Η δια-μεσογειακή γεωστρατηγική αναδιάρθρωση της Ελλάδος

Η θεωρία του Samuel Huntington «Σύγκρουση των Πολιτισμών» απέκλειε προ είκοσι ετών την δυνατότητα άμεσης αντιπαράθεσης Ευρώπης-Αραβικού Κόσμου. Παρόμοιο ενδεχόμενο τώρα φαίνεται να διαφοροποιείται με την εμφάνιση νέων παγκόσμιων και περιφερειακών δυνάμεων, πρόθυμων να καλύψουν το πολιτικό κενό μερικής απομάκρυνσης των Ηνωμένων Πολιτειών από την περιοχή της Μέσης Ανατολής. Ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών μπορεί να δηλώνει ότι «η Αμερική επέστρεψε» στην ευρω-ατλαντική σκακιέρα, όμως οι γεωπολιτικές και στρατιωτικές προβολές ισχύος της Τουρκίας, ο διεθνής ανταγωνισμός ΗΠΑ-Ρωσίας, η επιστροφή της Ρωσίας στη Μεσόγειο ως ισχυρός παίκτης, και η πρωτοβουλία «Ζώνη και Οδός» (Belt and Road Initiative, BRI) της Κίνας -αποσκοπούσα επί του παρόντος μόνο σε επιχειρηματικές συμμαχίες-, μεταβάλλουν την διάρθρωση της δυτικής Ευρασίας. Η ανάσχεση της νέας χερσαίας δύναμης του 21ου αιώνα, της Κίνας, από το να κυριαρχήσει επί του Αναχωματικού Δακτυλίου (Rimland) της Ευρασίας -από την Θάλασσα της Νότιας Κίνας, κατά μήκος του Ινδικού Ωκεανού έως την Μεσόγειο-, φαίνεται να είναι η νέα πλανητική στρατηγική της Δύσης.

Εν έτει 1987, η Στρατιωτική Ακαδημία των ΗΠΑ επινόησε το ακρωνύμιο «VUCA» για να περιγράψει το πλαίσιο αστάθειας, αβεβαιότητας, πολυπλοκότητας, και αμφισημίας που δημιουργήθηκε με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Σήμερα δεν υπάρχει πιο κατάλληλη έννοια ικανή να περιγράψει τη γεωπολιτική κατάσταση της περιοχής της Μεσογείου. Τα συμφέροντα των παράκτιων κρατών της Ανατολικής Μεσογείου διασταυρώνονται με μια ασυνήθιστη δραστηριοποίηση χωρών του Κόλπου -κυρίως των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, της Σαουδικής Αραβίας, και του Κατάρ- καθώς και της Ρωσίας. Η Λιβύη και η Μεσόγειος (κεντρική και ανατολική) είναι τα πρωταρχικά θέατρα όπου σχηματίζονται νέες συμμαχίες, σε μια κατάσταση που περιπλέκεται περαιτέρω από την διαπλοκή διαφόρων δυναμικών που λαμβάνουν χώρα στην περιοχή [1].

Σημειωτέον ότι η μεταψυχροπολεμική Μεσόγειος απώλεσε την κεντρική θέση που κατείχε κατά την διάρκεια του Ι και ΙΙ Παγκόσμιου Πολέμου και κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, προς όφελος του στρατηγικού κέντρου βάρους του ανταγωνισμού ΗΠΑ-Κίνας στον Ινδο-Ειρηνικό. Το νέο επίκεντρο γεωπολιτικών τάσεων ευρίσκεται πλέον ανάμεσα στην Θάλασσα της Κίνας και τον βόρειο Ινδικό Ωκεανό, σημείο αναχώρησης των υδρογονανθράκων του Περσικού Κόλπου, ζωτικής σημασίας για τις παγκόσμιες φιλοδοξίες του Μέσου Βασιλείου. Ως εκ τούτου, η Μεσόγειος δεν είναι πλέον απαραίτητη για τις δύο υπερδυνάμεις, όμως παραμένει σημαντική για εύκολη πρόσβαση της Κίνας στις ευρωπαϊκές αγορές, για την προστασία του Ισραήλ από τις ΗΠΑ, όπως και για παροχή από τις ΗΠΑ γρήγορης ενδεχόμενης βοήθειας στις δυνάμεις της στον Ινδο-Ειρηνικό. Επίσης, τόσο για τις ΗΠΑ όσο και για την Κίνα, η Μεσόγειος παραμένει ιδανική τοποθεσία για τον έλεγχο τριβής των γεωπολιτικών συμπλόκων της Ευρασίας, του μεσανατολικού, και του αφρικανικού. Τέλος, η Μεσόγειος διατηρεί την ιδιαίτερη γεωπολιτική της σημασία καθώς παραμένει μια ζώνη δομικών εντάσεων.

Ο ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ
ΙΝΔΙΚΟΣ ΩΚΕΑΝΟΣ - Μ. ΑΝΑΤΟΛΗ - ΑΝ. ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ - ΕΥΡΩΠΗ

Κατά την δεκαετία του 2010 παρατηρήθηκε έκρηξη κοινωνικο-οικονομικών, πολιτικών, και ζητημάτων ασφάλειας στην συμβολή Ασίας, Αφρικής, και Ευρώπης, η οποία οδήγησε σε ανάδυση του διεθνούς και περιφερειακού ενδιαφέροντος στην περιοχή Ανατολικής Μεσογείου και Ερυθράς θάλασσας (ΑΜΕΘ). Οι εν λόγω περιοχές –συνδεόμενες μέσω της διώρυγας του Σουέζ- θεωρούντο παραδοσιακά ως ανεξάρτητες εκατέρωθεν, έως ότου συνδέθηκαν προσφάτως μέσω πληθώρας διεθνών δυναμικών. Τα συμφέροντα των κρατών αυτής της περιοχής διασταυρώνονται με μια εκδηλούμενη ασυνήθιστη παρεμβατικότητα καταρχάς των κρατών του Κόλπου -Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Σαουδική Αραβία, και Κατάρ- και της Ρωσίας. Η Λιβύη και η Μεσόγειος είναι κύρια πεδία σχηματισμού νέων συμμαχιών και διαπλεκόμενων δυναμικών [2].

