Ο μύθος του πολυπολικού κόσμου

Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η αύξηση της συνοχής της Δύσης αναδεικνύουν τον μύθο του πολυπολικού παγκοσμίου συστήματος ισχύος, ο οποίος αναπαράγεται ως ήδη εμπεδωμένη γεωπολιτική πραγματικότητα. Το υποτιθέμενο πολυπολικό παγκόσμιο σύστημα ισχύος περιλαμβάνει μείζονες δυνάμεις αντίπαλες στην αμερικανική ηγεμονία, όπως η Ρωσία και η Κίνα, επαμφοτερίζοντες δρώντες, όπως η Ινδία, και αναδυόμενους δρώντες στην Ευρασία, την Αφρική, και την Λατινική Αμερική.

Χάρτης της υφηλίου με επίκεντρο την αμερικανική ήπειρο. Πηγή: web
---------------------------------------------------------

Εκτιμήσεις για την αναπόφευκτη διαμόρφωση ενός πολυπολικού παγκοσμίου συστήματος ισχύος υπάρχουν από την δεκαετία του 1990, όταν η αποφασιστική υπεροχή της αμερικανικής ισχύος ήταν σαφής. Οι σχετικές διατυπώσεις πολλαπλασιάσθηκαν τα τελευταία έτη λόγω των δυναμικότερων εκδηλώσεων του ρωσικού αναθεωρητισμού από το 2008, της οικονομικής ανόδου της Κίνας και των φιλοδοξιών οικονομικής ενοποιήσεως της Ευρασίας. Η πολυπολικότητα βρίσκεται σε διακηρύξεις διακρατικών οργανισμών, όπως η ΕΕ, η ένωση των BRIC, και άλλα περιφερειακά σχήματα συνεργασίας και, φυσικά, στο Δόγμα εξωτερικής πολιτικής της Ρωσικής Ομοσπονδίας (2016) και σε κείμενα του ρωσικού αναθεωρητισμού. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η περιφερειακή ή πολυμερής συνεργασία εμφανίζεται καταχρηστικώς ως απόδειξη ενός πολυπολικού συστήματος.

Στις αναλύσεις συγχέεται η πολυπολικότητα, νοουμένη ως σύστημα διεθνούς ισχύος συγκροτούμενο από σχετικώς ισότιμους κρατικούς δρώντες σε επίπεδο ισχύος και επιρροής, με την πολυπαραγοντικότητα, την ύπαρξη πολλών μεταβλητών για τις εξελίξεις, μεταξύ των οποίων η αυξανομένη ισχύς διαφόρων κρατικών δρώντων, μεγάλων και μεσαίων δυνάμεων, αλλά και εξωτερικών μη ανθρωπογενών μεταβλητών. Το παγκόσμιο σύστημα ισχύος είναι πολυπαραγοντικό, αλλά όχι πολυπολικό. Η έννοια της πολυπολικότητας αφορά την διάχυση του γεωπολιτικού κέντρου ισχύος σε πολλαπλά σημεία ανά την υφήλιο. Κατ’ αντίθεση ένα μονοπολικό σύστημα προσδιορίζεται ως αυτό στο οποίο επικρατεί μια γεωπολιτική δύναμη κατά αποφασιστικό τρόπο, ώστε να μην είναι δυνατή η διαμόρφωση μιας αντίπαλης εξισορροπητικής συμμαχίας. Η υπεροχή των ΗΠΑ εμπίπτει ακριβώς σε αυτήν την κατηγορία από το 1991 έως και σήμερα, καθώς δεν υφίσταται σε παγκόσμιο επίπεδο μια ίσων δυνατοτήτων εξισορροπητική συμμαχία κρατών και δη στρατιωτική.

Η πολυπολικότητα του διακρατικού συστήματος ισχύος είναι φαινομενική, όχι ουσιαστική, καθώς προκύπτει από την εκούσια μη ανάμειξη του παγκοσμίου ηγεμονικού δρώντος, των ΗΠΑ, σε πολλαπλά μέτωπα, όχι από την δομή του ιδίου του συστήματος. Το παγκόσμιο σύστημα δεν είναι πολυπολικό, αλλά μονοπολικό. Η στρατιωτική, οικονομική και διπλωματική υπεροχή των ΗΠΑ έναντι όλων των άλλων κέντρων ισχύος παραμένει αδιαμφισβήτητη. Η επιλογή των ΗΠΑ να διατηρούν σχέσεις απλής ηγεμονίας με τα φιλικά και συμμαχικά κράτη και όχι κυριαρχίας, και να περιορίζουν την παρέμβασή τους στα υπερπόντια πεδία, ενίοτε συσκοτίζει τα πραγματικά δεδομένα. Σε συνθήκες κρίσεως, όπως στην κρίση της Ουκρανίας ή στο ζήτημα της Ταϊβάν, η μονοπολική υπεροχή των ΗΠΑ επιβεβαιώνεται. Ιδίως ο πόλεμος στην Ουκρανία με την αποφασιστική παρέμβαση των ΗΠΑ εξάλειψε την διπλωματική διαφοροποίηση της ΕΕ, συγκράτησε την Κίνα, η οποία περιορίσθηκε σε μετρημένη διπλωματική και ρητορική ανοχή της ρωσικής επιθετικότητας, ενώ επανεξέτασε τα σενάρια εισβολής στην προστατευόμενη από την Δύση Ταϊβάν. Οι ΗΠΑ θα εξακολουθήσουν να είναι ο κύριος πόλος παγκόσμιας ισχύος και το ΝΑΤΟ η πλέον σημαντική στρατιωτική συμμαχία χωρίς αντίπαλο δέος.

ΗΠΑ ΚΑΤΑ ΡΩΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΑΣΙΑ

Οι ΗΠΑ παραμένουν η μόνη παγκόσμια δύναμη, καθώς είναι ο μόνος δρών με τεχνολογική πρωτοπορία, αυτάρκεις στρατιωτικές δυνάμεις μη εξαρτώμενες από εξωτερικές αλυσίδες τροφοδοσίας, και την δυνατότητα προβολής ισχύος σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ΗΠΑ είναι το τεχνολογικώς πλέον προηγμένο κράτος με αποφασιστική υπεροχή έναντι όλων των άλλων και η συνθήκη αυτή δεν θα μεταβληθεί στο εγγύς μέλλον. Η στρατιωτική και τεχνολογική υπεροχή των ΗΠΑ και η θέση τους στην απρόσβλητη Βόρειο Αμερική με μέτωπο σε δύο ωκεανούς και διασύνδεση με τα δύο σημαντικότερα οικονομικά κέντρα του πλανήτη, την Ευρώπη και την Ανατολική Ασία, αποτελεί το θεμέλιο της μονοπολικής τους ηγεμονικής ισχύος [1].

Κανένα άλλο κράτος πλην των ΗΠΑ δεν διαθέτει την δυνατότητα αποφασιστικής εμπλοκής σε εκτός συνόρων υπερπόντιες ή μη στρατιωτικές επιχειρήσεις. Οι ΗΠΑ ελέγχουν τους ωκεανούς και τις θαλάσσιες οικονομικές οδούς, οι οποίες από κοινού με τα δυναμικά παράκτια κράτη της Ευρασίας αποτελούν το πραγματικό κέντρο της παγκοσμίου οικονομίας. Ο Βόρειος Ατλαντικός Ωκεανός, ο οποίος ενώνει δύο από τα σημαντικότερα οικονομικά και γεωπολιτικά κέντρα του πλανήτη, την Βόρειο Αμερική και την Ευρώπη, ελέγχεται πλήρως από το ευρω-ατλαντικό πλέγμα ασφαλείας του ΝΑΤΟ. Το 75% των εμπορικών ροών προς την ΕΕ διέρχεται από τον Ατλαντικό Ωκεανό, όχι από την ηπειρωτική Ευρασία. Οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους ελέγχουν πλήρως τον Βόρειο Ειρηνικό Ωκεανό έως και τις ακτές της Ιαπωνίας και της Κορέας περιορίζοντας την Ρωσία και ιδίως την Κίνα στην ηπειρωτική τους έκταση και τον Νότιο Ειρηνικό Ωκεανό μαζί με τα αγγλοσαξονικά κράτη της Ωκεανίας. Η κυριαρχία των Δυτικών και φιλοδυτικών δυνάμεων συνεχίζεται στον Ινδο-Ειρηνικό Ωκεανό μέσω της συμμαχίας πληροφοριών Five Eyes (Αυστραλία, ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο, Καναδάς, Νέα Ζηλανδία) και της αμυντικής συμμαχίας AUKUS των αγγλοσαξονικών κρατών ΗΠΑ, Ηνωμένου Βασιλείου, και Αυστραλίας, στην οποία δεν αποκλείεται στο μέλλον να προσχωρήσουν και τα άλλα δύο αγγλοσαξονικά κράτη, Καναδάς και Νέα Ζηλανδία. Το ΝΑΤΟ είναι η ισχυρότερη στρατιωτική συμμαχία στον πλανήτη, ενώ δεν υπάρχουν αντίστοιχες στρατιωτικές συμμαχίες στον μετασοβιετικό χώρο ή την Ανατολική Ασία. Απέναντι σε αυτό το πλέγμα στρατιωτικής, οικονομικής, και τεχνολογικής υπεροχής της Δύσεως σε όλους τους ωκεανούς, οι δύο αντιδυτικές χερσαίες δυνάμεις, Ρωσία και Κίνα, υστερούν κατά πολύ συγκριτικώς.

Η Ρωσία δεν διαθέτει δυνατότητα υπερπόντιας προβολής ισχύος, καθώς η θαλάσσια ισχύς της είναι ανεπαρκής για αξιώσεις παγκόσμιας κυριαρχίας. Ο ρωσικός στρατός, θεωρητικώς ο δεύτερος ισχυρότερος στον κόσμο, έχει παρουσιάσει κακές επιδόσεις στην Ουκρανία με χαμηλή αποτελεσματικότητα, απαρχαιωμένο οπλοστάσιο, και στατικό δόγμα, ενώ το ρωσικό ναυτικό διαθέτει παλαιού τύπου σκάφη και ένα μόνον δυσλειτουργικό αεροπλανοφόρο. Η αεροναυτική ισχύς της Ρωσίας είναι αυτή μιας μεσαίας δυνάμεως, ανεπαρκής για αντιπαραβολή με τις ΗΠΑ και άλλες Δυτικές θαλάσσιες δυνάμεις. Ο πόλεμος στην Ουκρανία κατέδειξε με τον πλέον σαφή τρόπο ότι η Ρωσία αδυνατεί να προβάλει ισχύ ακόμη και στην άμεση περιφέρειά της, καθώς ηττάται δίπλα στα σύνορά της από την μεσαία δύναμη Ουκρανία. Η ισχύς της Ρωσίας είναι εκτατική, όχι εντατική όπως των Δυτικών κρατών με την υψηλή τεχνολογία. Η ρωσική ισχύς βασίζεται στο πυρηνικό οπλοστάσιο, την διηπειρωτική επικράτεια, τις στρατιωτικές δυνάμεις και την εικόνα διεθνούς ισχύος η οποία όμως αποδομείται, και στην αδράνεια στην ιστορική αντίληψη των Δυτικών κρατών, τα οποία υπερτιμούν την συμβατική ισχύ και την εσωτερική κρατική συνοχή της Ρωσίας, όπως είχαν πράξει με την ΕΣΣΔ.

Τα Δυτικά κράτη επαναλαμβάνουν το ίδιο λάθος υπερεκτιμήσεως των ρωσικών δυνατοτήτων με τις εκτιμήσεις τους για την ισχύ της ΕΣΣΔ. Εάν τότε οι λανθασμένες εκτιμήσεις δικαιολογούνταν λόγω ανεπαρκών πληροφοριών και του σχετικού τεχνολογικού συγχρονισμού Δυτικού κόσμου και ΕΣΣΔ, σήμερα, στην εποχή της ανοικτής και συνεχούς ροής της πληροφορίας και του τεχνολογικού χάσματος μεταξύ Δυτικών κρατών και της υπόλοιπης υφηλίου και των διδαγμάτων από τον πόλεμο στην Ουκρανία, η υπερεκτίμηση της ρωσικής ισχύος είναι αδικαιολόγητη. Ο Δυτικός κόσμος πρέπει να αποκτήσει επίγνωση της γεωπολιτικής υπεροχής του και την βούληση κυριαρχικής εφαρμογής της.

ΗΠΑ ΚΑΤΑ ΚΙΝΑΣ ΣΤΟΝ ΕΙΡΗΝΙΚΟ ΩΚΕΑΝΟ

Οι συνήθεις αναλύσεις για την Κίνα είναι ότι με την ισχυρή οικονομία της θα υπερβεί τις ΗΠΑ ως πρώτη οικονομία του πλανήτη περί το 2030. Ωστόσο, η οικονομική ανάπτυξη της Κίνας θα σημειώσει αποφασιστική επιβράδυνση τα επόμενα έτη λόγω της δημογραφικής γηράνσεως και εγγενών μειονεκτημάτων της κινεζικής οικονομίας. Η Κίνα δεν πρόκειται να αποκτήσει ουσιαστική υπεροχή έναντι των ΗΠΑ και υπέρτερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ ή συλλογική κοινωνική ευημερία. Η οικονομική ανάπτυξη της Κίνας δεν συνεπάγεται αντίστοιχη στρατιωτική ισχύ, διπλωματική επιρροή, και δυνατότητες προβολής ισχύος σε παγκόσμιο επίπεδο. Η διαμόρφωση ενός παγκοσμίου εμβελείας στρατού απαιτεί ισχυρή θεσμική οργάνωση, τεχνολογική αιχμή, και ανταγωνιστικό πνεύμα. Ο κινεζικός στρατός δεν διαθέτει την τεχνολογική πρωτοπορία του αμερικανικού, υστερεί κατά πολύ στις αμυντικές του δυνατότητες, ιδίως στην αεροπορία και το ναυτικό, ενώ βασίζει τον τεχνολογικό του συγχρονισμό με τους προηγμένους στρατούς του ΝΑΤΟ στην κατασκοπεία και την μίμηση των Δυτικών προτύπων ή στην εξάρτηση από την οπισθοδρομική ρωσική αμυντική τεχνολογία [2].

Η Κίνα αδυνατεί να εξέλθει των ακτών της και να προβάλει ισχύ στον Δυτικό Ειρηνικό Ωκεανό λόγω του στρατηγικού περιορισμού του πλέγματος Ιαπωνίας-Κορέας-Ταιβάν, της αμερικανικής στρατιωτικής παρουσίας στην περιοχή και των κρατών της Ινδοκίνας και της Νοτίου Σινικής Θάλασσας. Στα ανατολικά της η Κίνα αντιμετωπίζει ένα είδος αντίστροφου Σινικού Τείχους. Πρόκειται περί ενός γεωπολιτικού δικτύου φιλοδυτικών κρατών, το οποίο εκτείνεται από την Ιαπωνία και την Νότιο Κορέα, την Ταιβάν έως την Νότιο Σινική Θάλασσα με το Βιετνάμ, τις Φιλιππίνες, και καταλήγει στο αρχιπελαγικό κράτος της Ινδονησίας και τις αγγλοσαξονικές νησιωτικές δημοκρατίες της Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας, ενώ αμερικανικές βάσεις στρατηγικώς τοποθετημένες κατά της Κίνας υπάρχουν σε ασιατικά κράτη και ως αυτόνομες εδαφικές κτήσεις στον Δυτικό Ειρηνικό Ωκεανό. Η προβολή ισχύος των θαλασσίων ΗΠΑ περιορίζει την Κίνα στην ηπειρωτική της έκταση, ενώ σε περίοδο δυνητικής αντιπαραθέσεως οι θαλάσσιες οδοί ενεργειακής τροφοδοσίας της Κίνας θα ελέγχονταν από το αμερικανικό ναυτικό. Αντιθέτως, η τροφοδοσία των ΗΠΑ δεν είναι δυνατόν να διακοπεί από έναν εξωτερικό δρώντα. Επί Ψυχρού Πολέμου οι ΗΠΑ έπρεπε να αντισταθμίζουν όχι μόνο την σοβιετική ναυτική παρουσία, αλλά να μεριμνούν και για το θεμελιώδες χερσαίο μέτωπο του ευάλωτου προγεφυρώματος της δημοκρατικής Δυτικής Ευρώπης, όπου δρούσαν πολιτικές στρατηγικές μειονότητες της ΕΣΣΔ. Αντιθέτως, έναντι της Κίνας οι ΗΠΑ δεν χρειάζονται την αποφασιστική δέσμευση χερσαίων δυνάμεων, αλλά αρκεί να αναπτύξουν την θαλάσσια ισχύ τους, ώστε να αποτρέψουν την κινεζική επιθετικότητα στον Δυτικό Ειρηνικό Ωκεανό, ενώ δεν αντιμετωπίζουν πολιτική και ιδεολογική διείσδυση αντίστοιχη με αυτήν των φιλοσοβιετικών κομμουνιστικών κομμάτων.

Εκτός από τις σταθμευμένες αμερικανικές δυνάμεις στην Ανατολική Ασία και τον Δυτικό Ειρηνικό Ωκεανό, η Κίνα είναι αντιμέτωπη με μια τεχνολογικώς προηγμένη Ιαπωνία, η οποία έχει ισχυρές εκσυγχρονισμένες ένοπλες δυνάμεις και την δυνατότητα να μεταβληθεί σε πυρηνική δύναμη. Η Κίνα αδυνατεί να καταλάβει την νησιωτική Ταιβάν, τουλάχιστον όχι χωρίς εξαιρετικώς υψηλό στρατιωτικό κόστος, τον κίνδυνο μαζικών οικονομικών κυρώσεων από τις ΗΠΑ, και την προοπτική περαιτέρω ριζικής στρατιωτικοποιήσεως των αντιπάλων γειτονικών της κρατών. Ακόμη και αν η Κίνα καταλάμβανε την Ταϊβάν, το τελικό γεωπολιτικό κόστος θα υπερέβαινε το όφελος της πολιτικής ενοποιήσεως της κομμουνιστικής και της εθνικιστικής Κίνας (Ταϊβάν), καθώς θα συνεπαγόταν την ραγδαία στρατιωτική ενίσχυση πολλαπλών ανταγωνιστικών κρατικών δρώντων στην άμεση περιφέρειά της. Η Ιαπωνία θα εξελισσόταν πιθανώς σε πυρηνική δύναμη, η Κορέα θα ενίσχυε την αμερικανική παρουσία στην επικράτειά της, ενώ αντίστοιχη αναβάθμιση της στρατιωτικής ισχύος τους και επίταση των δεσμών με τις ΗΠΑ ως εξωχώριο εξισορροπιστή θα επέλεγαν το Βιετνάμ, η Ταϊλάνδη, οι Φιλιππίνες, η Ινδονησία και, φυσικά, η Αυστραλία.

Τελική συνέπεια μιας κινεζικής επιθέσεως θα ήταν η απομόνωση της Κίνας στην ηπειρωτική κύρια επικράτειά της από τα συμμαχικά Δυτικά κράτη, ενώ η Κίνα θα διατηρούσε απλώς τον έλεγχο μόνο στο νησιωτικό προγεφύρωμα της Ταιβάν χωρίς την δυνατότητα επεκτάσεως σε έναν στρατιωτικοποιημένο Ειρηνικό Ωκεανό και μια πλήρη εχθρικών κρατών Νότιο Σινική Θάλασσα. Ακόμη και στην ειρηνική εκδοχή της προβολής επιρροής της Κίνας, αυτή έχει ως απώτατο όριο την Κεντρική Ασία και την Κασπία Θάλασσα στα δυτικά, την Ινδοκίνα στον νότο, και την Κορέα στα ανατολικά, όχι όμως τον Βόρειο Ειρηνικό Ωκεανό, την Ινδία και την Ωκεανία. Η Κίνα παραμένει περιφερειακή και όχι παγκόσμιος δύναμη, ακόμη και στο μαξιμαλιστικό σενάριο ειρηνικής υπαγωγής της Κεντρικής Ασίας, της Νοτιοανατολικής Ασίας, και της Κορέας στην ηγεμονική επιρροή της.

Η ΥΠΕΡΟΧΗ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟΥ

Ο Δυτικός κόσμος με τις ΗΠΑ ως ηγεμονικό κράτος-πυρήνα εξακολουθούν να απολαύουν σαφούς υπεροχής έναντι των αυταρχικών ευρασιατικών δυνάμεων, Ρωσίας και Κίνας και των περιφερειακών συμμάχων τους. Η ισορροπία ισχύος ΗΠΑ-Ρωσίας είναι συντριπτικά ευνοϊκή υπέρ των ΗΠΑ σε όλα τα επίπεδα: δημογραφική ισχύ, οικονομική ευρωστία, στρατιωτικές δυνατότητες, ήπια ισχύ και παγκόσμιο επιρροή στα μείζονα οικονομικά κέντρα ισχύος του πλανήτη. Οι ΗΠΑ είναι ένα κράτος 334 εκατομμυρίων έναντι 144 εκατομμυρίων της Ρωσίας, με ΑΕΠ 22,94 τρισεκατομμυρίων δολαρίων έναντι μόλις 1,493 τρισεκατομμυρίων δολαρίων της Ρωσίας. Ο αμυντικός προϋπολογισμός των ΗΠΑ για το 2022 ανέρχεται σε 801 δισεκατομμύρια δολάρια –το 38% των παγκοσμίων αμυντικών δαπανών- έναντι 290 δισεκατομμυρίων δολαρίων της Κίνας και μόλις 61 δισεκατομμυρίων δολαρίων της Ρωσίας. Βάσει των δημογραφικών προβολών, ο πληθυσμός των ΗΠΑ το 2050 θα έχει ανέλθει στα 375 εκατομμύρια, ενώ αυτός της Ρωσίας θα έχει μειωθεί στα 133 εκατομμύρια [3]. Το εκτιμώμενο ΑΕΠ των ΗΠΑ για το 2036 είναι 43,3 τρισεκατομμύρια δολάρια έναντι 3,52 τρισεκατομμυρίων δολαρίων της Ρωσίας. Οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους ελέγχουν τα τρία από τα τέσσερα μείζονα βιομηχανικά-οικονομικά συμπλέγματα της υφηλίου: την Βόρειο Αμερική, την Ευρώπη, και το πλέγμα Ιαπωνίας-Κορέας. Η Κίνα αποτελεί το τέταρτο βιομηχανικό-οικονομικό σύμπλεγμα και η Ινδία ένα πέμπτο υπό διαμόρφωση. Οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους διαθέτουν τους πλέον προηγμένους στρατούς της υφηλίου με άξονα την ισχύ των αλγοριθμικών συστημάτων και της εξειδικευμένης τεχνολογίας, και τις προηγμένες δυνατότητες επικοινωνίας, δορυφορικής κατοπτεύσεως, και επιμελητείας. Οι οικονομικές και τεχνολογικές δυνάμεις και το ανθρώπινο κεφάλαιο του ευρω-ατλαντικού συμπλέγματος ισχύος ΗΠΑ/ΕΕ είναι πολλαπλάσια και ανώτερα της ακόμη μη υλοποιηθείσης ενότητας Κίνας/Ρωσίας και εδράζονται σε αιώνες θεσμικής ανωτερότητας του Δυτικού πολιτισμού.

Εν γένει, η Ρωσία και η Κίνα δεν διαθέτουν την πολιτική δύναμη και θεσμική υγεία, την οικονομική ισχύ και τον έλεγχο του διεθνούς οικονομικού συστήματος, την τεχνολογική πρωτοπορία, και το πολιτισμικό κύρος των ΗΠΑ ως κράτους-διαδόχου του δυναμικού Προτεσταντικού κόσμου του Βορείου Ατλαντικού και ένοπλου υπερασπιστή των δημοκρατιών και της διεθνούς τάξεως. Οι ΗΠΑ αποτελούν τον ιστορικό κληρονόμο της Δυτικής γεωπολιτικής υπεροχής, η οποία απαντά με τον έλεγχο των θαλασσών από τους Νεωτέρους Χρόνους, και της Δυτικής θεσμικής και τεχνολογικής πρωτοπορίας. Οι ΗΠΑ είναι η αρχικώς εξωτερική δύναμη του εδρασμένου έως το 1945 στην Ευρώπη παγκοσμίου συστήματος ισχύος, η ένοπλη παρέμβαση των οποίων το 1917 και το 1944 στην ηπειρωτική Ευρώπη και από το 1942 στον Ειρηνικό Ωκεανό διατήρησε την διεθνή τάξη, και η ηγεμονική δύναμη του ελεύθερου κόσμου μετά το 1945, η γεωστρατηγική πίεση της οποίας επέφερε την ήττα της χερσαίας ΕΣΣΔ. Οι ΗΠΑ είναι ο πραγματικός και μόνος έσχατος ρυθμιστής του παγκοσμίου συστήματος ισχύος και ο μόνος ηγεμονικός δρων με παγκόσμια προβολή ισχύος.

Οι ΗΠΑ είναι η πολιτισμική συνέχεια του ευρωπαϊκού κόσμου στην Βόρειο Αμερική και η Ευρώπη αποτελεί σαφή πολιτισμική ενότητα, ενώ η Ασία δεν αποτελεί πολιτισμική ενότητα ή ιδεολογικό και γεωστρατηγικό πρόταγμα. Η Ασία είναι κατατετμημένη μεταξύ διαφορετικών πολιτισμικών σφαιρών: της σινικής, της ινδικής, της ισλαμικής ιρανικής, της ισλαμικής αραβικής, της υβριδικής Ινδοκίνας και των σινογενών πολιτισμών της Κορέας, του Βιετνάμ, και της Ιαπωνίας. Εκτός από την πολιτισμική κατάτμηση στην Ασία δεν υφίστανται διακρατικοί οργανισμοί αντίστοιχης σημασίας και εσωτερικής συνοχής, όπως το ΝΑΤΟ και η ΕΕ στον ευρω-ατλαντικό χώρο, ενώ πολλά κράτη της Ασίας διαθέτουν σχέσεις έντονου ανταγωνισμού. Μόνο στην Ευρώπη η πολιτισμική συνάφεια των εθνών ταυτίζεται με την γεωστρατηγική ενότητα, ενώ αντίστοιχη συνθήκη δεν ισχύει στην Ασία, όπου κράτη όπως η Ιαπωνία, η Κορέα, και το Βιετνάμ, τα οποία έχουν επηρεασθεί από τον σινικό πολιτισμό, είναι γεωπολιτικοί αντίπαλοι της Κίνας.

Η Ευρώπη ή η Δύση αποτελούν εσωτερικώς συνεκτικές ενότητες σε γεωπολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο χάρις στην χριστιανική παράδοση και την κοινή πίστη στην πολιτική αυτονομία. Αντιθέτως η Ασία ή η Ανατολή αποτελούν απλώς αφηρημένες γεωγραφικές έννοιες με ετερόκλητους ιστορικούς δρώντες και διαφορετικούς πολιτισμούς με μεγάλη απόκλιση. Οι όποιες απόπειρες ενώσεως των ασιατικών δυνάμεων πραγματοποιούνται κατά τρόπο αρνητικό, στο πλαίσιο αντιθέσεως στην συνεκτική Δύση, και βάσει των αρχών του πολιτικού αυταρχισμού και διοικητικού συγκεντρωτισμού ή στην περίπτωση Δυτικών αναλυτών, βάσει αντιδυτικών και αντικαπιταλιστικών ιδεοληψιών. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο μόνος ενιαίος σε γεωπολιτικό επίπεδο πολιτισμός είναι ο Δυτικός, καθώς ο πολιτισμικός χώρος Ευρώπης και ευρωπαιογενών κοινωνιών ταυτίζεται με το ευρω-ατλαντικό πλέγμα ασφαλείας του ΝΑΤΟ και με το αγγλοσαξονικό πλέγμα ασφαλείας του AUKUS. Εν γένει, η υπεροχή των Δυτικών κρατών δεν αποτελεί τυχαία σύμβαση, πρόσφατη εξέλιξη ή ιστορικό διάλειμμα, αλλά την θεμελιώδη πολιτισμική συνθήκη του παγκοσμίου συστήματος ισχύος τους τελευταίους πέντε αιώνες τουλάχιστον.

Η κατά Makinder Καρδιογαία του κόσμου και η Περίμετρός της. Πηγή: https://geography.name/heartland/
---------------------------------------------------------

Η πραγματική απρόσβλητη από εχθρική επίθεση «Καρδιογαία» [heartland] του παγκόσμιου συστήματος είναι η Βόρειος Αμερική, όχι η ευρασιατική ενδοχώρα, όπως υπέθετε στις αρχές του 20ού αιώνος ο Halford Mackinder. Ασφαλείς μεταξύ δύο ωκεανών, οι ΗΠΑ δεν περικυκλώνονται από έναν δυνητικό αντίπαλο και οπωσδήποτε όχι από μία χερσαία δύναμη, όπως η Γερμανία στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ΕΣΣΔ κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, και η Ρωσία ή η Κίνα σήμερα. Η Βόρειος Αμερική είναι το πραγματικό γεωστρατηγικό κέντρο του πλανήτη. Οι ΗΠΑ είναι η μόνη δύναμη με δυνατότητα προβολής παγκοσμίου ισχύος, καθώς ελέγχουν όλες τις παγκόσμιες θαλάσσιες οδούς.

ΟΙ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΜΥΘΟΙ ΤΗΣ ΕΥΡΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΟΥ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ

Η στροφή της Ρωσίας προς την Ασία και η υποτιθέμενη διαμόρφωση ενός ευρασιατικού σινορωσικού συμπλέγματος ισχύος, η οποία παρουσιάζεται σε τμήμα της βιβλιογραφίας ως μείζων γεωπολιτική εξέλιξη, αποτελεί περισσότερο προπαγανδιστική ρητορική παρά υλική πραγματικότητα. Η αντίληψη της Ευρασίας και δη του συμπλέγματος Ρωσίας-Κεντρικής Ασίας-Κίνας ως οικονομικής και γεωπολιτικής ενότητας είναι λανθασμένη, καθώς ενώνει κατά τρόπο αυθαίρετο επιμέρους ενότητες χωρίς ουσιώδη διασύνδεση, όπως η δυναμική πολυπληθής παράκτια Ανατολική Ασία, η χαμηλής δημογραφικής πυκνότητας και οικονομικής αποδόσεως Σιβηρία, οι χαμηλής δημογραφικής πυκνότητας ενδοηπειρωτικές εκτάσεις της Κεντρικής Ασίας, και ο ευρωπαϊκός οικονομικός πυρήνας της Ρωσίας.

Στην ιστορική διαχρονία ο ρωσικός παράγοντας επεδίωξε τον έλεγχο και την αξιοποίηση των τεραστίων εκτάσεων της Άνω Ασίας δημιουργώντας συχνά στους εξωτερικούς παρατηρητές την ψευδαίσθηση μιας υπερδυνάμεως, η οποία θα αξιοποιούσε την Ευρασία, ώστε να αντιπαρατεθεί επιτυχώς στις Δυτικές θαλάσσιες δυνάμεις [4].

Θέσεις περί την ανάδυση ενός πολυπολικού κόσμου νοουμένου ως χορείας ισοτίμων δυνάμεων, όπου, μάλιστα, η Ευρασία θα αποτελεί το οικονομικό και γεωπολιτικό κέντρο του πλανήτη, είναι παραπλανητικές διότι δεν αναγιγνώσκουν με ορθό τρόπο τα γεωγραφικά και γεωπολιτικά δεδομένα. Η Ευρασία ως γεωπολιτική ενότητα δεν υφίσταται, διότι η ενοποίηση αυτής της χερσαίας μάζας είναι μη εφικτή λόγω των μεγάλων αποστάσεων και της γεωφυσικής διαμορφώσεως. Αντιθέτως, υφίστανται πολλαπλές οικονομικές ενότητες, όπως η παράκτια Ανατολική Ασία με το θαλάσσιο μέτωπο στον Ειρηνικό Ωκεανό (έδρα ισχύος της Κίνας), η χαμηλής αποδόσεως ενδοχώρα της Ευρασίας και τα επιμέρους παράκτια κέντρα της Περιμέτρου, όπως η Ινδία, η Δυτική Ασία, και η Ευρώπη ως θεμελιώδες οικονομικό κέντρο της υφηλίου και ως τμήμα του ευρω-ατλαντικού γεωπολιτικού χώρου.

Ο πυρήνας ισχύος της Ρωσίας με την στρατιωτική και βιομηχανική υποδομή απαντά στο ευρωπαϊκό τμήμα: το 27% περί την Μόσχα, το 12% στην Αγία Πετρούπολη και το βορειοδυτικό τμήμα, το 16% στα Ουράλια, το 13% στην περιοχή του Βόλγα και το 14% στην δυτική Σιβηρία. Τα σημαντικότερα κέντρα παραγωγής ατσαλιού απαντούν στην ευρωπαϊκή Ρωσία και τα Ουράλια [5]. Οι αποστάσεις ανάμεσα στον ρωσικό πυρήνα ισχύος και τα παράκτια οικονομικά κέντρα της ανατολικής Κίνας είναι τεράστιες και καθιστούν εξαιρετικώς δυσχερή την ανάπτυξη της Σιβηρίας-Κεντρικής Ασίας ως αυτόνομου γεωπολιτικού και οικονομικού κέντρου, όπως επεδίωκε η ρωσική ηγεσία. Η Σιβηρία κατατρύχεται από ανυπέρβλητες γεωφυσικές δυσχέρειες, όπως το παγωμένο έδαφος και υπέδαφος, η απουσία λιμένων εξόδου στον βορρά και οι ανεπαρκείς φυσικές οδοί συγκοινωνιών. Η ευρασιατική ενδοχώρα λόγω των αποστάσεων από τους λιμένες εξαγωγής και τα εστιακά οικονομικά κέντρα της Ευρασίας και των εγγενών γεωφυσικών της μειονεκτημάτων δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθεί σε εστιακό οικονομικό κέντρο του παγκοσμίου συστήματος.

Ακόμη και η οικονομική ισχύς της Κίνας δεν χαρακτηρίζεται από ισομερή ανάπτυξη σε όλη την επικράτειά της, αλλά είναι επικεντρωμένη στο παράκτιο, προσανατολισμένο στον Ειρηνικό Ωκεανό, τμήμα της. Η Σιβηρία διαθέτει έναν εξαιρετικώς μικρό πληθυσμό σε σχέση με το μέγεθός της ως μια από τις πλέον αραιοκατοικημένες περιοχές του πλανήτη με πληθυσμιακή πυκνότητα 3 ατόμων ανά χλμ². Σε μια γεωγραφική έκταση 13,1 εκατομμυρίων χλμ² μεγαλύτερη της Ευρώπης ή της Κίνας ή των ΗΠΑ, διαβιούν μόλις 40 εκατομμύρια άνθρωποι. Η Σιβηρία (όπως και η Κεντρική Ασία) δεν διαθέτει γεωπολιτική δυναμική λόγω των δυσχερών κλιματικών δεδομένων, της ευρείας χερσαίας μάζας, των μεγάλων αποστάσεων από τους λιμένες και τα σημαντικά οικονομικά κέντρα που είναι όλα παράκτια.

Σε γεωστρατηγικό επίπεδο η Ρωσία πλέον είναι περιορισμένη ανάμεσα στο ευρω-ατλαντικό πλέγμα ασφάλειας του ΝΑΤΟ στα δυτικά και το αντίστοιχο φιλοδυτικό πλέγμα Ιαπωνίας-Κορέας στα ανατολικά και την Κίνα, η οποία δεν θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητος σύμμαχος της Ρωσίας στο διηνεκές. Η γεωπολιτική αντιπαλότητα Ρωσίας και Κίνας δεν θα πρέπει να θεωρείται απίθανη εξέλιξη, καθώς έχει εκδηλωθεί στην ιστορική διαχρονία τα έτη 1652-1689, 1858-1868, 1899-1900 και 1961-1991. Οι εδαφικές αυτοκρατορικές φιλοδοξίες της Κίνας προς το παρόν εστιάζονται στον έλεγχο της Ταϊβάν, όμως ένα σενάριο διεκδικήσεων των απωλεσθεισών περιοχών του Αμούρ, της σημερινής ρωσικής Άπω Ανατολής, δεν θα πρέπει να αποκλεισθεί.

Σε οικονομικό επίπεδο η μέτριας αποδόσεως Ρωσία, η οικονομία της οποίας ισούται με αυτήν του Βελγίου και της Ολλανδίας υπολειπόμενη κατά πολύ αυτών των ΗΠΑ και της Κίνας, ευρίσκεται περιορισμένη μεταξύ δύο μειζόνων οικονομικών κέντρων του παγκοσμίου συστήματος, της ΕΕ και του πλέγματος της παράκτιας και νησιωτικής Ανατολικής Ασίας. Η Ρωσία επεδίωξε να διαμορφώσει έναν γεωπολιτικό και οικονομικό χώρο στην Κεντρική Ασία και την Σιβηρία, ανταγωνιστικό προς τον ευρω-ατλαντικό χώρο και τον χώρο της Ανατολικής Ασίας/Ειρηνικού Ωκεανού, ωστόσο απέτυχε λόγω των εγγενών γεωφυσικών περιορισμών και των μεγάλων αποστάσεων από τα ουσιώδη οικονομικά κέντρα της Ευρασίας, την παράκτια Ευρώπη και την παράκτια Ανατολική Ασία.

Δεδομένης της αντιπαραθέσεως με το Δυτικό πλέγμα ισχύος και της διαρρήξεως των οικονομικών δεσμών με την Ευρώπη μετά την εισβολή του 2022 στην Ουκρανία, η μόνη επιλογή της Ρωσίας, ώστε να προβάλει επιρροή σε παγκόσμιο επίπεδο και να συνεχίσει την δράση της ως αντιδυτική δύναμη είναι η πρόσδεση στο νέο οικονομικό κέντρο της Κίνας και πιθανώς στο προσεχές μέλλον η συνεργασία με το ανερχόμενο οικονομικό κέντρο της Ινδίας. Οι συνέργειες της Ρωσίας με την Κίνα και η έμμεση αποδοχή του σχεδίου οικονομικής ενοποιήσεως της Ευρασίας από την Κίνα λειτουργούν συμπληρωματικώς στους ρωσικούς σχεδιασμούς, αν και πλέον σηματοδοτούν την σταδιακή υπαγωγή της Ρωσίας στην γεωπολιτική υπεροχή της Κίνας στο ευρασιατικό σχήμα. Ακόμη και ο στρατιωτικός τυχοδιωκτισμός της Ρωσίας στην Ευρασία είναι δυνατόν να θεωρηθεί ως μια απόπειρα εστιάσεως του ευρω-ατλαντικού συμπλέγματος ισχύος υπό τις ΗΠΑ στην Ρωσία και όχι στην Κίνα, ώστε η Κίνα να κερδίσει χρόνο για την περαιτέρω ενδυνάμωσή της πριν από μία μελλοντική αντιπαράθεση με τις Δυτικές θαλάσσιες δυνάμεις στον Ειρηνικό Ωκεανό. Η Ρωσία, δηλαδή, ενεργεί ως κράτος-πελάτης της Κίνας απορροφώντας την Δυτική γεωστρατηγική πίεση και προβάλλοντας την στρατιωτική παράμετρο ως συμβολή στην αντιδυτική συμμαχία.

Ο δεύτερος γεωπολιτικός μύθος είναι αυτός της Βορείου Θαλάσσιας Διαδρομής ως κυρίαρχης μελλοντικής εμπορικής θαλάσσιας οδού σε παγκόσμιο επίπεδο. Η Βόρειος Θαλάσσια Διαδρομή ενώνει τον Βόρειο Ατλαντικό Ωκεανό με την Ανατολική Ασία και τον Δυτικό Ειρηνικό Ωκεανό με μια μικρότερη απόσταση σε σύγκριση με τις νότιες θαλάσσιες οδούς μέσω της Μεσογείου, της Διώρυγας του Σουέζ, και της παράκτιας Ασίας. Σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές η τήξη των πάγων θα διαμορφώσει μια νέα δυναμική εμπορική θαλάσσια οδό σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα γεωφυσικά και γεωπολιτικά δεδομένα, ωστόσο, αποκλείουν την ουσιώδη μεταβολή των προτύπων του θαλασσίου παγκοσμίου εμπορίου. Ακόμη και αν επέλθει τήξη των πάγων, αυτή θα συνεπάγεται ένα ελεύθερο πέρασμα στην περιοχή για μερικούς μόνον μήνες περί το θέρος και οπωσδήποτε όχι τον χειμώνα, οπότε η διαδρομή θα είναι εξ ορισμού κλειστή. Αντιθέτως, οι νότιες θαλάσσιες οδοί μέσω της Μεσογείου, της Διώρυγας του Σουέζ και του Ινδικού Ωκεανού ισχύουν 365 ημέρες τον χρόνο. Τα πλοία στον Αρκτικό Ωκεανό θα πρέπει να διαθέτουν παγοθραυστική τεχνολογία, με συνέπεια την κατακόρυφη αύξηση του κόστους και την αισθητή μείωση της ταχύτητας, ιδίως σε ένα μη ασφαλές θαλάσσιο τοπίο. Οι ναυτιλιακές εταιρίες δεν ενδιαφέρονται απλώς για την απόσταση, αλλά και για το κόστος, τους διαθέσιμους λιμένες, και τον κίνδυνο απρόβλεπτης συμπεριφοράς ενός κράτους, όπως η Ρωσία, εάν αυτή θεωρήσει ότι τα παράκτια ύδατα της ΑΟΖ της δεν πρέπει να παρέχουν την δυνατότητα ελεύθερης ναυσιπλοΐας σε Δυτικά σκάφη [6]. Η Σιβηρία δεν διαθέτει τεχνολογική υποδομή, ώστε να διαμορφωθεί ένα δίκτυο υποστηρικτικών λιμένων για την βόρειο διαδρομή. Σε κάθε περίπτωση, ο αποφασιστικός παράγοντας των διεθνών εξελίξεων δεν είναι η διεθνής οικονομία, αλλά τα γεωστρατηγικά συμφέροντα, όπως εμφατικώς κατέδειξε η στάση των Δυτικών κρατών έναντι της Ρωσίας στην εισβολή της στην Ουκρανία.

Χωρίς θαλάσσια ισχύ, χωρίς επιρροή επί του οικονομικού κέντρου της Ευρώπης και χωρίς τεχνολογική δυναμική, η Ρωσία πλέον μετατρέπεται σε μια αχανή έκταση χωρίς εντατική ισχύ και χωρίς ουσιώδη οικονομική σημασία για το παγκόσμιο σύστημα, το οποίο είναι θαλάσσιο και παράκτιο τόσο στην γεωπολιτική όσο και στην οικονομική παράμετρό του. Η άλλοτε «Καρδιογαία» του παγκοσμίου συστήματος, η οποία μετά την πολιτική ενοποίησή της από την Ρωσική Αυτοκρατορία και την ΕΣΣΔ ασκούσε εξωστρεφή γεωπολιτική πίεση με τάσεις επεκτατισμού προς την περιφέρεια της Περιμέτρου [rimland] έως και τον ύστερο 20ό αιώνα τείνει να καταστεί ένα αδύναμο δευτερεύον κέντρο της διεθνούς ισορροπίας ισχύος. Η Ρωσία οδεύει να μεταβληθεί σε γεωπολιτική μαύρη τρύπα στην ενδοχώρα της Ευρασίας και να υποστεί άλλη μια ενδόρρηξη, όπως έχει συμβεί άλλες φορές στην ιστορική διαχρονία. Η Ρωσία από δομικό μέρος του ευρωπαϊκού συστήματος ασφαλείας από τον 18ο έως τον 20ό αιώνα, από ισότιμο μέλος του παγκοσμίου διπολικού συστήματος τον ύστερο 20ό αιώνα, και μεγάλη δύναμη τον πρώιμο 21ο αιώνα, καθίσταται σε βάθος χρόνου η ασθενής ηπειρωτική ενδοχώρα και υποβαθμισμένη περιφέρεια των παρακτίων κέντρων της Ευρασίας.

Η προτεραιότητα των Δυτικών θαλασσίων δυνάμεων κατά των χερσαίων, και του ευρω-ατλαντικού πολιτισμικού και οικονομικού χώρου και της παράκτιας Ευρασίας έναντι της ευρασιατικής ενδοχώρας, θα προσδιορίσει τον χαρακτήρα του διεθνούς συστήματος ισχύος τον 21ο αιώνα. Το διεθνές σύστημα ισχύος είναι πολυπαραγοντικό, αλλά όχι πολυπολικό. Στο διεθνές σύστημα εξακολουθεί και υπάρχει μόνον μια παγκόσμια δύναμη, οι ΗΠΑ, ενώ Ρωσία και Κίνα είναι απλώς περιφερειακές μεγάλες δυνάμεις. Η ιστορία επιστρέφει με αμείλικτο τρόπο καταδεικνύοντας την διαχρονική ισχύ των βαθιών γεωγραφικών και πολιτισμικών δομών.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

*Το δοκίμιο αυτό δημοσιεύθηκε στο τεύχος αρ. 81 (Απρίλιος - Μάιος 2023) του Foreign Affairs The Hellenic Edition.

[1] B.R. Posen, ‘Command of the Commons: The Military Foundation of U.S. Hegemony’, International Security 28:1 (2003), 5-46.
[2] A. Gilli & M. Gilli, ‘Why China Has Not Caught Up Yet: Military-Technological Superiority and the Limits of Imitation, Reverse Engineering, and Cyber Espionage’, International Security 43:3 (2018/2019), 141-189.
[3] United Nations/Department of Economic and Social Affairs (ed.), World Population Prospects 2022: Summary of Results, New York 2022, 6.
[4] C. Miller, We Shall Be Masters: Russian Pivots to East Asia from Peter the Great to Putin, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2021.
[5] M.S. Blinnikov, A Geography of Russia and Its Neighbors, New York: Guilford Press, 2011, 277, 281.
[6] L. Smith, The New North: The World in 2050, London: Profile Books, 2012, 156-163.

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το Foreign Affairs The Hellenic Edition στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition