Το νέο γερμανικό ζήτημα

Ακόμη και πριν αρχίσει να ξηλώνεται αυτή η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη, ήταν πάντοτε ένα ερώτημα το πόσο καιρό θα ήταν διατεθειμένη η Γερμανία να παραμείνει ένα μη ομαλό έθνος, αρνούμενο από τον εαυτό του τις κανονικές γεωπολιτικές φιλοδοξίες, τα κανονικά εγωιστικά συμφέροντα και την κανονική εθνικιστική υπερηφάνεια. Ένα παρόμοιο ερώτημα υπήρξε κεντρικό επί χρόνια και για την Ιαπωνία, την άλλη δύναμη της οποίας το πεπρωμένο μεταμορφώθηκε με την ήττα στον πόλεμο και στην συνέχεια με την ανάσταση στην κυριαρχούμενη από τις ΗΠΑ φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη. Πολλοί Ιάπωνες έχουν κουραστεί να ζητούν συγνώμη για το παρελθόν τους, έχουν κουραστεί από την καταστολή της εθνικιστικής υπερηφάνειάς τους, έχουν κουραστεί να υποτάσσουν την ανεξαρτησία της εξωτερικής πολιτικής τους. Στην Ιαπωνία, ίσως το μόνο πράγμα που κρατά υπό έλεγχο αυτή την επιθυμία για ομαλότητα ήταν η συνεχιζόμενη στρατηγική εξάρτηση της χώρας από τις Ηνωμένες Πολιτείες για να την βοηθήσουν να αντιμετωπίσει την πρόκληση μιας ανερχόμενης Κίνας. Για πόσο καιρό θα περιορίζει η Ιαπωνία τις εθνικιστικές της ορμές, αν η αμερικανική υποστήριξη γίνει αναξιόπιστη;

Οι Γερμανοί βρέθηκαν στην αντίθετη κατάσταση. Με κάποιες εξαιρέσεις στα άκρα, οι Γερμανοί παραμένουν πολύ συνειδητοί για το παρελθόν τους, επιφυλακτικοί στο να αναστήσουν οποιαδήποτε υπόνοια εθνικισμού, και περισσότερο από πρόθυμοι να ανεχθούν όρια στην ανεξαρτησία τους –ακόμα κι αν άλλοι τους παροτρύνουν να ηγηθούν. Την ίδια στιγμή, αντίθετα με την Ιαπωνία, η Γερμανία από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν χρειαζόταν την προστασία των Ηνωμένων Πολιτειών. Η δέσμευση των Γερμανών έναντι του ΝΑΤΟ τα τελευταία χρόνια δεν ήταν θέμα στρατηγικής αναγκαιότητας˙ αντί γι’ αυτό, πρόκειται μάλλον για την συνεχιζόμενη επιθυμία τους να παραμείνουν με καθόλου απειλητικό τρόπο αγκυροβολημένοι στην Ευρώπη. Έχουν επιδιώξει να καθησυχάζουν τους γείτονές τους, αλλά ίσως ακόμη περισσότερο, θέλουν να καθησυχάζουν τους εαυτούς τους. Εξακολουθούν να έχουν φόβους για παλιούς δαίμονες και να βρίσκουν κάποια ανακούφιση στους περιορισμούς που έχουν αποδεχθεί οικειοθελώς.

Ωστόσο, τα δεσμά που είναι εθελοντικά αποδεκτά μπορούν επίσης να απορριφθούν. Καθώς οι γενιές περνούν, οι δαίμονες ξεχνιούνται και οι περιορισμοί ενοχλούν. Πόσος καιρός θα περάσει πριν οι νέες γενιές των Γερμανών αναζητήσουν τίποτα περισσότερο από μια επιστροφή στην κανονικότητα;

Κατά την διάρκεια των τελευταίων 25 ετών του περασμένου αιώνα, οι γείτονες της Γερμανίας, και οι ίδιοι οι Γερμανοί, παρακολούθησαν προσεκτικά για τυχόν σημάδια μιας τέτοιας αλλαγής στην γερμανική στάση. Η ανησυχία με την οποία οι Βρετανοί και οι Γάλλοι χαιρέτισαν την γερμανική επανένωση το 1990 έδειξαν ότι, τουλάχιστον στα μάτια τους, ακόμη και 45 χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το γερμανικό ζήτημα δεν είχε πλήρως τελειώσει. Αυτή η ανησυχία μετριάστηκε όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες επιβεβαίωσαν εκ νέου την δέσμευσή τους για την ευρωπαϊκή ασφάλεια, ακόμη και όταν η σοβιετική απειλή εξαφανίστηκε και η επανενωμένη Γερμανία συμφώνησε να παραμείνει μέλος του ΝΑΤΟ. Αποδυναμώθηκε περαιτέρω όταν η Γερμανία δεσμεύθηκε στο να είναι μέλος της νέας Ευρωπαϊκής Ένωσης και της ευρωζώνης.

Ακόμη και σε αυτό το καλόπιστο περιβάλλον, δεν υπήρξε καμία αποφυγή της επιστροφής στο γερμανικό ζήτημα, τουλάχιστον στην οικονομική του διάσταση. Όπως ανέφερε ο μελετητής Hans Kundnani στην ανάλυσή του το 2015, «Το Παράδοξο της Γερμανικής Ισχύος» (The Paradox of German Power), η παλιά ανισορροπία που αποσταθεροποίησε την Ευρώπη μετά την ενοποίηση της Γερμανίας το 1871 επέστρεψε μετά την επανένωση της Γερμανίας και την ίδρυση της ευρωζώνης. Η Γερμανία κατέστη και πάλι η κυρίαρχη δύναμη στην Ευρώπη. Η κεντρική Ευρώπη έγινε η αλυσίδα εφοδιασμού της Γερμανίας και ουσιαστικά μέρος της «ευρύτερης γερμανικής οικονομίας», μια υλοποίηση της Mitteleuropa του εικοστού πρώτου αιώνα. Η υπόλοιπη Ευρώπη έγινε η εξαγωγική αγορά της Γερμανίας.

Μια αφίσα της Άνγκελα Μέρκελ σε ναζιστική στολή καίγεται έξω από το ελληνικό κοινοβούλιο, τον Μάιο του 2013. YANNIS BEHRAKIS/REUTERS
-----------------------------------------------------------------

Όταν χτύπησε η κρίση της ευρωζώνης το 2009, δημιουργήθηκε ένας νέος φαύλος κύκλος. Η οικονομική κυριαρχία της Γερμανίας τής επέτρεψε να επιβάλει τις προτιμώμενες από αυτήν πολιτικές κατά του χρέους στην υπόλοιπη Ευρώπη, καθιστώντας το Βερολίνο στόχο του θυμού μεταξύ Ελλήνων, Ιταλών και άλλων, οι οποίοι κάποτε κατηγορούσαν την γραφειοκρατία της ΕΕ στις Βρυξέλλες για τις κακουχίες τους. Οι Γερμανοί ήταν επίσης θυμωμένοι, μη θέλοντας να χρηματοδοτήσουν τους σπάταλους τρόπους άλλων ανθρώπων. Έξω από την Γερμανία, υπήρχαν συζητήσεις για ένα αντι-γερμανικό «κοινό μέτωπο» και μέσα στην Γερμανία υπήρξε μια αίσθηση θυματοποίησης και μια αναβίωση παλιών φόβων περικύκλωσης από τις «αδύναμες οικονομίες». Όπως πρότεινε ο Kundnani, ήταν μια «γεωοικονομική εκδοχή των συγκρούσεων στην Ευρώπη που ακολούθησαν την ενοποίηση του 1871».

Αλλά τουλάχιστον ήταν μόνο οικονομική. Οι διαμάχες ήταν μεταξύ συμμάχων και εταίρων, όλων δημοκρατιών, όλες μέρος του κοινού ευρωπαϊκού σχεδίου. Ως γεωπολιτικό ζήτημα, επομένως, η κατάσταση ήταν «καλοήθης» -ή έτσι θα μπορούσε να φαίνεται ακόμα τον Ιανουάριο του 2015, όταν ο Kundnani δημοσίευσε το βιβλίο του.