Τα κράτη του Κόλπου εμπλέκονται σε θέματα της περιοχής ΑΜΕΘ, όπως μέσω υποστήριξης των Κούρδων της Συρίας και στήριξης της Αιγύπτου, Ελλάδας, και Κύπρου έναντι της τουρκικής επιθετικότητας. Τα ΗΑΕ συνεργάζονται με το Ισραήλ στον στρατιωτικό και τον τομέα πληροφοριών εναντίον κοινών αντιπάλων όπως η Τουρκία, το Ιράν και ισλαμιστικά κινήματα, κατόπιν ανάπτυξης πλήρων διπλωματικών σχέσεων με το Τελ Αβίβ («Ειρηνευτική Συμφωνία Αβραάμ», 2020). Συνοψίζοντας, καθώς τα ΗΑΕ και η Σαουδική Αραβίας υποστηρίζουν την καθεστηκυία κατάσταση στην περιοχή και ιδιαιτέρως στην Αίγυπτο, ενώ το Κατάρ κατευθύνει πόρους σε δυνάμεις του Πολιτικού Ισλάμ –κυρίως στη Μουσουλμανική Αδελφότητα-, ένα ιδεολογικό χάσμα χωρίζει αυτές τις χώρες. Επίσης, Ριάντ και Άμπου Ντάμπι αντιδρούν στην αναθεωρητική και επεκτατική έναντι αραβικών κρατών εξωτερική πολιτική του Ιράν και στην στρατηγική της Τουρκίας που στοχεύει την κατάκτηση της πολιτικής ηγεσίας του μουσουλμανικού κόσμου [3].

Η περιοχή του Περσικού Κόλπου, γειτνιάζουσα μέσω της Αραβικής θάλασσας με την Ινδία, αποτελεί πόλο εισαγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου. Η γεωστρατηγική σημασία του Περσικού Κόλπου για την Ινδία αναδεικνύεται μέσω της ασφάλειας της θαλάσσιας περιοχής του δυτικού Ινδικού Ωκεανού, της σταθερότητας της διεθνούς αγοράς πετρελαίου, και της καταπολέμησης τρομοκρατικών οργανώσεων, όλοι παράγοντες καθιστώντες τον Κόλπο ζωτικής σημασίας για την διεθνή ασφάλεια. Παρόλα ταύτα, η περιοχή του Κόλπου στερείται περιφερειακής αρχιτεκτονικής και ισορροπίας δυνάμεων. Παρότι κύριος πάροχος ασφάλειας είναι οι ΗΠΑ, η περιοχή του Κόλπου διατηρεί αυξανόμενη διμερή συνεργασία στον τομέα της ασφάλειας -ιδιαίτερα στον ναυτιλιακό τομέα- με την Ινδία.

Ειδικότερα, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα αποσκοπούν στην ανάσχεση της τουρκικής επιθετικότητας στην ΑΜΕΘ μέσω ενίσχυσης δεσμών με την Γαλλία -τα περιφερειακά συμφέροντα της οποίας αντιτίθενται στον επεκτατισμό της Άγκυρας, ιδιαίτερα στην Δυτική Αφρική και στο Σαχέλ-, και συνεργάζονται στενά με την Ελλάδα και την Κύπρο, ώστε να απομονωθεί και να ανασχεθεί η ανάμειξη της Τουρκίας στις εσωτερικές υποθέσεις των Αράβων γειτόνων της. Το Άμπου Ντάμπι επιδιώκει επίσης ενίσχυση της στρατηγικής του σημασίας για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και σύσφιξη των σχέσεων με το Ισραήλ. «Μέσω της υπογραφής των Συμφωνιών του Αβραάμ με το Ισραήλ (2020) με την υποστήριξη των ΗΠΑ, τα ΗΑΕ στοχεύουν σε εδραίωση της θέση τους στη Μεσόγειο και διεύρυνση των περιφερειακών τους συμμαχιών, εν μέσω αυξανόμενων τουρκικών και ιρανικών επεμβάσεων και ενισχυόμενης αντίληψης ότι η Αμερική αποστασιοποιείται από τη Μέση Ανατολή» [4].

Ομοίως, η Ελλάδα καθ' όλη την διάρκεια της δεκαετίας του 2010 -ιδίως όταν μετά το 2016 αντιμετωπίζει μια αλυτρωτική και επιθετική Τουρκία-, αγωνίζεται μαζί με την Κυπριακή Δημοκρατία να οικοδομήσει τριμερείς συνέργειες επί θεμάτων ενέργειας και ασφάλειας με τις γειτονικές χώρες στην Μέση Ανατολή και στην Λεβαντίνη (Ισραήλ, Αίγυπτος, Ιορδανία), υπό την αιγίδα και υποστήριξη της αμερικανικής πολιτικής στην περιοχή. Αυτή η στρατηγική κορυφώθηκε με την ίδρυση του «Φόρουμ Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου» (EMGF, 2020), στο οποίο Δυτικά κράτη και οντότητες (Ιταλία, Γαλλία, ΗΠΑ, ΕΕ) και Μεσανατολικά (Αίγυπτος, Ισραήλ, Ιορδανία, Παλαιστίνη) προσπαθούν να δημιουργήσουν μια περιφερειακή αγορά φυσικού αερίου, να εξορθολογίσουν το κόστος των υποδομών και να προσφέρουν ανταγωνιστικές τιμές, με άλλα λόγια να αξιοποιήσουν συλλογικώς και να εξάγουν τους υδρογονάνθρακες της Ανατολικής Μεσογείου.

Κατά την δεκαετία του 2020, παρομοίως σημειώθηκε εμβάθυνση σχέσεων στους τομείς πολιτικής και ασφάλειας της Ελλάδας με τα κράτη του Κόλπου (Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Σαουδική Αραβία, Μπαχρέιν) [5]. Η στροφή της Ελλάδας προς τη Μέση Ανατολή αποκαλύπτει αίτημα απόκτησης στρατηγικού ρόλου επί οικονομικών και πολιτικών ζητημάτων μεταξύ ΕΕ και χωρών της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτό θα μπορούσε να επιτρέψει την ανάδειξη της Ελλάδας ως δια-μεσογειακής δύναμης, φέρνοντας την Ευρώπη εγγύτερα προς την Ανατολική Αφρική και τα κράτη του Κόλπου μέσω της Ανατολικής Μεσογείου, και την Μέση Ανατολή προς τις κατασκευαστικές αλυσίδες της Ευρώπης ή να επιτρέψει στην Αθήνα να λειτουργήσει ως κρίσιμος κόμβος ευρω-αφρικανικής συνδεσιμότητας.

Η σειρά διπλωματικών ανοιγμάτων της Ελληνικής Δημοκρατίας έφτασε στο αποκορύφωμά της όταν η Αθήνα φιλοξένησε στις αρχές του 2021 την σύνοδο κορυφής ελληνικών και αραβικών κρατών «Φόρουμ Φιλίας» (Philia Forum) σε επίπεδο Υπουργών Εξωτερικών, που ανέδειξε το συγκλίνον ενδιαφέρον αυτών των κρατών για ανάσχεση των απειλών που προκύπτουν από τις τουρκικές επεμβάσεις σε Συρία και Λιβύη. Η σύγκλιση αυτή αποδείχθηκε τον Αύγουστο του 2020, όταν το Αιγυπτιακό Ναυτικό και η Πολεμική Αεροπορία των ΗΑΕ διεξήγαγαν ταυτόχρονες κοινές ασκήσεις με το Ελληνικό Ναυτικό και Πολεμική Αεροπορία, επιδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό υποστήριξη προς την Ελλάδα κατά το απόγειο της αντιπαράθεσης της Αθήνας με την Τουρκία στην Ανατολική Μεσόγειο [6].

Ωστόσο, όπως αναφέρει ο M. Tanchum, «η στρατηγική σημασία της σύγκλησης του Φόρουμ Φιλίας από την Ελλάδα εκτείνεται πέραν των αμοιβαίων ανησυχιών των συγκεντρωμένων εθνών για την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Η σύνοδος κορυφής, η οποία έδωσε έμφαση στην εμβάθυνση της οικονομικής, τεχνολογικής, και πολιτιστικής συνεργασίας, συμβόλισε το πεπρωμένο της Ελλάδας να καταστεί ένας εκ των κορυφαίων παραγόντων της ηπειρωτικής Ευρώπης για την διαμόρφωση της νέας δια-μεσογειακής συνδεσιμότητας του 21ου αιώνα, το αναδυόμενο πλέγμα οδών διαμετακόμισης ενέργειας και εμπορικών μεταφορικών διαδρόμων που συνδέουν Ευρώπη, Αφρική, και Μέση Ανατολή [7]. Η διπλωματική ομαλοποίηση σχέσεων ΗΑΕ-Ισραήλ επέτρεψε την σιδηροδρομική σύνδεση των δύο χωρών μέσω Σαουδικής Αραβίας και Ιορδανίας στο μεσογειακό ισραηλινό λιμάνι της Χάιφα. Σε συνδυασμό με την δια-μεσογειακή θαλάσσια σύνδεση της Χάιφα με τον Πειραιά, η θαλάσσια συνδεσιμότητα της Ινδίας με τα ΗΑΕ θα αποτελέσει σύντομα μέρος ενός ευρύτερου τόξου εμπορικής συνδεσιμότητας όπου τα ινδικά προϊόντα θα μεταφέρονται στις μεγάλες αγορές και μεταποιητικά κέντρα της Ευρώπης.

Συνδέοντας τις ακτές της Αραβικής Θάλασσας της Ινδίας με τις ακτές της Ανατολικής Μεσογείου της Ελλάδας κατά μήκος του νότιου θαλάσσιου μετώπου της Ευρασίας, ο «Αραβο-Μεσογειακός Διάδρομος προς την Ευρώπη» της Ινδίας έχει την δυνατότητα να μεταμορφώσει την αρχιτεκτονική συνδεσιμότητας της Ευρασίας και την θέση της Ινδίας στην παγκόσμια οικονομική τάξη.

Χάρτης 1: Αραβο-Μεσογειακός Διάδρομος της Ινδίας, Navdeep Suri, «An India-Europe Trade Corridor? The Geoeconomics dimension of an emerging West Asia Quad», ORF (24.10.2021).
--------------------------------------------------------------

Μόλις καταστεί λειτουργική η διαδρομή μεταφοράς, τα ινδικά εμπορεύματα θα μπορούν να φθάνουν στην ηπειρωτική Ευρώπη σε μόλις 10 ημέρες, μειώνοντας τον χρόνο μεταφοράς κατά περίπου 40% [8]. Αυτός ο διάδρομος συμβάλει ιδιαίτερα στην ενοποίηση της εφοδιαστικής αλυσίδας λόγω υπαρχουσών συνεργειών μεταξύ των εμπορικών επιχειρήσεων της Ινδίας με εταίρους στον Αραβικό Κόλπο και στο Ισραήλ, διασφαλίζοντας έτσι την επισιτιστική ασφάλεια των Εμιράτων και άλλων χωρών της Μέσης Ανατολής.

Οι καινοτόμες τεχνολογίες -συμπεριλαμβανομένων εκείνων που σχετίζονται με την παραγωγή, αποθήκευση και χρήση ενέργειας που παράγεται από φυσικό αέριο, ανανεώσιμες πηγές, και υδρογόνο-, αποτελούν στρατηγική επιταγή ιδιαίτερα για το Νέο Δελχί και την Αθήνα. Λόγω της κοινής περί απειλής αντίληψη Ινδίας και Ελλάδος εξαιτίας της εμβάθυνσης της αμυντικής συνεργασίας Πακιστάν και Τουρκίας, συνεπικουρούν λόγοι ασφάλειας την προώθηση ενσωμάτωσης της εν προκειμένω εφοδιαστικής αλυσίδας στον διάδρομο. Οι καινοτόμες τεχνολογίες Ινδίας και Ισραήλ και η εκτεταμένη συνεργασία στον τομέα της πράσινης ενέργειας καταδεικνύουν τις αυξημένες δυνατότητες πολυμερών εταιρικών συνεργασιών μεταξύ των πέντε κρατών του διαδρόμου [9].

Ο ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΦΡΙΚΗ - ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ - ΕΥΡΩΠΗ

Η εμπορική συνεργασία της Ελλάδος με την Αίγυπτο αποτελεί τον πυρήνα της δια-μεσογειακής συνδεσιμότητάς της. Η σχέση εξελίχθηκε γρήγορα από το 2014 ενόψει των κοινής ανησυχίας αναφορικώς προς την αυξανόμενη τάση της Τουρκίας χρήσης «καταναγκαστικής διπλωματίας» στην Ανατολική Μεσόγειο. Κάιρο, Αθήνα, και Λευκωσία συγκάλεσαν οκτώ συνόδους κορυφής οι οποίες ενθάρρυναν την εμβάθυνση της στρατηγικής συνεργασίας τόσο σε θέματα ασφάλειας όσο και οικονομίας, με αποκορύφωμα την συμφωνία για τα θαλάσσια σύνορα Αιγύπτου-Ελλάδας για την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ, Αύγουστος 2020).

Η Αίγυπτος, χάρη στα μεγάλα υπεράκτια κοιτάσματα φυσικού αερίου και τις έξυπνες ενεργειακές πολιτικές της, έγινε αυτάρκης φυσικού αερίου το 2019 και καθαρός εξαγωγέας ενέργειας. Σε συνδυασμό με τεράστιες επενδύσεις στην παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, η Αίγυπτος βρίσκεται στο κατώφλι να γίνει κόμβος εξαγωγών φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας –μια εξέλιξη που θα μπορούσε ενδεχομένως να αναδιαμορφώσει ριζικά το πρότυπο ενεργειακής συνδεσιμότητας μεταξύ Ευρώπης, Αφρικής, και Μέσης Ανατολής.

Στην Ελλάδα θα καταλήγει το διασυνδετήριο καλώδιο ηλεκτρικής ενέργειας «Euro-Africa Interconnector», μεταφορικής ικανότητας 2 GW (σε σύγκριση με την σύνδεση Ιταλίας-Αλγερίας-Τυνησίας μόλις 0,6 GW), που θα φτάνει στην ηπειρωτική Ελλάδα από την Αίγυπτο μέσω Κύπρου και Κρήτης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η Ελληνική Δημοκρατία θα αποτελεί σύντομα αναπόσπαστο μέρος του δικτύου ενεργειακής συνδεσιμότητας της Αιγύπτου. Η ηπειρωτική Ελλάδα θα λαμβάνει άλλα 2 GW μέσω του εκκινούντος από το Ισραήλ μέσω Κύπρου διασυνδετήριου καλωδίου «Euro-Asia Interconnector». Αυτά τα χρηματοδοτούμενα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή έργα, συνδυαζόμενα με την πρόοδο της Ελλάδας στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές και το έργο της απευθείας ηλεκτρικής διασύνδεσης Αιγύπτου-Ελλάδας, θα ενισχύσουν την θέση της Αθήνας στην ενεργειακή γεωπολιτική της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Χάρτης 2: Δια-μεσογειακός εμπορευματικός διάδρομος Ευρώπης-Ανατολικής Αφρικής, Michael Tanchum, «Europe-Mediterranean-Africa Commercial Connectivity: Geopolitical Opportunities and Challenges», Konrad Adenauer Stiftung, Med Dialogue Series No. 31, (Νοέμβριος 2020): 2
------------------------------------------------------------

Η Αίγυπτος και η Ελλάδα εργάζονται επίσης σε έργα εμπορικής συνδεσιμότητας λιμένων, σε συνδυασμό με έργα σιδηροδρομικής συνδεσιμότητας Ανατολικής Αφρικής-Αιγύπτου, και την εμπορευματική σιδηροδρομική σύνδεση της COSCO από τον Πειραιά μέσω Βαλκανίων με μεγάλες αγορές και κατασκευαστικά κέντρα σε Αυστρία, Τσεχική Δημοκρατία, Γερμανία, και Πολωνία. Εφόσον τα έργα αυτά υλοποιηθούν, η Ελλάδα θα μπορούσε να αποτελέσει τον σύνδεσμο ενός πολυδιάστατου εμπορευματικού διαδρόμου Ανατολικής Αφρικής- Ανατολικής/Κεντρικής Ευρώπης μέσω της Ανατολικής Μεσογείου. Βεβαίως, υπό τον όρο ότι η Αθήνα θα εδραιώσει την θέση της στις κατασκευαστικές εφοδιαστικές αλυσίδες ώστε να γίνει όχι απλώς ένα κράτος διέλευσης αλλά μια δια-μεσογειακή δύναμη.

Επιπλέον, η Αίγυπτος κατασκευάζει μια σιδηροδρομική γραμμή υψηλής ταχύτητας από το λιμάνι της Sokhna στην Ερυθρά Θάλασσα έως την Αλεξάνδρεια, ενισχύοντας έτσι τον διάδρομο Ανατολικής Αφρικής-Ανατολικής Μεσογείου. Το Κάιρο συνήψε επίσης μια νέα μεταφορική συμφωνία με το Σουδάν που ενσωματώνει σιδηροδρομικές συνδέσεις, δημιουργώντας έτσι έναν σιδηροδρομικό διάδρομο Βορρά-Νότου της Ανατολικής Αφρικής με τις αναπτυσσόμενες οικονομίες των κρατών του Λευκού Νείλου. Καθώς κύριοι εταίροι της Ελλάδας από την Λεβαντίνη και τον Αραβικό Κόλπο εμπλέκονται στην οικονομική ανάπτυξη του Σουδάν, ο ολοένα σημαντικότερος δια-μεσογειακός ρόλος της Αθήνας θα εξυπηρετείτο με την εδραίωση της ελληνικής θέσης στον ανατολικό ευρω-αφρικανικό διάδρομο μέσω επενδύσεων και ανοίγματος χώρων παραγωγής στο Σουδάν, ίσως ως κοινοπραξίες με την Αίγυπτο, το Ισραήλ, ή τους Άραβες εταίρους της. Καθώς η Ελλάδα εξελίσσει την οικονομία πράσινης ενέργειας και καινοτομίας, η Αθήνα καλά θα έκανε να στρέψει τις νέες βιομηχανίες της σε στρατηγικές επενδύσεις σε χώρους παραγωγής των αναδυόμενων δια-μεσογειακών διαδρόμων, συνεργατικώς με την Αίγυπτο και άλλους δρώντες στους διαδρόμους Ευρώπης-Αφρικής ή Ευρώπης-Μέσης Ανατολής για την δημιουργία κοινών κατασκευαστικών εγκαταστάσεων σε τομείς της πράσινης οικονομίας και κατασκευής ηλεκτρικών οχημάτων [10].

Η ΕΛΛΑΔΑ ΩΣ ΔΙΑΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΣ ΠΑΡΟΧΟΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ

Η Ανατολική Μεσόγειος βρίσκεται στο γεωγραφικό και γεωστρατηγικό σύμπλοκο Ευρώπης, Αφρικής και Μέσης Ανατολής. «Προς βορρά, το Αιγαίο Πέλαγος χρησιμεύει ως πύλη προς και από τη νοτιοανατολική Ευρώπη και τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, του Καυκάσου συμπεριλαμβανομένου. Η ανατολική ακτή της περιοχής είναι μέρος του γεωγραφικού πυρήνα της Μέσης Ανατολής που εκτείνεται στο Ιράν και τις πλούσιες σε ενέργεια ακτές του Περσικού Κόλπου. Μέσω της διώρυγας του Σουέζ, η Ανατολική Μεσόγειος διασυνδέεται επίσης με την Ερυθρά Θάλασσα και, μέσω αυτής με άλλα στρατηγικά, ζωτικής σημασίας στενά διεθνούς ναυσιπλοΐας, το Bab el Mandeb, και στην είσοδο του Περσικού Κόλπου, το Hormuz. Και πέρα από τον Ινδικό Ωκεανό μέχρι την Υποήπειρο, το στενό της Μάλακα, και τον Ειρηνικό. Προς νότο, η περιοχή συνδέεται με το Σαχέλ και το Κέρας της Αφρικής μέσω της Λιβύης και της Αιγύπτου. Τέλος, τα στενά της Σικελίας και του Γιβραλτάρ παρέχουν λωρίδες διεθνούς ναυσιπλοΐας που τελικά φτάνουν μέχρι την βόρεια Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Αυτή η “θάλασσα μεταξύ εδαφών” έχει γίνει ένας κρίσιμος θαλάσσιος διάδρομος για επεκτατικές δυνάμεις –συμπεριλαμβανομένης της Τουρκίας, της Ρωσίας, της Κίνας και των Ισλαμιστών Τζιχαντιστών- που επιδιώκουν να επεκτείνουν την εξουσία τους από μια περιοχή στις άλλες» (11).

Στο πλαίσιο γεωπολιτικών διαμορφώσεων αυτής της ευρείας περιοχής, η Αθήνα πέτυχε την υπογραφή δύο σημαντικών αμυντικών συμφωνιών: αυτή με την Γαλλία που ενισχύει ουσιαστικά το Ελληνικό Ναυτικό με πώληση φρεγατών τύπου FDI και περιλαμβάνει ρήτρα αμοιβαίας αμυντικής βοήθειας σε περίπτωση επίθεσης, ακόμη και κράτους-μέλους του ΝΑΤΟ (Παρίσι, 28.09.2021). Η άλλη με τις ΗΠΑ, επεκτείνει κατά πέντε έτη την συμφωνία αμοιβαίας αμυντικής συνεργασίας των δύο μερών σε σημαντικούς τομείς στρατηγικής σημασίας και για τις δύο χώρες (Ουάσιγκτον, 14.10.2021). Αυτές οι συμφωνίες αντικατοπτρίζουν τα νέα στρατηγικά δεδομένα του Αιγαίου και της ευρύτερης Ανατολικής Μεσογείου, όπου η Ουάσιγκτον καλείται να επανεξετάσει την Ανατολική Μεσόγειο ως στρατηγικό πλεονέκτημα και πεδίο προβολής ισχύος επί πολλαπλών θεάτρων, από το οποίο μικρότερες αμερικανικές στρατιωτικές δυνάμεις θα μπορούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά και αποδοτικά απειλές, όχι μόνο άμεσης γειτνίασης αλλά και των γύρω περιοχών.

Το νέο αμυντικό σύμφωνο ΗΠΑ-Ελλάδος αποκαλύπτει τον στόχο της Ουάσιγκτον για διατήρηση εποπτείας στην περιοχή και στέλλει στην Τουρκία έμμεσο αποτρεπτικό μήνυμα, σε αντίθεση με το σύμφωνο Γαλλίας-Ελλάδος που λειτουργεί ως άμεσο αποτρεπτικό εργαλείο και μια πραγματική αλλαγή παραδείγματος άμυνας και ασφάλειας της Δύσης. Οι ενεργειακοί πόροι της Ανατολικής Μεσογείου φέρνουν την Γαλλία πιο κοντά στην Ελλάδα και στην Κυπριακή Δημοκρατία, προκειμένου να συγκρατήσουν τον επεκτατισμό της Τουρκίας. Στην πραγματικότητα, το έργο του αγωγού EastMed φαίνεται να χρησιμοποιείται μεσοπρόθεσμα ως εργαλείο για τον περιορισμό του αναθεωρητικού στρατηγικού δόγματος της Τουρκίας «Γαλάζια Πατρίδα». Απειλή κατά του μελλοντικού αγωγού, θα δύνατο να αξιολογήσει την αποτελεσματικότητα του αμυντικού συμφώνου Γαλλίας-Ελλάδος.

Οι ΗΠΑ προφανώς υποστηρίζουν την πρόθεση της Γαλλίας να επιδιώξει έναν πιο ενεργό ρόλο στην Ανατολική Μεσόγειο μέσω της γαλλο-ελληνικής συμφωνίας. Καθώς η συμφωνία αυτή υπογραμμίζει το ενδιαφέρον των Παρισίων για την περιοχή ως στρατηγικής γέφυρας βάθους της Γαλλίας μεταξύ Γαλλίας και Αφρικής, κάποιος μπορεί να παρατηρήσει μια υψηλής αξίας συμπληρωματικότητα μεταξύ των αμυντικών συμφώνων Γαλλίας-Ελλάδος και ΗΠΑ-Ελλάδος. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώθηκε κατά την ενημέρωση του πρέσβυ της Ουάσινγκτον στην Αθήνα, Τζέφρι Πάιατ, μετά τον 3ο γύρο στρατηγικού διαλόγου ΗΠΑ-Ελλάδας (18.10.2021). Ο πρέσβυς επισήμανε ότι η ελληνική εξωτερική πολιτική αλλάζει γεωμετρία. Κάνοντας αναφορά στις συζητήσεις των δύο χωρών «που κάλυψαν πραγματικά ολόκληρο τον κόσμο —από την Ασία και τον Ινδο-Ειρηνικό και την στρατηγική ΗΠΑ και Ελλάδος εκεί μέχρι την Βόρεια Αφρική, φυσικά την Ανατολική Μεσόγειο, τα Δυτικά Βαλκάνια», ανέφερε ότι η ελληνική εξωτερική πολιτική «…δεν περιορίζεται πλέον από μια δεκαετία οικονομικής κρίσης και δεν επικεντρώνεται πλέον μόνο σε έναν γείτονα, αλλά μάλλον προβληματίζεται ευρέως για το πώς θα προωθήσουμε τα κοινά μας συμφέροντα όσον αφορά την σταθερότητα, την δημοκρατία, το κράτος δικαίου σε μια ευρεία περιοχή που εκτείνεται από τα Δυτικά Βαλκάνια και την Μαύρη Θάλασσα μέχρι την Ανατολική Μεσόγειο στην Βόρεια Αφρική, μέσω του Κόλπου και μέχρι τον Ινδικό Ωκεανό» (https://gr.usembassy.gov/ambassador-pyatts-on-the-record-briefing-with-g...).

Υπό το φως της εντατικής προσπάθειας του Γάλλου προέδρου Εμμανουέλ Μακρόν, να επιτύχει την στρατηγική αυτονομία της ΕΕ στο πλαίσιο ενός ενιαίου διατλαντικού σχήματος συνεργασίας, θα μπορούσε κανείς να επισημάνει την εξέλιξη του αμυντικού συμφώνου Γαλλίας-Ελλάδος ως πυρήνα της αμυντικής πολιτικής ολοκλήρωσης των κρατών-μελών της ΕΕ. Όσον αφορά το σύμφωνο άμυνας καθεαυτό, υπήρξε μια ανοχή αν όχι αποδοχή από την πλευρά των ΗΠΑ, τόσο επειδή θα ήθελαν να «χρυσώσουν το χάπι» στην Γαλλία για αυτό που συνέβη με την συμφωνία AUKUS, όσο και επειδή η Ουάσιγκτον αυτή την στιγμή βρίσκεται σε κατάσταση αποστασιοποίησης -για να μην πω σχετικής απόδρασης- από την περιοχή. Και οι ΗΠΑ σίγουρα δεν θα ήθελαν το κενό που αφήνει η αποστασιοποίησή τους να καλυφθεί από δυνάμεις όπως η Ρωσία και η Κίνα, πιθανώς συνεργαζόμενες με την Τουρκία. Η Ουάσιγκτον προτιμά να καλύψει το κενό με ένα δίκτυο συμμάχων και συμμαχιών που θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν την Γαλλία, την Ελλάδα, την Κύπρο, το Ισραήλ, την Αίγυπτο, τη Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα κ.λπ.˙ με άλλα λόγια, χώρες κοντά στις ΗΠΑ.

Αυτό στο οποίο αποβλέπουν πραγματικά οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ο επαναπροσδιορισμός της Δύσης, με άλλα λόγια η επανασύνδεση της Δυτικής συμμαχίας γύρω από τις ΗΠΑ μέσω δημιουργίας ενός συστήματος ένωσης παλαιών και νέων συμμάχων. Στην ουσία, μια ενωτική προσπάθεια σύνδεσης του συστήματος ατλαντικής συμμαχίας (ΝΑΤΟ) με τους συμμάχους των ΗΠΑ στον Ινδο-Ειρηνικό. Μάλιστα, λίγες ημέρες πριν από την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, οι Ηνωμένες Πολιτείες δημοσίευσαν την νέα στρατηγική Ινδο-Ειρηνικού (11.02.2022), δηλώνοντας ως έναν εκ των στόχων τους «το χτίσιμο γεφυρών μεταξύ Ινδο-Ειρηνικού και Ευρωατλαντικού» [11].

Η ιδέα ευθυγράμμισης του Ινδο-Ειρηνικού και του Ευρω-Ατλαντικού σε ένα ενιαίο γεωπολιτικό θέατρο απέκτησε σημαντική απήχηση κατά την επαύριο των απειλών της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας. Στην συνέχεια, ηγέτες και κυβερνητικοί αξιωματούχοι από τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ευρωπαϊκή Ένωση, την Ιαπωνία, και την Αυστραλία άρχισαν να υποστηρίζουν ότι η ασφάλεια στον Ινδο-Ειρηνικό και τον Ευρω-Ατλαντικό είναι αδιαίρετη. Η ιδέα αφορά τον συνδυασμό οικονομικών, πολιτικών, και στρατιωτικών πόρων των εταίρων κρατών, ώστε να δημιουργηθεί ένα σύστημα συλλογικής ασφάλειας που θα εκτείνεται σε αμφότερα τα γεωπολιτικά θέατρα. Ένας από τους σημαντικότερους λόγους για την συνεχιζόμενη ώθηση προς συγχώνευσή τους είναι η αντίληψη περί απειλής εκκινούσα από την εμβάθυνση της γεωστρατηγικής συνεργασίας μεταξύ Ρωσίας και Κίνας. Πιθανώς, ένας τέτοιος συνασπισμός ομοϊδεατών δυνάμεων αναμένεται να οδηγήσει σε μεγαλύτερο επιμερισμό των βαρών μεταξύ της Ουάσιγκτον και των εταίρων κρατών, καθώς η Αμερική θα επιβαρύνονταν σημαντικά ώστε να αντιμετωπίσει την Κίνα και την Ρωσία από μόνη της [12].

Υπό αυτή την έννοια, γινόμαστε μάρτυρες δοκιμών περιφερειοποίησης που αποσκοπούν στην κάλυψη περιφερειακών κενών ισχύος. Σύμφωνα με μια έκθεση του Ινστιτούτου Ειρήνης των ΗΠΑ (US Institute of Peace) για το 2020, «το Κέρας της Αφρικής είναι πλέον αναπόσπαστο μέρος, και στην πραγματικότητα ο σύνδεσμος μεταξύ των συστημάτων ασφαλείας της Μέσης Ανατολής, του Ινδο-Ειρηνικού, και της Μεσογείου… Όπως και στην Ανατολική Μεσόγειο, η εξαγωγή ανταγωνισμών της Μέσης Ανατολής στο Κέρας –με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, την Σαουδική Αραβία, και την Αίγυπτο να αμφισβητούν την αξίωση Τουρκίας και Κατάρ για κυριαρχία–, τροφοδοτεί την αστάθεια και την ανασφάλεια…» (13).

Οι υπό την αιγίδα των ΗΠΑ συμφωνίες εξομάλυνσης σχέσεων («Συμφωνίες του Αβραάμ») μεταξύ του Ισραήλ και δύο κρατών του Κόλπου, των ΗΑΕ και του Μπαχρέιν (2020) -και τα τρία κράτη τελούντα υπό καθεστώς ανησυχίας λόγω της ανόδου των ισλαμιστικών κινημάτων και της επεκτατικής εξωτερικής πολιτικής Τουρκίας και Ιράν-, ενθάρρυναν την ανάδυση της γεωστρατηγικής συμμαχίας Ινδίας, Ισραήλ, και Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Η υποστήριξη της Τουρκίας στο Πακιστάν ως εταίρου ασφαλείας και προμηθευτή όπλων, προέτρεψε την ενδιαφερόμενη για την Ανατολική Μεσόγειο και τον Κόλπο, Ινδία, να αντιμετωπίσει την τουρκική επιρροή μέσω της συνεργασίας με τους κύριους αντιπάλους της Άγκυρας, την Ελλάδα και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα.

Η ευθυγράμμιση του Ισραήλ με τα ΗΑΕ και την Ινδία για την αντιμετώπιση ισλαμιστικών κινημάτων και δυνάμεων, ο κίνδυνος ανάδειξης της Τουρκίας ως ηγέτιδας του μουσουλμανικού κόσμου, και η υπεράσπιση της κρατικής κυριαρχίας, μπορεί να οδηγήσουν στην εγκαθίδρυση ενός ινδο-αβρααμικού στρατηγικού διαλόγου, ιδίως καθώς η Σαουδική Αραβία φαίνεται να θεωρεί αυτή την ομάδα ως στρατηγική ευκαιρία. Η Ελλάδα ζήτησε την καθιέρωση τριμερούς διαλόγου με την Ινδία και τα ΗΑΕ (Ιούλιος 2021), ο οποίος θα μπορούσε να περιλάβει το Ισραήλ δεδομένης της στρατηγικής σχέσης Αθήνας-Τελ Αβίβ. Οι ΗΠΑ ονόμασαν αυτόν τον διάλογο «I2U2» (I2 σημαίνει Ισραήλ, Ινδία και U2 για Ηνωμένες Πολιτείες, ΗΑΕ). Το σχήμα αυτό θα επικεντρωθεί στην επέκταση οικονομικής και πολιτικής συνεργασίας στην Μέση Ανατολή και στην Δυτική Ασία, μεταξύ άλλων μέσω του εμπορίου, της καταπολέμησης της κλιματικής αλλαγής, της ενεργειακής συνεργασίας και του συντονισμού κρατών.

Αυτός ο «Τρίτος Διάδρομος προς την Ευρώπη» συγκεκριμενοποιήθηκε το 2017 από τα ΗΑΕ, όταν το Άμπου Ντάμπι υπέγραψε συμφωνίες θαλάσσιων μεταφορών και επιμελητείας στις μεταφορές φορτίου και τις αποθήκες με το Ισραήλ. Εύλογα, μια ινδο-αβρααμική στρατηγική ομάδα θα μπορούσε να προσφέρει στις ΗΠΑ μια λύση κάλυψης κενού, λόγω της απόφασης αποστασιοποίησης της Ουάσιγκτον από τη Μέση Ανατολή, και να συνδέσει αυτήν την ομάδα με την αναδυόμενη αμερικανική στρατηγική στον Ινδο-Ειρηνικό.

Προφανώς, θα μπορούσε κανείς να φαντασθεί την Γαλλία να αναλαμβάνει την ευθύνη περιφερειακού «υπο-συμβολαίου» ασφάλειας της Ανατολικής Μεσογείου, της Μέσης Ανατολής, και της Βόρειας Αφρικής, λόγω της σχετικής αποστασιοποίησης των ΗΠΑ από την περιοχή. Πρακτικά, η Ουάσιγκτον θα αποδεχόταν στρατηγική εστίαση της ΕΕ στην περιοχή της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής-Βόρειας Αφρικής, που θα μπορούσε να οδηγήσει τελικώς ακόμη και στην σύσταση συμβουλίου ασφαλείας της εν λόγω περιοχής. Από αυτή την άποψη, η πρόσφατη εμπλοκή του διεθνούς οργανισμού «Φόρουμ Αερίου Ανατολικής Μεσογείου» (Eastern Mediterranean Gas Forum, EMGF) σε ζητήματα περιφερειακής ασφάλειας, θα μπορούσε να ανοίξει το δρόμο για τη ‘γέννηση’ ενός σχεδίου περιφερειοποίησης «αποτελεσματικής πολυμέρειας», στο γενικό πλαίσιο αναδιάρθρωσης της αρχιτεκτονικής ασφάλειας της Ευρώπης, στον απόηχο της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία.

Ο ΝΕΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Η Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία και την επιλογή φιλοδυτικής στάσης, αναδεικνύεται ως υποδοχέας, παραγωγός, και αναδιανομέας ασφάλειας, ικανός να συν-διαμορφώσει περιφερειακές εξελίξεις μέσω νέων συμμαχιών, και ένα αξιόπιστο στρατιωτικό εργαλείο. Η Ελληνική Δημοκρατία, με άλλα λόγια, επιλέγοντας να γίνει κόμβος των ευρωπαϊκών και αμερικανικών συμφερόντων σε μια τεράστια περιοχή από την Ανατολική Ευρώπη μέχρι το Κέρας της Αφρικής και από την Λεβαντίνη μέχρι την Ινδία, ενστερνίζεται τον ρόλο της ενεργειακής, στρατηγικής, και οικονομικής διεπαφής μεταξύ Ευρώπης και Ινδικού Ωκεανού.-

*Το δοκίμιο αυτό δημοσιεύθηκε στο τεύχος αρ. 80 (Φεβρουάριος – Μάρτιος 2023) του Foreign Affairs The Hellenic Edition.

Βιβλιογραφικές αναφορές:
[1]Thrassy N. Marketos, ‘Energy Geopolitics Crossovers in Central & Eastern Mediterranean at the Prize of the Energy Union Policy’ στο βιβλίο ‘Aspects of the Energy Union Application and Effects of European Energy Policies in SE Europe and Eastern Mediterranean’, εκδότης Michalis Mathioulakis, ‘Greek Energy Forum’ Athens, Greece, Palgrave MacMillan Energy, Climate and the Environment, (2021): 48
[2]Bellodi, L. (2020). Il Mare dei Destini Incrociati (The Sea of Crossed Destinies), www.limesonline.com 06.02.2020
[3]Adel Abdel Ghafar, ‘Between Geopolitics and Geoeconomics: The Growing Role of Gulf States in the Eastern Mediterranean’, IAI Papers 21/06 (Φεβρουάριος 2021): 3
[4]N. Atesoglu Guney και V. Korkmaz, ‘A new alliance axis in the Eastern Mediterranean Cold War’, Insight Turkey τόμος 23 no1 (2021): 73
[5]Περισσότερα βλέπε Thrassy N. Marketos, ‘Αμυντικές σχέσεις στο γεωπολιτικό σύμπλοκο Ελλάδος-Κύπρου και ΗΑΕ, Σαουδικής Αραβίας και Γαλλίας’, Περιοδικό Συνδέσμου Επιτελών Εθνικής Άμυνας (ΣΕΕΘΑ) ‘ΑΘΗΝΑ’, Ιούνιος 2022 (in Greek)
[6]Michael Tanchum, ‘Greece’s rise as a trans-Mediterranean power: Greece’s Eastern Mediterranean strategic shift to Europe-to-Africa and Europe-to-Middle East connectivity’, ELIAMEP, Policy paper #56, 25 Φεβρουαρίου, 2021: 2
[7]Michael Tanchum, ‘India’s Arab-Mediterranean Corridor: A Paradigm Shift in Strategic Connectivity to Europe’, South Asia Scan, Issue No. 14 (Αύγουστος 2021): 8, 9
[8]Ibid: 26
[9]Michael Tanchum, ‘Greece’s rise as a trans-Mediterranean power: Greece’s Eastern Mediterranean strategic shift to Europe-to-Africa and Europe-to-Middle East connectivity’: 3, 4
[10]Eric Edelman and Charles Wald, ‘At the center of the crossroads: a new US strategy for the EastMed’, Gemunder Center’s Eastern Mediterranean Policy Project, JINSA (Νοέμβριος 2021): 1, 4
[11]Girish Luthra, ‘The new US Indo-Pacific Strategy: Balancing continuity with new and evolving environment’, ORF, (15 Μαρτίου, 2022)
[12]Mayuri Banerjee, ‘Enlarging Indo-Pacific into the orbit of Euro-Atlantic: Implications for India’, Institute for Security and Development Policy, Issue Brief (2 Σεπτεμβρίου, 2022): 1-3
[13]Final Report and Recommendations of the Senior Study Group on Peace and Security in the Red Sea Arena, (Washington, DC: US Institute of Peace, 2020): 6-9

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το Foreign Affairs The Hellenic Edition στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition