Η Ουκρανία κρατάει το μέλλον

Η Ρωσία, μια γερασμένη τυραννία, επιδιώκει να καταστρέψει την Ουκρανία, μια αδάμαστη δημοκρατία. Μια ουκρανική νίκη θα επιβεβαίωνε την αρχή της αυτο-κυριαρχίας (self-rule), θα επέτρεπε στην ενοποίηση της Ευρώπης να προχωρήσει, και θα ενδυνάμωνε τους καλής θέλησης ανθρώπους να επιστρέψουν αναζωογονημένοι σε άλλες παγκόσμιες προκλήσεις. Μια ρωσική νίκη, αντιθέτως, θα επέκτεινε τις γενοκτονικές πολιτικές στην Ουκρανία, θα υπέτασσε τους Ευρωπαίους, και θα καθιστούσε παρωχημένο κάθε όραμα για μια γεωπολιτική Ευρωπαϊκή Ένωση. Αν η Ρωσία συνεχίσει τον παράνομο αποκλεισμό της Μαύρης Θάλασσας, θα μπορούσε να λιμοκτονήσει τους Αφρικανούς και τους Ασιάτες οι οποίοι εξαρτώνται από τα ουκρανικά σιτηρά, επισπεύδοντας μια ανθεκτική διεθνή κρίση που θα καταστήσει σχεδόν αδύνατη την αντιμετώπιση κοινών απειλών, όπως η κλιματική αλλαγή. Μια ρωσική νίκη θα ενίσχυε τους φασίστες και άλλους τυράννους, καθώς και τους μηδενιστές [νιχιλιστές, nihilists] που βλέπουν την πολιτική ως τίποτε περισσότερο από ένα θέαμα σχεδιασμένο από ολιγάρχες για να αποσπάσουν την προσοχή των απλών πολιτών από την καταστροφή του κόσμου. Αυτός ο πόλεμος, με άλλα λόγια, αφορά την θέσπιση αρχών για τον 21ο αιώνα. Αφορά πολιτικές μαζικού θανάτου και το νόημα της ζωής στην πολιτική. Αφορά την δυνατότητα ενός δημοκρατικού μέλλοντος.

Ben Jones
--------------------------------------------------------------

Οι συζητήσεις για την δημοκρατία ξεκινούν συχνά με τις αρχαίες πόλεις-κράτη της Ελλάδας. Σύμφωνα με την παράδοση του αθηναϊκού θρύλου, οι θεότητες Ποσειδώνας και Αθηνά προσέφεραν δώρα στους πολίτες για να κερδίσουν την ιδιότητα του προστάτη. Ο Ποσειδώνας, ο θεός της θάλασσας, χτύπησε το έδαφος με την τρίαινά του, με αποτέλεσμα να τρέμει η γη και να αναβλύζει αλμυρό νερό. Προσέφερε στους Αθηναίους την δύναμη της θάλασσας και το σθένος στον πόλεμο, αλλά εκείνοι χλώμιασαν όταν γεύθηκαν την άλμη. Τότε η Αθηνά φύτεψε έναν σπόρο ελιάς, ο οποίος φύτρωσε και έγινε ελιά. Προσέφερε σκιά για περισυλλογή, ελιές για φαγητό, και λάδι για μαγείρεμα. Το δώρο της Αθηνάς θεωρήθηκε ανώτερο και η πόλη πήρε το όνομα και την προστασία της.

Ο ελληνικός μύθος υποδηλώνει ένα όραμα της δημοκρατίας ως ηρεμία, μια ζωή με στοχαστική σκέψη και κατανάλωση. Ωστόσο, η Αθήνα έπρεπε να κερδίζει πολέμους για να επιβιώσει. Η πιο διάσημη υπεράσπιση της δημοκρατίας, ο επικήδειος λόγος του Περικλή, αναφέρεται στην αρμονία του κινδύνου και της ελευθερίας. Ο Ποσειδώνας είχε ένα δίκιο για τον πόλεμο: μερικές φορές η τρίαινα πρέπει να επιπίπτει. Έκανε επίσης λόγο για την αλληλεξάρτηση. Η ευημερία, και μερικές φορές η επιβίωση, εξαρτάται από το θαλάσσιο εμπόριο. Πώς, άλλωστε, θα μπορούσε μια μικρή πόλη-κράτος όπως η Αθήνα να αντέξει οικονομικά να αφιερώσει το περιορισμένο έδαφός της στις ελιές; Οι αρχαίοι Αθηναίοι τρέφονταν με σιτηρά που έφερναν από την βόρεια ακτή της Μαύρης Θάλασσας, τα οποία καλλιεργούνταν στην μαύρη γη της σημερινής νότιας Ουκρανίας. Μαζί με τους Εβραίους, οι Έλληνες είναι οι μακροβιότεροι γνωστοί μόνιμοι κάτοικοι της Ουκρανίας. Η Μαριούπολη ήταν η πόλη τους, μέχρι που την κατέστρεψαν οι Ρώσοι. Η νότια περιοχή της Χερσώνας, όπου τώρα διεξάγονται μάχες, φέρει ελληνικό όνομα δανεισμένο από ελληνική πόλη. Τον Απρίλιο, οι Ουκρανοί βύθισαν την ρωσική ναυαρχίδα, την Moskva, με πυραύλους Neptune –Neptune είναι το ρωμαϊκό όνομα του Ποσειδώνα.

Τυχαίνει το εθνικό σύμβολο της Ουκρανίας να είναι η τρίαινα. Μπορεί να βρεθεί ανάμεσα στα απομεινάρια του κράτους που ίδρυσαν οι Βίκινγκς στο Κίεβο πριν από περίπου χίλια χρόνια. Αφού ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό από το Βυζάντιο, την ελληνόφωνη ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι κυβερνήτες του Κιέβου καθιέρωσαν το κοσμικό δίκαιο. Η οικονομία μετατοπίστηκε από την δουλεία στην γεωργία, καθώς ο λαός έγινε αντικείμενο φορολόγησης και όχι αιχμαλωσίας. Στους επόμενους αιώνες, μετά την πτώση του κράτους του Κιέβου, οι Ουκρανοί αγρότες υποδουλώθηκαν από τους Πολωνούς και στην συνέχεια από τους Ρώσους. Όταν οι Ουκρανοί ηγέτες ίδρυσαν μια δημοκρατία το 1918, αναβίωσαν την τρίαινα ως εθνικό σύμβολο. Ανεξαρτησία σήμαινε όχι μόνο την απαλλαγή από την δουλεία αλλά και την ελευθερία να χρησιμοποιούν την γη κατά το δοκούν. Ωστόσο, η Ουκρανική Εθνική Δημοκρατία ήταν βραχύβια. Όπως πολλές άλλες νέες δημοκρατίες που ιδρύθηκαν μετά το τέλος της Ρωσικής αυτοκρατορίας το 1917, καταστράφηκε από τους Μπολσεβίκους και τα εδάφη της ενσωματώθηκαν στην Σοβιετική Ένωση. Επιδιώκοντας να ελέγξει το εύφορο έδαφος της Ουκρανίας, ο Ιωσήφ Στάλιν προκάλεσε έναν πολιτικό λιμό που σκότωσε περίπου τέσσερα εκατομμύρια κατοίκους της Σοβιετικής Ουκρανίας το 1932 και το 1933. Οι Ουκρανοί υπερεκπροσωπήθηκαν στα σοβιετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, γνωστά ως γκουλάγκ. Όταν η ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην Σοβιετική Ένωση, στόχος του Αδόλφου Χίτλερ ήταν ο έλεγχος της ουκρανικής γεωργίας. Οι Ουκρανοί υπερεκπροσωπήθηκαν και πάλι μεταξύ των αμάχων θυμάτων -αυτήν την φορά των Γερμανών κατακτητών και των στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού που νίκησαν τους Γερμανούς. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Σοβιετική Ουκρανία υποβλήθηκε ωστόσο σε μια αργή διαδικασία εκρωσισμού κατά την οποία υποβαθμίστηκε η κουλτούρα της.

Όταν η Σοβιετική Ένωση έφτασε στο τέλος της το 1991, οι Ουκρανοί χρησιμοποίησαν και πάλι την τρίαινα ως εθνικό τους σύμβολο. Στις τρεις δεκαετίες που ακολούθησαν, η Ουκρανία κινήθηκε, παραπατώντας, αλλά αδιαμφισβήτητα, προς την κατεύθυνση της λειτουργικής δημοκρατίας. Η γενιά που διοικεί τώρα την χώρα γνωρίζει την Σοβιετική και την προ-Σοβιετική ιστορία, αλλά αντιλαμβάνεται την αυτοκυριαρχία ως αυτονόητη. Σε μια εποχή που η δημοκρατία βρίσκεται σε παρακμή σε όλο τον κόσμο [3] και απειλείται στις Ηνωμένες Πολιτείες, η ουκρανική αντίσταση στην ρωσική επιθετικότητα παρέχει μια εκπληκτική (για πολλούς) επιβεβαίωση της πίστης στις αρχές της δημοκρατίας και στο μέλλον της. Υπό αυτήν την έννοια, η Ουκρανία αποτελεί πρόκληση για όσους στην Δύση έχουν ξεχάσει την ηθική βάση της δημοκρατίας και έτσι, ηθελημένα ή αθέλητα, έχουν παραχωρήσει το πεδίο στην ολιγαρχία και την αυτοκρατορία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Η ουκρανική αντίσταση [4] είναι μια ευπρόσδεκτη πρόκληση, και αναγκαία.

ΤΟ ΤΕΣΤ ΤΟΥ ΚΑΤΕΥΝΑΣΜΟΥ

Η ιστορία της δημοκρατίας του εικοστού αιώνα μάς θυμίζει τι συμβαίνει όταν αυτή η πρόκληση δεν αντιμετωπίζεται. Όπως και η περίοδος μετά το 1991, έτσι και η περίοδος μετά το 1918 γνώρισε την άνοδο και την πτώση της δημοκρατίας. Σήμερα, το σημείο καμπής (προς την μια ή την άλλη κατεύθυνση) είναι πιθανότατα η Ουκρανία˙ στην Ευρώπη του μεσοπολέμου, ήταν η Τσεχοσλοβακία. Όπως η Ουκρανία [5] το 2022, η Τσεχοσλοβακία το 1938 ήταν μια ατελής πολύγλωσση δημοκρατία σε μια σκληρή γειτονιά. Το 1938 και το 1939, αφότου οι ευρωπαϊκές δυνάμεις επέλεξαν να κατευνάσουν τη ναζιστική Γερμανία στο Μόναχο, το καθεστώς του Χίτλερ κατέστειλε την δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας μέσω του εκφοβισμού, της εισβολής χωρίς αντίσταση, της διχοτόμησης, και της προσάρτησης. Εκείνο που πραγματικά συνέβη στην Τσεχοσλοβακία ήταν παρόμοιο με αυτό που φαίνεται να είχε σχεδιάσει η Ρωσία για την Ουκρανία. Η ρητορική του Πούτιν [6] μοιάζει με εκείνη του Χίτλερ σε σημείο λογοκλοπής: αμφότεροι ισχυρίστηκαν ότι μια γειτονική δημοκρατία ήταν κατά κάποιον τρόπο τυραννική, αμφότεροι επικαλέστηκαν φανταστικές παραβιάσεις των δικαιωμάτων των μειονοτήτων ως λόγο εισβολής, και αμφότεροι υποστήριξαν ότι ένα γειτονικό έθνος δεν υπήρχε πραγματικά και ότι το κράτος του ήταν παράνομο.

Το 1938, η Τσεχοσλοβακία διέθετε αξιοπρεπείς ένοπλες δυνάμεις, την καλύτερη βιομηχανία όπλων στην Ευρώπη, και φυσική άμυνα βελτιωμένη με οχυρώσεις. Η ναζιστική Γερμανία δεν θα μπορούσε να νικήσει την Τσεχοσλοβακία σε ανοιχτό πόλεμο και σίγουρα δεν θα το έκανε γρήγορα και εύκολα. Ωστόσο, οι σύμμαχοι της Τσεχοσλοβακίας την εγκατέλειψαν, και οι ηγέτες της επέλεξαν μοιραία την εξορία αντί της αντίστασης. Η ήττα ήταν, υπό μια κρίσιμη έννοια, ηθική. Και επέτρεψε την φυσική μεταμόρφωση μιας ηπείρου από τον πόλεμο, δημιουργώντας ορισμένες από τις προϋποθέσεις για το Ολοκαύτωμα των Ευρωπαίων Εβραίων.

Όταν η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο του 1939, ξεκινώντας τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η Τσεχοσλοβακία δεν υπήρχε πλέον, και τα εδάφη και οι πόροι της είχαν επανανατεθεί σύμφωνα με τις γερμανικές προτιμήσεις. Η Γερμανία είχε πλέον μακρύτερα σύνορα με την Πολωνία, μεγαλύτερο πληθυσμό, τσεχοσλοβακικά τανκς, και δεκάδες χιλιάδες Σλοβάκους στρατιώτες. Ο Χίτλερ είχε επίσης τώρα έναν ισχυρό σύμμαχο την Σοβιετική Ένωση, η οποία συμμετείχε στην καταστροφή της Πολωνίας αφότου εισέβαλε από τα ανατολικά. Κατά την διάρκεια της εισβολής της Γερμανίας στην Γαλλία και στις Κάτω Χώρες το 1940 και κατά την διάρκεια της Μάχης της Βρετανίας αργότερα το ίδιο έτος, τα γερμανικά οχήματα τροφοδοτούνταν με σοβιετικό πετρέλαιο και οι Γερμανοί στρατιώτες με σοβιετικό σιτάρι, το οποίο σχεδόν όλο αντλείτο από την Ουκρανία.

Αυτή η αλληλουχία γεγονότων ξεκίνησε με την εύκολη γερμανική απορρόφηση της Τσεχοσλοβακίας. Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, τουλάχιστον με τη μορφή που πήρε, θα ήταν αδύνατο να γίνει αν οι Τσεχοσλοβάκοι είχαν αντισταθεί. Κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει τι θα είχε συμβεί αν οι Γερμανοί είχαν εγκλωβιστεί στην Βοημία το 1938. Μπορούμε όμως να είμαστε βέβαιοι ότι ο Χίτλερ [7] δεν θα είχε την αίσθηση της ακαταμάχητης δυναμικής που του απέφερε συμμάχους και τρόμαζε τους εχθρούς του. Σίγουρα θα ήταν πιο δύσκολο για την σοβιετική ηγεσία να δικαιολογήσει μια συμμαχία. Ο Χίτλερ δεν θα ήταν σε θέση να χρησιμοποιήσει τα τσεχοσλοβακικά όπλα στην επίθεσή του στην Πολωνία, η οποία θα είχε αρχίσει αργότερα, αν είχε αρχίσει καν. Το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία θα είχαν περισσότερο χρόνο να προετοιμαστούν για πόλεμο και ίσως να βοηθήσουν την Πολωνία. Μέχρι το 1938, η Ευρώπη έβγαινε από τη Μεγάλη Ύφεση, η οποία ήταν η κύρια δύναμη που προσέλκυε τους ανθρώπους στα πολιτικά άκρα. Αν η μύτη του Χίτλερ είχε ματώσει στην πρώτη του εκστρατεία, η απήχηση της ακροδεξιάς θα μπορούσε να είχε μειωθεί.

ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟΙ ΤΥΡΑΝΝΟΙ

Σε αντίθεση με τους ηγέτες της Τσεχοσλοβακίας, οι Ουκρανοί ηγέτες επέλεξαν να πολεμήσουν και υποστηρίχθηκαν, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, από άλλες δημοκρατίες. Αντιστεκόμενοι, οι Ουκρανοί απέκρουσαν μια σειρά από πολύ σκοτεινά σενάρια και κέρδισαν πολύτιμο χρόνο για τις ευρωπαϊκές και βορειοαμερικανικές δημοκρατίες ώστε να σκεφτούν και να προετοιμαστούν. Η πλήρης σημασία της ουκρανικής αντίστασης του 2022, όπως και του κατευνασμού του 1938, μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο όταν αναλογιστεί κανείς τα μελλοντικά σενάρια που ανοίγει ή αποκλείει. Και για να γίνει αυτό, χρειαζόμαστε το παρελθόν για να κατανοήσουμε το παρόν.

Η κλασική έννοια της τυραννίας και η σύγχρονη έννοια του φασισμού βοηθούν στην κατανόηση του καθεστώτος του Πούτιν, αλλά καμία από τις δύο δεν είναι επαρκής. Οι βασικές αδυναμίες των τυραννιών είναι γενικές και από καιρό γνωστές -καταγεγραμμένες, για παράδειγμα, από τον Πλάτωνα στην «Πολιτεία» του. Οι τύραννοι αντιστέκονται στις καλές συμβουλές, γίνονται εμμονικοί καθώς γερνούν και αρρωσταίνουν, και επιθυμούν να αφήσουν μια αιώνια κληρονομιά. Όλα αυτά είναι σίγουρα εμφανή στην απόφαση του Πούτιν [8] να εισβάλει στην Ουκρανία. Ο φασισμός, μια συγκεκριμένη μορφή τυραννίας, βοηθά επίσης να εξηγηθεί η σημερινή Ρωσία, η οποία χαρακτηρίζεται από την προσωπολατρεία, ένα de facto μοναδικό κόμμα, τη μαζική προπαγάνδα, την παραχώρηση προνομίου στην βούληση έναντι της λογικής, και την πολιτική του «εμείς εναντίον αυτών». Επειδή ο φασισμός θέτει την βία πάνω από την λογική, μπορεί να νικηθεί μόνο με την βία. Ο φασισμός ήταν αρκετά δημοφιλής -και όχι μόνο στις φασιστικές χώρες- μέχρι το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Απαξιώθηκε μόνο επειδή η Γερμανία και η Ιταλία έχασαν τον πόλεμο.

O Πούτιν στην Αγία Πετρούπολη, στην Ρωσία, τον Ιανουάριο του 2020. Dmitri Lovetsky / Pool / Reuters
--------------------------------------------------------

Παρόλο που η Ρωσία είναι φασιστική στην κορυφή, δεν είναι φασιστική καθ’ ολοκληρίαν. Μια συγκεκριμένη κενότητα βρίσκεται στο κέντρο του καθεστώτος Πούτιν. Είναι η κενότητα στα μάτια των Ρώσων αξιωματούχων στις φωτογραφίες, καθώς κοιτάζουν σε μια κενή μέση απόσταση, μια συνήθεια που πιστεύουν ότι προβάλλει την ανδροπρεπή απάθεια. Το καθεστώς του Πούτιν λειτουργεί όχι στρατεύοντας την κοινωνία με την βοήθεια ενός ενιαίου μεγάλου οράματος, όπως έκαναν η φασιστική Γερμανία και η Ιταλία, αλλά αποστρατεύοντας τα άτομα, διαβεβαιώνοντάς τα ότι δεν υπάρχουν βεβαιότητες και θεσμοί που μπορούν να εμπιστευτούν. Αυτή η συνήθεια της αποστρατείας αποτέλεσε πρόβλημα για τους Ρώσους ηγέτες κατά την διάρκεια του πολέμου στην Ουκρανία, επειδή εκπαίδευσαν τους πολίτες τους να βλέπουν τηλεόραση αντί να παίρνουν τα όπλα. Ακόμα κι έτσι, ο μηδενισμός που στηρίζει την αποστρατεία αποτελεί άμεση απειλή για την δημοκρατία.

Το καθεστώς του Πούτιν [9] είναι ιμπεριαλιστικό και ολιγαρχικό, εξαρτώμενο για την ύπαρξή του από την προπαγάνδα που ισχυρίζεται ότι όλος ο κόσμος ήταν πάντα τέτοιος. Ενώ η υποστήριξη της Ρωσίας στον φασισμό, τον λευκό εθνικισμό, και το χάος τής φέρνει ένα συγκεκριμένο είδος υποστηρικτών, ο απύθμενος μηδενισμός της είναι αυτό που προσελκύει τους πολίτες των δημοκρατιών που δεν είναι σίγουροι για το πού να βρουν ηθικά ορόσημα -οι οποίοι έχουν διδαχθεί, στα δεξιά, ότι η δημοκρατία είναι φυσική συνέπεια του καπιταλισμού ή, στα αριστερά, ότι όλες οι απόψεις είναι εξίσου βάσιμες. Το χάρισμα των Ρώσων προπαγανδιστών ήταν να διαχωρίζουν τα πράγματα, να ξεφλουδίζουν τα στρώματα του κρεμμυδιού μέχρι να μην απομείνει τίποτε άλλο από τα δάκρυα των άλλων και το δικό τους κυνικό γέλιο. Η Ρωσία κέρδισε τον πόλεμο της προπαγάνδας την τελευταία φορά που εισέβαλε στην Ουκρανία [10], το 2014, στοχεύοντας ευάλωτους Ευρωπαίους και Αμερικανούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με ιστορίες για τους Ουκρανούς ως Ναζί, Εβραίους, φεμινιστές, και ομοφυλόφιλους. Αλλά πολλά έχουν αλλάξει από τότε: μια γενιά νεότερων Ουκρανών έχει έρθει στην εξουσία, οι οποίοι επικοινωνούν καλύτερα από όσο οι γηραιότεροι Ρώσοι στο Κρεμλίνο.

Η υπεράσπιση του καθεστώτος του Πούτιν έχει προσφερθεί από ανθρώπους που λειτουργούν σαν φιλολογικοί επικριτές, πάντα αποσυνθέτοντας και διαστρεβλώνοντας. Η ουκρανική αντίσταση, την οποία ενσάρκωσε ο πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι, μοιάζει περισσότερο με την λογοτεχνία: επιμελής προσοχή στην τέχνη, χωρίς αμφιβολία, αλλά με σκοπό την άρθρωση αξιών. Αν το μόνο που έχει κανείς είναι η λογοτεχνική κριτική, αποδέχεται ότι όλα χάνονται στον αέρα και παραχωρεί τις αξίες που καθιστούν δυνατή την δημοκρατική πολιτική. Όταν όμως έχει κανείς λογοτεχνία, βιώνει μια ορισμένη στερεότητα, μια αίσθηση ότι η ενσωμάτωση αξιών είναι πιο ενδιαφέρουσα και πιο θαρραλέα από το να τις απορρίπτεις ή να τις χλευάζεις.

Η δημιουργία προηγείται της κριτικής και την ξεπερνά˙ η δράση είναι καλύτερη από τον χλευασμό. Όπως το έθεσε ο Περικλής: «Δεν βασιζόμαστε στην διοίκηση ή στην εξαπάτηση, αλλά στις καρδιές και στα χέρια μας». Η αντίθεση ανάμεσα στα δολερά μαύρα κοστούμια των Ρώσων ιδεολόγων και προπαγανδιστών και στους ένθερμους λαδί τόνους των Ουκρανών ηγετών και στρατιωτών θυμίζει μια από τις πιο βασικές απαιτήσεις της δημοκρατίας: τα άτομα πρέπει να διεκδικούν ανοιχτά τις αξίες παρά τον κίνδυνο που συνεπάγεται κάτι τέτοιο. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι κατανοούσαν ότι οι αρετές ήταν εξίσου σημαντικές με τους υλικούς παράγοντες για την άνοδο και την πτώση των καθεστώτων. Οι Έλληνες γνώριζαν ότι η δημοκρατία μπορούσε να διολισθήσει σε ολιγαρχία, οι Ρωμαίοι γνώριζαν ότι οι δημοκρατίες μπορούσαν να γίνουν αυτοκρατορίες, και αμφότεροι γνώριζαν ότι οι μετασχηματισμοί αυτοί ήταν ηθικοί όπως και θεσμικοί. Αυτή η γνώση βρίσκεται στα θεμέλια της Δυτικής λογοτεχνικής και φιλοσοφικής παράδοσης. Όπως αναγνώριζε ο Αριστοτέλης, η αλήθεια ήταν τόσο απαραίτητη για την δημοκρατία όσο και ευάλωτη στην προπαγάνδα. Κάθε αναβίωση της δημοκρατίας, συμπεριλαμβανομένης της αμερικανικής [δημοκρατίας] του 1776 με τις αυτονόητες αλήθειες της, εξαρτήθηκε από ηθικούς ισχυρισμούς: όχι ότι η δημοκρατία ήταν υποχρεωμένη να υπάρχει, αλλά ότι έπρεπε να υπάρχει, ως μια έκφραση επαναστατικής ηθικής δέσμευσης ενάντια στις πανταχού παρούσες ελκτικές δυνάμεις της ολιγαρχίας και της αυτοκρατορίας.

Αυτό ισχύει για κάθε αναβίωση της δημοκρατίας, εκτός από την πιο πρόσφατη, που ακολούθησε τις επαναστάσεις της Ανατολικής Ευρώπης το 1989 και την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Σε εκείνο το σημείο, καθώς η Ρωσία και η Ουκρανία αναδύθηκαν ως ανεξάρτητα κράτη, μια διεστραμμένη πίστη εγκαταστάθηκε στο «τέλος της ιστορίας», στην έλλειψη εναλλακτικών λύσεων στην δημοκρατία, και στην φύση του καπιταλισμού. Πολλοί Αμερικανοί είχαν χάσει τον φυσικό φόβο της ολιγαρχίας και της αυτοκρατορίας (της δικής τους ή των άλλων) και είχαν ξεχάσει την οργανική σύνδεση της δημοκρατίας με την ηθική δέσμευση και το φυσικό θάρρος. Η συζήτηση για την δημοκρατία στα τέλη του εικοστού αιώνα συγχέει τον ορθό ηθικό ισχυρισμό ότι ο λαός πρέπει να κυβερνά με τον λανθασμένο πραγματικό ισχυρισμό ότι η δημοκρατία είναι η φυσική κατάσταση των πραγμάτων ή η αναπόφευκτη συνθήκη ενός ευνοημένου έθνους. Αυτή η παρανόηση κατέστησε τις δημοκρατίες ευάλωτες, είτε πρόκειται για παλιές είτε για νέες.

Το σημερινό ρωσικό καθεστώς είναι μια από τις συνέπειες της λανθασμένης πεποίθησης ότι η δημοκρατία συμβαίνει με φυσικό τρόπο και ότι όλες οι απόψεις είναι εξίσου έγκυρες. Αν αυτό ήταν αλήθεια, τότε η Ρωσία θα ήταν πράγματι μια δημοκρατία, όπως ισχυρίζεται ο Πούτιν. Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι μια δοκιμασία για το αν μια τυραννία που ισχυρίζεται ότι είναι δημοκρατία μπορεί να θριαμβεύσει και να εξαπλώσει έτσι το λογικό και ηθικό της κενό. Όσοι θεωρούσαν την δημοκρατία δεδομένη, υπνοβατούσαν προς την τυραννία. Η ουκρανική αντίσταση αποτελεί την αφύπνιση.

ΣΟΒΑΡΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

Την Κυριακή πριν η Ρωσία ξεκινήσει την τελευταία της εισβολή στην Ουκρανία, προέβλεψα στην αμερικανική τηλεόραση ότι ο Ζελένσκι θα παρέμενε στο Κίεβο αν η Ρωσία εισέβαλε. Με χλεύασαν για αυτήν την πρόβλεψη, όπως ακριβώς με χλεύασαν όταν προέβλεψα την προηγούμενη ρωσική εισβολή, τον κίνδυνο που έθετε για την αμερικανική δημοκρατία ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, και την απόπειρα πραξικοπήματος του Τραμπ. Πρώην σύμβουλοι του Τραμπ και του προέδρου, Μπαράκ Ομπάμα, διαφώνησαν μαζί μου σε μια τάξη στο Πανεπιστήμιο Yale, όπου διδάσκω. Δεν έκαναν τίποτα περισσότερο από το να αντανακλούν την αμερικανική συναίνεση. Οι Αμερικανοί τείνουν να βλέπουν τον πόλεμο στην Ουκρανία στην μακρά σκιά των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου [11] και των αμερικανικών ηθικών και στρατιωτικών αποτυχιών που ακολούθησαν. Στην κυβέρνηση του Μπάιντεν, οι αξιωματούχοι φοβούνταν ότι παίρνοντας το μέρος του Κιέβου κινδύνευαν να επαναλάβουν την πτώση της Καμπούλ. Μεταξύ των νεότερων ανθρώπων και της πολιτικής αριστεράς, μια βαθύτερη ανησυχία προέκυψε από την έλλειψη εθνικού απολογισμού για την εισβολή στο Ιράκ, που δικαιολογήθηκε τότε με την ιδέα ότι η καταστροφή ενός καθεστώτος θα δημιουργούσε μια tabula rasa από την οποία θα αναδυόταν φυσιολογικά η δημοκρατία. Η ηλιθιότητα αυτού του επιχειρήματος έκανε μια γενιά να αμφιβάλλει για την πιθανότητα ότι ο πόλεμος και η δημοκρατία θα μπορούσαν να έχουν σχέση μεταξύ τους. Η ανησυχία για μια ακόμη στρατιωτική προσπάθεια ήταν ίσως κατανοητή, αλλά η ομοιότητα μεταξύ του Ιράκ και της Ουκρανίας ήταν μόνο επιφανειακή. Οι Ουκρανοί δεν επέβαλαν το δικό τους όραμα σε μια άλλη χώρα. Προστάτευαν το δικαίωμά τους να επιλέγουν τους δικούς τους ηγέτες από μια εισβολή που είχε σκοπό να ακυρώσει την δημοκρατία τους και να εξαλείψει την κοινωνία τους.

Η κυβέρνηση Τραμπ είχε εξαπλώσει τον κυνισμό από την άλλη κατεύθυνση. Πρώτα ο Τραμπ αρνήθηκε να δώσει όπλα στην Ουκρανία προκειμένου να εκβιάσει τον Ζελένσκι. Στην συνέχεια έδειξε ότι ένας πρόεδρος των ΗΠΑ θα επιχειρούσε πραξικόπημα για να παραμείνει στην εξουσία μετά από μια εκλογική ήττα. Το να βλέπεις συμπολίτες σου να πεθαίνουν σε μια προσπάθεια ανατροπής της δημοκρατίας είναι το αντίθετο από το να ρισκάρεις την ζωή σου για να την προστατεύσεις. Φυσικά, αν η δημοκρατία αφορά μόνο τις μεγαλύτερες δυνάμεις και όχι την ηθική, τότε οι ενέργειες του Τραμπ θα είχαν απόλυτο νόημα. Αν κάποιος πιστεύει ότι η καπιταλιστική ιδιοτέλεια γίνεται αυτόματα δημοκρατική αρετή, και ότι το να λέει κανείς ψέματα για το ποιος κέρδισε τις εκλογές είναι απλώς η έκφραση μιας γνώμης όπως κάθε άλλη, τότε ο Τραμπ είναι ένας κανονικός πολιτικός. Στην πραγματικότητα, προσωποποιεί με θράσος την ρωσική ιδέα ότι δεν υπάρχουν αξίες και αλήθεια.

Οι Αμερικανοί είχαν εν πολλοίς ξεχάσει ότι η δημοκρατία είναι μια αξία για την οποία ένας εκλεγμένος αξιωματούχος -ή ένας πολίτης, εν προκειμένω- θα μπορούσε να επιλέξει να ζήσει ή να πεθάνει. Παίρνοντας το ρίσκο, ο Ζελένσκι μετέτρεψε τον ρόλο του από έναν μικροσκοπικό παίκτη σε ένα σκάνδαλο του Τραμπ σε έναν ήρωα της δημοκρατίας. Οι Αμερικανοί υπέθεσαν ότι θα ήθελε να τραπεί σε φυγή επειδή είχαν πειστεί για την υπεροχή των απρόσωπων δυνάμεων: αν φέρνουν την δημοκρατία, τόσο το καλύτερο, αλλά όταν δεν την φέρνουν, οι άνθρωποι υποτάσσονται. «Χρειάζομαι πυρομαχικά, όχι μεταφορικό μέσο» ήταν η απάντηση του Ζελένσκι στις αμερικανικές προτροπές να εγκαταλείψει το Κίεβο. Αυτό ίσως δεν ήταν τόσο εύγλωττο όσο ο επικήδειος λόγος του Περικλή, αλλά αποδίδει το ίδιο νόημα: υπάρχει τιμή στο να επιλέγεις τον σωστό τρόπο να πεθάνεις για λογαριασμό ενός λαού που αναζητά τον σωστό τρόπο να ζήσει.

Για 30 χρόνια, πάρα πολλοί Αμερικανοί θεωρούσαν δεδομένο ότι η δημοκρατία ήταν κάτι που το έκανε κάποιος άλλος -ή μάλλον, κάτι που το έκανε κάτι άλλο: η ιστορία με το να τελειώνει, οι εναλλακτικές λύσεις με το να εξαφανίζονται, ο καπιταλισμός με κάποια ανεξήγητη μαγεία. (Η Ρωσία και η Κίνα είναι καπιταλιστικές, άλλωστε.) Αυτή η εποχή τελείωσε όταν ο Ζελένσκι εμφανίστηκε ένα βράδυ του Φεβρουαρίου για να βιντεοσκοπήσει τον εαυτό του λέγοντας: «Ο πρόεδρος είναι εδώ». Αν ένας ηγέτης πιστεύει ότι η δημοκρατία είναι απλώς αποτέλεσμα ευρύτερων παραγόντων, τότε θα το βάλει στα πόδια όταν αυτοί οι ευρύτεροι παράγοντες φαίνεται να είναι εναντίον του. Το ζήτημα της ευθύνης δεν θα τεθεί ποτέ. Αλλά η δημοκρατία απαιτεί «ειλικρινή αγώνα», όπως έλεγε ο Αμερικανός υπέρμαχος της κατάργησης της δουλείας, Frederick Douglass. Η ουκρανική αντίσταση σε αυτό που φαινόταν να είναι συντριπτική δύναμη υπενθύμισε στον κόσμο ότι η δημοκρατία δεν σημαίνει την αποδοχή της φαινομενικής ετυμηγορίας της ιστορίας. Σημαίνει να φτιάχνεις την ιστορία˙ να αγωνίζεσαι για τις ανθρώπινες αξίες παρά το βάρος της αυτοκρατορίας, της ολιγαρχίας, και της προπαγάνδας˙ και, με τον τρόπο αυτό, να αποκαλύπτεις αθέατες μέχρι πρότινος δυνατότητες.

«ΖΩΝΤΑΣ ΕΝ ΤΗ ΑΛΗΘΕΙΑ»

Επιφανειακά, η απλή αλήθεια του Ζελένσκι ότι «ο πρόεδρος είναι εδώ» είχε σκοπό να ακυρώσει την ρωσική προπαγάνδα, η οποία ισχυριζόταν ότι είχε φύγει από την πόλη. Αλλά το βίντεο, που γυρίστηκε στα ανοιχτά καθώς το Κίεβο βρισκόταν υπό επίθεση, ήταν επίσης μια ανάκτηση της έννοιας της ελευθερίας του λόγου, η οποία έχει ξεχαστεί. Ο Έλληνας θεατρικός συγγραφέας, Ευριπίδης, καταλάβαινε ότι ο σκοπός της ελευθερίας του λόγου ήταν να λέμε την αλήθεια στην εξουσία. Ο ελεύθερος ομιλητής ξεκαθαρίζει έναν επικίνδυνο κόσμο όχι μόνο με αυτά που λέει αλλά και με το ρίσκο που παίρνει όταν μιλάει. Λέγοντας «ο πρόεδρος είναι εδώ» καθώς έπεφταν οι βόμβες και πλησίαζαν οι δολοφόνοι, ο Ζελένσκι «ζούσε με την αλήθεια», σύμφωνα με τα λόγια του Vaclav Havel, ή «έκανε πράξη τα λόγια του», όπως το έθεσε ένας από τους μαθητές μου στην φυλακή. Το πιο διάσημο δοκίμιο του Havel για το θέμα, «η δύναμη των ανίσχυρων», ήταν αφιερωμένο στη μνήμη του φιλοσόφου, Jan Patocka, ο οποίος πέθανε λίγο μετά την ανάκρισή του από την κομμουνιστική μυστική αστυνομία της Τσεχοσλοβακίας. Ο Πούτιν, αξιωματικός της KGB από το 1975 έως το 1991, επεκτείνει την σαδιστική παράδοση των ανακριτών: τίποτα δεν είναι αληθινό, τίποτα δεν αξίζει για να θυσιαστεί κάποιος, όλα είναι ένα αστείο, όλοι είναι προς πώληση. Η ισχύς κάνει το σωστό, μόνο οι ανόητοι πιστεύουν το αντίθετο, και πρέπει να πληρώσουν επειδή είναι ανόητοι.

Μετά το 1991, ο μηδενισμός του όψιμου κομμουνισμού συνυπήρξε με την εφησυχασμένη Δυτική ιδέα ότι η δημοκρατία ήταν απλώς το αποτέλεσμα απρόσωπων δυνάμεων. Αν αποδεικνυόταν ότι αυτές οι δυνάμεις έσπρωχναν προς διαφορετικές κατευθύνσεις, για παράδειγμα προς την ολιγαρχία ή την αυτοκρατορία, τι να πούμε τότε; Αλλά στην παράδοση του Ευριπίδη ή του Havel ή τώρα του Ζελένσκι, θεωρείται δεδομένο ότι οι μεγαλύτερες δυνάμεις είναι πάντα εναντίον του ατόμου και ότι η ιδιότητα του πολίτη πραγματώνεται μέσα από την ευθύνη που αναλαμβάνει κανείς για τα λόγια και τα ρίσκα που παίρνει με τις πράξεις. Η αλήθεια δεν είναι μαζί με την εξουσία, αλλά μια άμυνα εναντίον της. Γι' αυτό η ελευθερία του λόγου είναι απαραίτητη: όχι για να δικαιολογηθείς, όχι για να συμμορφωθείς, αλλά για να διεκδικήσεις αξίες στον κόσμο, γιατί αυτό αποτελεί προϋπόθεση της αυτοκυριαρχίας.

Στην μετά το 1989 παρακμή τους, πολλοί πολίτες των βορειοαμερικανικών και ευρωπαϊκών δημοκρατιών συνέδεσαν την ελευθερία του λόγου με την ικανότητα των πλουσίων να εκμεταλλεύονται τα μέσα ενημέρωσης για να μεταδίδουν αυτοϊκανοποιητικές ανοησίες. Ωστόσο, όταν θυμάται κανείς τον σκοπό της ελευθερίας του λόγου, ενδιαφέρεται λιγότερο για το πόσους οπαδούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχει ένας ολιγάρχης και περισσότερο για το πώς αυτός ο ολιγάρχης έγινε πλούσιος εξ αρχής. Ολιγάρχες όπως ο Πούτιν και ο Τραμπ κάνουν το αντίθετο από το να λένε την αλήθεια στην εξουσία: λένε ψέματα για την εξουσία. Ο Τραμπ είπε ένα μεγάλο ψέμα για τις εκλογές (ότι νίκησε)˙ ο Πούτιν είπε ένα μεγάλο ψέμα για την Ουκρανία (ότι δεν υπάρχει). Η ψεύτικη ιστορία του Πούτιν για την ανατολική Ευρώπη, μια από τις δικαιολογίες του για τον πόλεμο, είναι τόσο εξωφρενική που δίνει την ευκαιρία να θυμηθούμε την έννοια της ελευθερίας του λόγου. Αν ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στον κόσμο, που διοικεί έναν τεράστιο στρατό, ισχυρίζεται ότι μια γειτονική χώρα δεν υπάρχει, αυτό δεν είναι απλώς ένα παράδειγμα ελεύθερης έκφρασης. Είναι γενοκτονική ρητορική μίσους, μια μορφή δράσης που πρέπει να τύχει αντίστασης από άλλες μορφές δράσης.

Σε ένα δοκίμιο που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο του 2021, ο Πούτιν υποστήριξε ότι τα γεγονότα του 10ου αιώνα προκαθόρισαν την ενότητα της Ουκρανίας και της Ρωσίας. Αυτό είναι γκροτέσκο ως ιστορία, αφού η μόνη ανθρώπινη δημιουργικότητα που επιτρέπει στην διάρκεια χιλίων ετών και εκατοντάδων εκατομμυρίων ζωών είναι αυτή του τυράννου να επιλέξει αναδρομικά και αυθαίρετα την δική του γενεαλογία της εξουσίας. Τα έθνη δεν καθορίζονται από τον επίσημο μύθο, αλλά δημιουργούνται από ανθρώπους που κάνουν συνδέσεις μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Όπως το έθεσε ο Γάλλος ιστορικός, Ernest Renan, το έθνος είναι ένα «καθημερινό δημοψήφισμα». Ο Γερμανός ιστορικός, Frank Golczewski, είχε δίκιο όταν είπε ότι η εθνική ταυτότητα δεν είναι αντανάκλαση της «εθνικότητας, της γλώσσας, και της θρησκείας», αλλά μάλλον η «δήλωση μιας συγκεκριμένης ιστορικής και πολιτικής δυνατότητας». Κάτι παρόμοιο μπορεί να ειπωθεί και για την δημοκρατία: μπορεί να οικοδομηθεί μόνο από ανθρώπους που θέλουν να την φτιάξουν και στο όνομα των αξιών που επιβεβαιώνουν με το να παίρνουν ρίσκα γι' αυτές.

Το ουκρανικό έθνος υπάρχει. Τα αποτελέσματα του καθημερινού δημοψηφίσματος είναι ξεκάθαρα και ο ειλικρινής αγώνας είναι εμφανής. Καμία κοινωνία δεν πρέπει να χρειάζεται να αντισταθεί σε μια ρωσική εισβολή για να αναγνωριστεί. Δεν θα έπρεπε να χρειαζόταν ο θάνατος δεκάδων δημοσιογράφων για να δούμε τις βασικές αλήθειες που προσπαθούσαν να αναφέρουν πριν και κατά την διάρκεια της εισβολής. Το γεγονός ότι χρειάστηκε τόση προσπάθεια (και τόση αχρείαστη αιματοχυσία) για να δει η Δύση την Ουκρανία συνολικά, αποκαλύπτει την πρόκληση που θέτει ο ρωσικός μηδενισμός. Δείχνει πόσο κοντά έφτασε η Δύση στο να αποδεχθεί την παράδοση της δημοκρατίας.

ΜΕΓΑΛΑ ΨΕΜΑΤΑ

Αν κάποιος ξεχάσει ότι ο σκοπός της ελευθερίας του λόγου είναι να λέει την αλήθεια στην εξουσία, δεν μπορεί να δει ότι τα μεγάλα ψέματα που λένε οι ισχυροί άνθρωποι αποδυναμώνουν την δημοκρατία. Το καθεστώς του Πούτιν το κάνει αυτό σαφές οργανώνοντας την πολιτική γύρω από την ξεδιάντροπη παραγωγή μυθοπλασίας. Η ειλικρίνεια της Ρωσίας, λέει το επιχείρημα, συνίσταται στην αποδοχή ότι δεν υπάρχει αλήθεια. Σε αντίθεση με την Δύση, η Ρωσία αποφεύγει την υποκρισία απορρίπτοντας εξαρχής όλες τις αξίες. Ο Πούτιν παραμένει στην εξουσία μέσω ενός τέτοιου στρατηγικού σχετικισμού: όχι κάνοντας την δική του χώρα καλύτερη, αλλά κάνοντας τις άλλες χώρες να φαίνονται χειρότερες. Μερικές φορές, αυτό σημαίνει ότι ενεργεί για να τις αποσταθεροποιήσει -για παράδειγμα, στην αποτυχημένη εκλογική παρέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2014, στην επιτυχημένη ψηφιακή υποστήριξη του Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο το 2016, και στην επιτυχημένη ψηφιακή υποστήριξη του Τραμπ το 2016.

Αυτό το φιλοσοφικό σύστημα δίνει την δυνατότητα στον Πούτιν να ενεργεί αλλά και να προστατεύει τον εαυτό του. Μπορούν να πουν στους Ρώσους ότι η Ουκρανία είναι το κέντρο του κόσμου και μετά ότι η Συρία είναι το κέντρο του κόσμου και μετά πάλι ότι η Ουκρανία είναι το κέντρο του κόσμου. Μπορούν να τους πουν ότι όταν οι ένοπλες δυνάμεις τους επεμβαίνουν στην Ουκρανία ή την Συρία, η άλλη πλευρά αρχίζει να σκοτώνει τους δικούς της ανθρώπους. Μπορούν να τους πουν την μια μέρα ότι ο πόλεμος με την Ουκρανία είναι αδύνατος και την επόμενη ότι ο πόλεμος με την Ουκρανία είναι αναπόφευκτος, όπως συνέβη τον Φεβρουάριο. Μπορούν να τους πουν ότι οι Ουκρανοί είναι στην πραγματικότητα Ρώσοι που θέλουν να δεχθούν εισβολή και επίσης ναζιστές σατανιστές που πρέπει να εξοντωθούν. Ο Πούτιν δεν μπορεί να στριμωχτεί στην γωνία. Επειδή η ρωσική ισχύς ισοδυναμεί με τον έλεγχο ενός κλειστού συστήματος μέσων ενημέρωσης, μπορεί απλώς να δηλώσει τη νίκη και να αλλάξει θέμα. Αν η Ρωσία χάσει τον πόλεμο με την Ουκρανία, απλά θα ισχυριστεί ότι κέρδισε και οι Ρώσοι θα τον πιστέψουν ή θα προσποιηθούν ότι τον πιστεύουν.

Για να επιβιώσει ένα τέτοιο καθεστώς, η ιδέα ότι η δημοκρατία στηρίζεται στο θάρρος του να λέγεται η αλήθεια πρέπει να εξαλειφθεί με την βία, αν δεν μπορεί να εξαφανιστεί ως απιθανότητα. Κάθε βράδυ, οι προπαγανδιστές του Κρεμλίνου εξηγούν στην τηλεόραση ότι δεν μπορεί να υπάρξει ένα πρόσωπο όπως ο Ζελένσκι, ένα έθνος όπως η Ουκρανία, ή ένα σύστημα όπως η δημοκρατία. Η αυτο-κυριαρχία πρέπει να είναι ένα αστείο˙ η Ουκρανία πρέπει να είναι ένα αστείο˙ ο Ζελένσκι πρέπει να είναι ένα αστείο. Αν όχι, όλη η ιστορία του Κρεμλίνου ότι η Ρωσία είναι ανώτερη επειδή αποδέχεται ότι τίποτα δεν είναι αλήθεια καταρρέει. Αν οι Ουκρανοί μπορούν πραγματικά να συγκροτήσουν μια κοινωνία και μπορούν πραγματικά να επιλέξουν τους ηγέτες τους, τότε γιατί να μην κάνουν το ίδιο και οι Ρώσοι;

Ο Ζελένσκι σε εκδήλωση μνήμης για τους πεσόντες Ουκρανούς στρατιώτες, στην Λβιβ, τον Αύγουστο του 2022. Ukrainian Presidential Press Service / Reuters
---------------------------------------------------------

Οι Ρώσοι πρέπει να αποθαρρύνονται από τέτοιες σκέψεις με επιχειρήματα για την Ουκρανία που είναι τόσο αποκρουστικά όσο και αναληθή. Η ρωσική πολεμική προπαγάνδα για την Ουκρανία είναι βαθιά, επιθετικά, εσκεμμένα ψευδής, και αυτός είναι ο σκοπός της: να κάνει το τραγελαφικό ψέμα να φαίνεται φυσιολογικό και να φθείρει την ανθρώπινη ικανότητα να κάνει διακρίσεις και να ελέγχει τα συναισθήματα. Όταν η Ρωσία δολοφονεί μαζικά Ουκρανούς αιχμαλώτους πολέμου και κατηγορεί την Ουκρανία, δεν προβάλλει πραγματικά έναν ισχυρισμό αλήθειας: απλώς προσπαθεί να παρασύρει τους Δυτικούς δημοσιογράφους να αναφέρουν όλες τις πλευρές εξίσου, ώστε να αγνοήσουν τα γεγονότα που αποκαλύπτουν. Το θέμα είναι να κάνει τον όλο πόλεμο να φαίνεται ακατανόητος και βρώμικος, αποθαρρύνοντας έτσι την Δυτική εμπλοκή. Όταν οι Ρώσοι φασίστες αποκαλούν τους Ουκρανούς ως «φασίστες», παίζουν αυτό το παιχνίδι, και πάρα πολλοί άλλοι συμμετέχουν σε αυτό. Είναι γελοίο να αντιμετωπίζεται ο Ζελένσκι ως μέρος μιας παγκόσμιας εβραϊκής συνωμοσίας και ταυτόχρονα μιας ναζιστικής συνωμοσίας, αλλά η ρωσική προπαγάνδα προβάλλει συστηματικά και τους δύο ισχυρισμούς. Όμως ο παραλογισμός είναι το ζητούμενο.

Η δημοκρατία και η εθνική υπόσταση εξαρτώνται από την ικανότητα των ατόμων να αξιολογούν τον κόσμο για τον εαυτό τους και να αναλαμβάνουν απροσδόκητους κινδύνους˙ η καταστροφή τους εξαρτάται από την υποστήριξη μεγάλων ψεμάτων που είναι γνωστό ότι είναι ψέματα. Ο Ζελένσκι έκανε αυτή την επισήμανση σε μια από τις απογευματινές ομιλίες του πέρσι τον Μάρτιο: ότι το ψέμα απαιτεί βία, όχι επειδή η βία μπορεί να κάνει το ψέμα αληθινό, αλλά επειδή μπορεί να σκοτώσει ή να ταπεινώσει τους ανθρώπους που έχουν το θάρρος να πουν την αλήθεια στην εξουσία. Όπως παρατήρησε ο Ρώσος στοχαστής, Mikhail Bakhtin, το να ζεις μέσα σε ένα ψέμα σημαίνει να γίνεσαι εργαλείο κάποιου άλλου. Το να σκοτώνεις ή να πεθαίνεις μέσα σε ένα ψέμα είναι ακόμη χειρότερο, καθώς επιτρέπει σε ένα καθεστώς όπως αυτό της Ρωσίας να ανασυσταθεί. Το να σκοτώνεις για το ψέμα έχει συνέπειες γενεών για την Ρωσία, ακόμη και πέρα από τις δεκάδες χιλιάδες νεκρούς και ακρωτηριασμένους νέους πολίτες. Μια παλαιότερη ρωσική γενιά αναγκάζει μια νεότερη να περάσει μέσα από μια δοκιμασία, αφήνοντας το πολιτικό έδαφος τόσο ολισθηρό από το αίμα που οι νέοι δεν μπορούν ποτέ να προχωρήσουν, και οι ηλικιωμένοι μπορούν να κρατήσουν την θέση τους μέχρι τον θάνατο. Η Ουκρανία κυβερνάται ήδη από μια γενιά που έχει συνηθίσει να επιλέγει τους δικούς της ηγέτες, μια εμπειρία που οι Ρώσοι δεν είχαν ποτέ. Με αυτήν την έννοια, επίσης, ο πόλεμος είναι γενεαλογικός. Η βία του, σε όλες τις μορφές της, αποσκοπεί στην εξάλειψη του ουκρανικού μέλλοντος. Τα ρωσικά κρατικά μέσα ενημέρωσης έχουν καταστήσει σαφή την γενοκτονική φιλοδοξία της Μόσχας, ξανά και ξανά. Στα κατεχόμενα εδάφη, οι Ρώσοι εκτελούν άνδρες Ουκρανούς πολίτες ή τους αναγκάζουν να πάνε και να πεθάνουν στο μέτωπο. Οι Ρώσοι βιάζουν Ουκρανές γυναίκες για να τις αποτρέψουν από το να επιθυμούν να κάνουν παιδιά. Τα εκατομμύρια των Ουκρανών που εκτοπίστηκαν βίαια στην Ρωσία, πολλοί εξ αυτών γυναίκες με μικρά παιδιά ή σε αναπαραγωγική ηλικία, πρέπει να δεχτούν αυτά που γνωρίζουν ότι είναι ψευδή για να αποφύγουν την φυλακή και τα βασανιστήρια. Λιγότερο δραματική αλλά και πάλι σημαντική είναι η σκόπιμη καταστροφή των ουκρανικών αρχείων, βιβλιοθηκών, πανεπιστημίων, και εκδοτικών οίκων από την Ρωσία. Ο πόλεμος διεξάγεται για τον έλεγχο του εδάφους αλλά και για να ελέγξουν της μήτρες και τα μυαλά -με άλλα λόγια, το μέλλον.

Η Ρωσία ενσαρκώνει τον φασισμό ενώ ισχυρίζεται ότι τον καταπολεμά˙ οι Ρώσοι διαπράττουν γενοκτονία ενώ ισχυρίζονται ότι την αποτρέπουν. Αυτή η προπαγάνδα δεν είναι εντελώς αναποτελεσματική: το γεγονός ότι η Μόσχα ισχυρίζεται ότι πολεμά ναζί αποσπά την προσοχή πολλών παρατηρητών από τον φασισμό του καθεστώτος του Πούτιν. Και πριν οι Βορειοαμερικανοί και οι Ευρωπαίοι επαινέσουν τους εαυτούς τους ότι κέρδισαν τη μάχη των αφηγημάτων, θα πρέπει να κοιτάξουν προς τον παγκόσμιο Νότο. Εκεί, η ιστορία του Πούτιν για τον πόλεμο επικρατεί, ακόμη και όταν οι Ασιάτες και οι Αφρικανοί πληρώνουν ένα φρικτό τίμημα για τον πόλεμο που εκείνος επέλεξε.

ΛΙΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑ

Η μηχανή της προπαγάνδας του Πούτιν, όπως και το υπόλοιπο καθεστώς του, χρηματοδοτείται από τα έσοδα από τις εξαγωγές πετρελαίου και φυσικού αερίου. Η σημερινή ρωσική τάξη πραγμάτων, με άλλα λόγια, εξαρτάται για την ύπαρξή της από έναν κόσμο που δεν έχει κάνει τη μετάβαση στην βιώσιμη ενέργεια. Ο πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας μπορεί να κατανοηθεί ως ένα είδος προεπισκόπησης του πώς θα μοιάζει η ανεξέλεγκτη κλιματική αλλαγή: εκδικητικοί πόλεμοι που διεξάγονται από ψευδολόγους ολιγάρχες υδρογονανθράκων, φυλετική βία αντί για την επιδίωξη της ανθρώπινης επιβίωσης μέσω της τεχνολογίας, ελλείψεις και πείνα σε μεγάλο μέρος του κόσμου, και καταστροφή σε τμήματα του παγκόσμιου Νότου.

Στην ουκρανική ιστορία, η πολιτική μυθοπλασία συνοδεύει τον πολιτικό λιμό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, όταν ο Στάλιν ξεκίνησε αυτό που αποκαλούσε «εσωτερικό αποικισμό» της Σοβιετικής Ένωσης, πολλά αναμένονταν από το εύφορο έδαφος της Ουκρανίας. Και όταν το σχέδιό του για την ταχεία κολεκτιβοποίηση της γεωργίας απέτυχε, ο Στάλιν κατηγόρησε έναν μακρύ κατάλογο έτοιμων αποδιοπομπαίων τράγων: πρώτα τους Ουκρανούς κομμουνιστές, μετά τους φανταστικούς Ουκρανούς εθνικιστές τους οποίους υποτίθεται ότι υπηρετούσαν οι κομμουνιστές, μετά τους φανταστικούς Πολωνούς πράκτορες τους οποίους υποτίθεται ότι υπηρετούσαν οι εθνικιστές. Το Πολιτικό Γραφείο, εν τω μεταξύ, επέβαλε επιτάξεις και άλλα τιμωρητικά μέτρα που εξασφάλισαν τον θάνατο περίπου τεσσάρων εκατομμυρίων Ουκρανών. Όσοι στο εξωτερικό προσπάθησαν να οργανώσουν ανακουφιστική βοήθεια, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανής φεμινίστριας, Milena Rudnytska, η οποία έτυχε να είναι εβραϊκής καταγωγής, αποκλήθηκαν ναζιστές. Αυτός ο κατάλογος των φανταστικών εχθρών του 1933 μοιάζει εκπληκτικά με τον κατάλογο της Ρωσίας σήμερα.

Υπάρχει ένα ευρύτερο ιστορικό μοτίβο εδώ, κατά το οποίο η εκμετάλλευση των καρπών του ουκρανικού εδάφους δικαιολογείται από φαντασιώσεις για την γη και τους ανθρώπους. Στην αρχαιότητα, οι Έλληνες φαντάζονταν τέρατα και θαύματα στα εδάφη που είναι σήμερα η Ουκρανία. Κατά την διάρκεια της Αναγέννησης, καθώς οι Πολωνοί ευγενείς υποδούλωναν τους Ουκρανούς αγρότες, επινόησαν για τον εαυτό τους έναν μύθο φυλετικής ανωτερότητας. Αφότου η ρωσική αυτοκρατορία διεκδίκησε ουκρανικά εδάφη από την διχοτομημένη Πολωνία, οι μελετητές της επινόησαν μια βολική ιστορία για το πώς τα δύο εδάφη ήταν ένα, μια ιστορία που ο Πούτιν ανακύκλωσε στο δοκίμιό του πέρυσι. Ο Πούτιν αντέγραψε τις φαντασιώσεις του Στάλιν -και του Χίτλερ, για το θέμα αυτό. Η Ουκρανία ήταν το κέντρο ενός ναζιστικού σχεδίου πείνας, σύμφωνα με το οποίο οι κολλεκτιβιστικές φάρμες του Στάλιν επρόκειτο να κατασχεθούν και να χρησιμοποιηθούν για την σίτιση της Γερμανίας και άλλων ευρωπαϊκών εδαφών, προκαλώντας τον λιμό δεκάδων εκατομμυρίων Σοβιετικών πολιτών. Καθώς πάλευαν για τον έλεγχο των ουκρανικών τροφίμων, οι Ναζί παρουσίαζαν τους Ουκρανούς ως έναν απλό αποικιακό λαό που θα ήταν ευτυχής να κυβερνάται από τους ανωτέρους του. Αυτή ήταν και η άποψη του Πούτιν.

Φαίνεται ότι ο Πούτιν έχει το δικό του σχέδιο πείνας. Η Ουκρανία είναι ένας από τους σημαντικότερους εξαγωγείς αγροτικών προϊόντων στον κόσμο. Όμως το ρωσικό ναυτικό έχει αποκλείσει τα ουκρανικά λιμάνια στη Μαύρη Θάλασσα, Ρώσοι στρατιώτες έχουν βάλει φωτιά σε ουκρανικά χωράφια, και το ρωσικό πυροβολικό έχει βάλει στο στόχαστρο σιλό σιτηρών και τις σιδηροδρομικές υποδομές που απαιτούνται για να μεταφερθούν τα σιτηρά στα λιμάνια. Όπως ο Στάλιν το 1933, ο Πούτιν έχει λάβει σκόπιμα μέτρα για να ρισκάρει την πείνα εκατομμυρίων ανθρώπων. Ο Λίβανος βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στα ουκρανικά σιτηρά, όπως και η Αιθιοπία, η Υεμένη, και τα εύθραυστα έθνη του Σαχέλ. Ωστόσο, η εξάπλωση της πείνας δεν είναι απλώς ένα ζήτημα του ότι τα ουκρανικά τρόφιμα δεν φτάνουν στις συνήθεις αγορές τους. Η πρόβλεψη των ελλείψεων ανεβάζει τις τιμές των τροφίμων παντού. Οι Κινέζοι αναμένεται να συσσωρεύουν τρόφιμα, οδηγώντας τις τιμές ακόμη πιο ψηλά. Οι ασθενέστεροι και οι φτωχότεροι θα υποφέρουν πρώτοι. Και αυτό είναι το θέμα. Όταν αυτοί που δεν έχουν φωνή πεθαίνουν, εκείνοι που κυβερνούν με θανατηφόρο θέαμα επιλέγουν το νόημα του θανάτου τους. Και ίσως αυτό κάνει ο Πούτιν.

Ενώ ο Στάλιν έκρυψε τον ουκρανικό λιμό της δεκαετίας του 1930 με προπαγάνδα, ο Πούτιν χρησιμοποιεί την ίδια την πείνα ως προπαγάνδα. Εδώ και μήνες, οι Ρώσοι προπαγανδιστές κατηγορούν την Ουκρανία για έναν επικείμενο λιμό. Η φρίκη του να λένε ένα τέτοιο ψέμα στους ευάλωτους αφρικανικούς και ασιατικούς πληθυσμούς γίνεται ευκολότερα κατανοητή υπό το πρίσμα της ρατσιστικής, αποικιοκρατικής νοοτροπίας του καθεστώτος του Πούτιν. Πρόκειται, άλλωστε, για ένα καθεστώς που επέτρεψε να προβάλλεται στον τοίχο της αμερικανικής πρεσβείας στη Μόσχα η εικόνα του Ομπάμα να πεολειχεί μια μπανάνα, και του οποίου τα μέσα ενημέρωσης ανακήρυξαν το τελευταίο έτος της διακυβέρνησης του Ομπάμα «το έτος της μαϊμούς». Ο Πούτιν, όπως και άλλοι λευκοί εθνικιστές [στμ: ρατσιστές], έχει εμμονή με την δημογραφία και φοβάται ότι η φυλή του θα ξεπεραστεί αριθμητικά.

Ο ίδιος ο πόλεμος ακολούθησε μια φυλετική αριθμητική. Μερικοί από τους πρώτους Ρώσους στρατιώτες που σκοτώθηκαν στη μάχη ήταν Ασιάτες από την ανατολική Ρωσία, και πολλοί από αυτούς που πέθαναν έκτοτε ήταν Ουκρανοί από τη Ντονμπάς που στρατολογήθηκαν με την βία. Ουκρανές γυναίκες και παιδιά έχουν απελαθεί στην Ρωσία επειδή θεωρούνται αφομοιώσιμοι, άνθρωποι που μπορούν να ενισχύσουν τις τάξεις των λευκών Ρώσων. Η πείνα των Αφρικανών και των Ασιατών, όπως το βλέπει ο Πούτιν, είναι ένας τρόπος να μεταφερθεί το δημογραφικό άγχος στην Ευρώπη μέσω ενός κύματος προσφύγων που θα δραπετεύουν από την πείνα. Οι ρωσικοί βομβαρδισμοί κατά των αμάχων της Συρίας ακολούθησαν μια παρόμοια λογική.

Τίποτα από το σχέδιο πείνας δεν είναι κρυφό. Στο Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ της Αγίας Πετρούπολης τον Ιούνιο του 2022, η Margarita Simonyan, αρχισυντάκτρια του κρατικού δικτύου RT, δήλωσε ότι «όλη μας η ελπίδα έγκειται στον λιμό». Όπως καταλαβαίνει ο επιδέξιος προπαγανδιστής, το νόημα του να λιμοκτονούν οι Αφρικανοί και οι Ασιάτες είναι να δημιουργηθεί ένα υπόβαθρο για την προπαγάνδα. Καθώς θα αρχίζουν να πεθαίνουν [εκείνοι που θα πεινούν], οι Ουκρανοί θα γίνουν οι αποδιοπομπαίοι τράγοι. Αυτό ίσως λειτουργήσει, ίσως όχι. Όλες οι προηγούμενες φαντασιώσεις για την Ουκρανία και τα τρόφιμά της έγιναν κάποτε πιστευτές από ανθρώπους με επιρροή. Η ρωσική προπαγάνδα σήμερα έχει ένα πλεονέκτημα στον παγκόσμιο Νότο. Σε μεγάλο μέρος της Αφρικής, η Ρωσία είναι γνωστή μορφή, ενώ η Ουκρανία όχι. Λίγοι Αφρικανοί ηγέτες έχουν αντιταχθεί δημοσίως στον πόλεμο του Πούτιν και κάποιοι θα μπορούσαν να πειστούν να παπαγαλίσουν τα λεγόμενά του. Σε ολόκληρο τον παγκόσμιο Νότο, δεν είναι ευρέως γνωστό ότι η Ουκρανία είναι κορυφαίος εξαγωγέας τροφίμων -ούτε ότι είναι μια φτωχή χώρα με κατά κεφαλήν ΑΕΠ συγκρίσιμο με εκείνο των χωρών που τροφοδοτεί, όπως η Αίγυπτος και η Αλγερία.

Υπάρχει λόγος να ελπίζουμε. Οι Ουκρανοί προσπαθούν να μεταδώσουν την πραγματικότητα της θέσης τους στους ανθρώπους του παγκόσμιου Νότου, ώστε να μπορέσουν να πουν την αλήθεια για το σχέδιο πείνας της Μόσχας και να το καταστήσουν έτσι αδύνατο. Και καθώς η Ουκρανία έχει αποκτήσει από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη καλύτερα όπλα, η κυριαρχία της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα έχει αποδυναμωθεί. Τον Ιούλιο του 2022, η Ουκρανία και η Ρωσία υπέγραψαν συμφωνίες με την Τουρκία, οι οποίες θα πρέπει, κατ' αρχήν, να επιτρέψουν σε ορισμένα ουκρανικά σιτηρά να φύγουν από τη Μαύρη Θάλασσα και να ταΐσουν Αφρικανούς και Ασιάτες. Ωστόσο, την επομένη της υπογραφής της συμφωνίας, η Ρωσία εκτόξευσε πυραύλους στο λιμάνι της Οδησσού, από το οποίο η Ουκρανία στέλνει μεγάλο μέρος των σιτηρών της. Λίγες ημέρες μετά, η Ρωσία σκότωσε τον κορυφαίο γεωργικό επιχειρηματία της Ουκρανίας σε μια πυραυλική επίθεση. Ο μόνος σίγουρος τρόπος για να τροφοδοτηθεί ο κόσμος είναι οι Ουκρανοί στρατιώτες να πολεμήσουν μέσω της επαρχίας της Χερσώνας μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα και να φτάσουν στη νίκη.

Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Η Ουκρανία πολεμά εναντίον μιας τυραννίας που είναι επίσης αποικιοκρατική δύναμη. Αυτο-κυριαρχία σημαίνει όχι μόνο υπεράσπιση της δημοκρατικής αρχής του να επιλέγουμε τους δικούς μας ηγέτες, αλλά και σεβασμός της ισότητας των κρατών. Οι Ρώσοι ηγέτες έχουν καταστήσει σαφές ότι πιστεύουν ότι μόνο ορισμένα κράτη είναι [εδαφικά] κυρίαρχα και ότι η Ουκρανία δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια αποικία. Μια ουκρανική νίκη θα υπερασπιστεί την ουκρανική [εδαφική] κυριαρχία ειδικότερα, και την αρχή της [εδαφικής] κυριαρχίας γενικότερα. Θα βελτίωνε επίσης τις προοπτικές άλλων μετα-αποικιακών κρατών. Όπως έχει υποστηρίξει ο οικονομολόγος Amartya Sen, οι αυτοκρατορικοί λιμοί είναι αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών σχετικά με την διανομή και όχι την έλλειψη τροφίμων. Αν η Ουκρανία νικήσει, θα συνεχίσει να εξάγει τρόφιμα στον παγκόσμιο Νότο. Αφαιρώντας έναν μεγάλο κίνδυνο ταλαιπωρίας και αστάθειας στον παγκόσμιο Νότο, μια νικήτρια Ουκρανία θα διατηρήσει την δυνατότητα παγκόσμιας συνεργασίας σε κοινά προβλήματα όπως η κλιματική αλλαγή.

Για την Ευρώπη, είναι επίσης σημαντικό να νικήσει η Ουκρανία και να ηττηθεί η Ρωσία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μια συλλογή από μετα-ιμπεριαλιστικά κράτη: ορισμένα από αυτά είναι πρώην αυτοκρατορικές μητροπόλεις, άλλα είναι μετα-ιμπεριαλιστικές περιφέρειες. Οι Ουκρανοί καταλαβαίνουν ότι η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο τρόπος για να εξασφαλίσουν την κρατική υπόσταση από μια ευάλωτη περιφερειακή θέση. Η νίκη για την Ουκρανία θα πρέπει να περιλαμβάνει την προοπτική ένταξης στην ΕΕ. Όπως καταλαβαίνουν πολλοί Ρώσοι, η Ρωσία πρέπει να ηττηθεί, και για παρόμοιους λόγους. Τα ευρωπαϊκά κράτη που σήμερα υπερηφανεύονται για τις παραδόσεις τους στο δίκαιο και την ανεκτικότητα έγιναν πραγματικά δημοκρατίες μόνο αφού έχασαν τον τελευταίο αυτοκρατορικό τους πόλεμο. Μια Ρωσία που διεξάγει έναν αυτοκρατορικό πόλεμο στην Ουκρανία δεν μπορεί ποτέ να ασπαστεί το κράτος δικαίου, και μια Ρωσία που ελέγχει το ουκρανικό έδαφος δεν θα επιτρέψει ποτέ ελεύθερες εκλογές. Μια Ρωσία που χάνει έναν τέτοιο πόλεμο, μια Ρωσία στην οποία ο Πουτινισμός αποτελεί αρνητική κληρονομιά, έχει μια ευκαιρία. Παρά τα όσα ισχυρίζεται η ρωσική προπαγάνδα, η Μόσχα χάνει πολέμους με κάποια συχνότητα, και κάθε περίοδος μεταρρυθμίσεων στην σύγχρονη ρωσική ιστορία έχει ακολουθήσει μια στρατιωτική ήττα.

Πιο επειγόντως, απαιτείται μια ουκρανική νίκη για να αποφευχθούν περαιτέρω θάνατοι και θηριωδίες στην Ουκρανία. Αλλά η έκβαση του πολέμου έχει σημασία σε ολόκληρο τον κόσμο, όχι μόνο στην φυσική σφαίρα του πόνου και της πείνας, αλλά και στην σφαίρα των αξιών, όπου είναι δυνατά τα πιθανά μέλλοντα. Η ουκρανική αντίσταση μας υπενθυμίζει ότι η δημοκρατία αφορά τον ανθρώπινο κίνδυνο και τις ανθρώπινες αρχές, και μια ουκρανική νίκη θα δώσει στην δημοκρατία έναν νέο αέρα. Η ουκρανική τρίαινα, η οποία κοσμεί τις στολές των Ουκρανών που βρίσκονται τώρα σε πόλεμο, εκτείνεται μέσα από τις παραδόσεις της χώρας στην αρχαία ιστορία, παρέχοντας αναφορές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την επανεξέταση και την αναβίωση της δημοκρατίας.

Η Αθηνά και ο Ποσειδώνας μπορούν να συνδυαστούν. Η Αθηνά, άλλωστε, ήταν η θεά όχι μόνο της δικαιοσύνης αλλά και του δίκαιου πολέμου. Ο Ποσειδώνας είχε κατά νου όχι μόνο την βία αλλά και το εμπόριο. Οι Αθηναίοι επέλεξαν την Αθηνά ως προστάτιδά τους, αλλά στην συνέχεια έχτισαν μια κρήνη για τον Ποσειδώνα στην Ακρόπολη -στο ίδιο σημείο, όπως λέει ο θρύλος, όπου χτύπησε η τρίαινά του. Μια νίκη της Ουκρανίας θα δικαίωνε και θα συνδύαζε εκ νέου αυτές τις αξίες: την σύνεση και την ευημερία της Αθηνάς, [και] την αποφασιστικότητα και το εμπόριο του Ποσειδώνα. Αν η Ουκρανία μπορέσει να ανακτήσει τον νότο της, οι θαλάσσιοι δρόμοι που τροφοδοτούσαν τους αρχαίους Έλληνες θα ανοίξουν ξανά, και ο κόσμος θα φωτιστεί από το ουκρανικό παράδειγμα της ανάληψης ρίσκου για την αυτο-κυριαρχία. Στο τέλος, η ελιά θα χρειαστεί την τρίαινα. Η ειρήνη θα ακολουθήσει μόνο τη νίκη. Ο κόσμος μπορεί να αποκτήσει ένα κλαδί ελιάς, αλλά μόνο αν οι Ουκρανοί μπορέσουν να παλέψουν για να επιστρέψουν στην θάλασσα.

*Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στο τεύχος αρ. 81 (Απρίλιος - Μάιος 2023) του Foreign Affairs The Hellenic Edition.

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.amazon.com/Bloodlands-Europe-Between-Hitler-Stalin/dp/046503...
[2] https://www.amazon.com/Tyranny-Twenty-Lessons-Twentieth-Century/dp/08041...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2021-03-26/illiber...
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2022-06-28/source-ukrain...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2022-06-06/what-if-ukrai...
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2022-05-26/putin-against...
[7] https://www.foreignaffairs.com/lists/hitlers-rise-power-germany
[8] https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/2022-06-21/wh...
[9] https://www.foreignaffairs.com/russian-federation/world-putin-wants-fion...
[10] https://www.foreignaffairs.com/lists/first-crisis-ukraine
[11] https://www.foreignaffairs.com/lists/911-transforms-us-foreign-policy

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/ukraine/ukraine-war-democracy-nihilism-ti...

Μπορείτε να ακολουθείτε το Foreign Affairs The Hellenic Edition στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition