγκεν», Καθημερινή, 2/12/2015.
[17]Βλ. «Athens sceptical of EU border guard plan», Kathimerini, 16/12/2015, http://www.worldaffairsjournal.org/content/greece-skeptical-eu-border-gu...
[18]Βλ. «Greece warns EU to hold Turkey to account on refugee crisis», Kathimerini, 13/11/2015, http://www.ekathimerini.com/203403/article/ekathimerini/news/greece-warn...
[19]Στο πρωτότυπο κείμενο των προτάσεων επισημαίνεται: “As a follow up to the vulnerability assessment the Agency will be able to adopt a decision setting out corrective measures to be taken by the Member State concerned. That Member State should address the weaknesses identified in the functioning of its national border management system. It will be obliged to implement this decision within a defined timeframe. In cases where the Member State in question fails to put in place these measures, the issue will be referred to the Agency’s Management Board for a further decision which could include, at a final stage, direct intervention by the Agency aimed at eliminating any risks to the proper functioning of the Schengen area”.
[20]Βλ. «Τίμερμανς: Η ΕΕ δεν ικανοποιήθηκε με τη συνεργασία της Τουρκίας», Sigmalive, 7/1/2016, http://www.sigmalive.com/news/international/297754/timermansh-ee-den-ika.... Ο κ. Φ. Τίμερμανς υπογράμμισε ότι «είναι πολύ σαφές πως τις τελευταίες εβδομάδες οι αριθμοί των μεταναστών και των προσφύγων που εισέρχονται στην Ευρώπη από τα τουρκικά παράλια παρέμειναν σχετικά αυξημένοι, άρα μένει ακόμη πολλή δουλειά». Βλ. ακόμα «EU long way from satisfied with Turkish migrant cooperation», https://www.yahoo.com/news/eu-long-way-satisfied-turkish-migrant-coopera...
[21]Turkey says EU financial offer on migrants is 'unacceptable', DW, 16/10/2015, http://www.dw.com/en/turkey-says-eu-financial-offer-on-migrants-is-unacc...

Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition