Οι χρήσιμοι ιερείς του Πούτιν

Στις 23 Ιουλίου, μια από τις μεγαλύτερες εκκλησίες της Ουκρανίας, ο ορθόδοξος καθεδρικός ναός της Οδησσού, υπέστη σοβαρές ζημιές από ρωσική πυραυλική επίθεση. Το χτύπημα ανέδειξε ένα από τα αινίγματα που παραμένουν για την βίαιη εισβολή του Ρώσου προέδρου, Βλαντιμίρ Πούτιν, στην Ουκρανία: η Μόσχα διεξάγει πόλεμο όχι μόνο σε έναν γειτονικό πληθυσμό αλλά και σε έναν πληθυσμό που, όπως και ο δικός της, αποτελείται κατά συντριπτική πλειοψηφία από Ορθόδοξους Χριστιανούς. Στην πραγματικότητα, η ρωσική κυβέρνηση αναγκάστηκε να στοχεύσει την ίδια της την θρησκεία στην εκστρατεία της για την καθυπόταξη της Ουκρανίας. Ωστόσο, παρά το γεγονός αυτό, τα μέλη του Ορθόδοξου κλήρου της Ρωσίας ήταν από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές του πολέμου και η κριτική από τους Ορθόδοξους ηγέτες άλλων χωρών ήταν συγκριτικά υποτονική.

Ο Πατριάρχης Κύριλλος και ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, στη Μόσχα, τον Νοέμβριο του 2019. Shamil Zhumatov / Reuters
--------------------------------------------

Κατά κάποιο τρόπο, αυτό δεν θα έπρεπε να αποτελεί έκπληξη, λόγω των γνωστών δεσμών μεταξύ της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και του καθεστώτος του Πούτιν. Από τα πρώτα χρόνια της θητείας του Πούτιν στην εξουσία, η εκκλησία απέκτησε αυξανόμενη επιρροή στην ρωσική κοινωνία και απολαμβάνει την ενίσχυση των ιστορικών δεσμών της με το ρωσικό κράτος και τον ρωσικό στρατό. Κατά τον ενάμιση χρόνο από την έναρξη της εισβολής, η εκκλησία έπαιξε επίσης καθοριστικό ρόλο στην υποστήριξη του πολέμου, με τον Πατριάρχη Κύριλλο, τον επικεφαλής της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, να γίνεται εξέχον φερέφωνο των στρατιωτικών στόχων του Κρεμλίνου.

Αλλά παράλληλα με αυτήν την εγχώρια υποστήριξη υπήρξε και ένα άλλο, λιγότερο αξιοσημείωτο φαινόμενο: η ισχυρή υποστήριξη που λαμβάνει ο Πούτιν από τις ορθόδοξες κοινότητες στο εξωτερικό. Πέρα από τα σύνορα της Ρωσίας, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία διατηρεί 38.649 ενορίες, 474 μοναστήρια για άνδρες, και 498 μοναστήρια για γυναίκες. Πολλά από αυτά βρίσκονται στην Δύση: στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει 2.380 ενορίες, μαζί με 41 ανδρικά και 38 γυναικεία μοναστήρια. Αν και η συνολική συμμετοχή στην εκκλησία παραμένει μικρή -στις Ηνωμένες Πολιτείες, σύμφωνα με μια πρόσφατη εκτίμηση, υπάρχουν 25.000 μέλη- ο μεγάλος αριθμός ενοριών δίνει στην εκκλησία μια ευρεία γεωγραφική παρουσία, μεταξύ άλλων σε πολλές μεγάλες Δυτικές πόλεις.

Μετά την πλήρους κλίμακας εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, ένας Ορθόδοξος ηγέτης στην Βόρεια Αμερική κάλεσε τους πιστούς σε όλο τον κόσμο να την υποστηρίξουν˙ στην Ευρώπη, ένας από τους σημαντικότερους Ορθόδοξους επισκόπους της Δύσης καταδίκασε τις ουκρανικές Αρχές και όχι τον ρωσικό στρατό για τις φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν κατά των Χριστιανών κατά την διάρκεια του πολέμου. Ακόμα πιο εντυπωσιακή ήταν μια φιλόδοξη εκστρατεία για να κερδηθούν οι καρδιές και τα μυαλά των Ρώσων Ορθοδόξων –συμπεριλαμβανομένου μέσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες Δυτικές χώρες-, της οποίας ηγείται ένας βραχίονας της εκκλησίας με διασυνδέσεις με τις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες και την ρωσική κυβέρνηση.

Η σημερινή έκταση αυτών των προσπαθειών είναι τέτοια που έχει τραβήξει την προσοχή της αμερικανικής κυβέρνησης. Νωρίτερα φέτος, το FBI προειδοποίησε ιδιαιτέρως τα μέλη της ορθόδοξης κοινότητας στις Ηνωμένες Πολιτείες ότι η Ρωσία πιθανότατα χρησιμοποιεί την εκκλησία για να βοηθήσει στην στρατολόγηση πηγών πληροφοριών στην Δύση. Μέλη της κοινότητας μας έδωσαν αντίγραφα εγγράφων του FBI που είχαν μοιραστεί μεταξύ των ρωσικών ορθόδοξων και ελληνορθόδοξων ενοριών. Τα έγγραφα προσδιορίζουν και αναδεικνύουν τις δραστηριότητες ενός ανώτερου μέλους του τμήματος εξωτερικών σχέσεων της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, το οποίο το FBI υποπτεύεται ότι έχει δεσμούς με τις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες. Η προειδοποίηση του FBI υποδηλώνει ότι η εκκλησία ίσως συνδέεται ακόμη πιο στενά με το καθεστώς Πούτιν απ' όσο υποθέτουν πολλοί παρατηρητές, με δυνητικά σημαντικές συνέπειες για την επιρροή του Κρεμλίνου στο εξωτερικό. Δεδομένης της εδραιωμένης παρουσίας της εκκλησίας στις Δυτικές χώρες, οι δεσμοί αυτοί ίσως επίσης περιπλέξουν τις προσπάθειες για την δημιουργία μιας αποτελεσματικής ρωσικής αντιπολίτευσης στο εξωτερικό.

ΤΟ ΟΧΥΡΩΜΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ, Η ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΥΤΙΝ

Από μόνο του, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η εκκλησία θα μπορούσε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην προώθηση των στρατηγικών συμφερόντων της Ρωσίας. Για αιώνες, η εκκλησία ήταν στενά συνδεδεμένη με τον ρωσικό κράτος, μια σχέση που διήρκεσε από τις εποχές της Ρωσικής Αυτοκρατορίας μέχρι την Σοβιετική Ένωση και την Ρωσία του Πούτιν. Από τον 18ο αιώνα μέχρι την Ρωσική Επανάσταση, ο Ρώσος τσάρος ήταν ο επικεφαλής της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία με την σειρά της έδωσε νομιμοποίηση στην αυτοκρατορική διακυβέρνηση της Ρωσίας˙ το ρωσικό είδος ορθοδοξίας βασίζεται στην αντίληψη ότι η Μόσχα είναι «η Τρίτη Ρώμη» -ο διάδοχος των χριστιανικών αυτοκρατοριών της αρχαίας Ρώμης και της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης. Η επιρροή της εκκλησίας ενίσχυσε επίσης (και ενισχύθηκε) από μια εθνική-ιμπεριαλιστική ιδεολογία του ρωσικού εξαιρετισμού, η οποία θεωρούσε ότι η αποστολή της εκκλησίας ήταν να υπηρετεί τον τσάρο και να υπερασπίζεται την ιερή πατρίδα.

Κατά ειρωνικό τρόπο, η κομμουνιστική διακυβέρνηση δεν άλλαξε πολύ αυτόν τον προσανατολισμό, παρά τις συστηματικές διώξεις των Σοβιετικών κατά των εκκλησιαστικών ηγετών, την δήμευση της εκκλησιαστικής περιουσίας, και την γενική διάλυση της επιρροής της εκκλησίας μετά την Επανάσταση των Μπολσεβίκων. Κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο Σοβιετικός ηγέτης, Ιωσήφ Στάλιν, ζήτησε από την εκκλησία να βοηθήσει στην συσπείρωση του πληθυσμού για την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης, οι εκκλησιαστικοί ηγέτες ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμά του -όχι από καιροσκοπισμό, αλλά επειδή αναγνώρισαν ότι η ιδεολογία της χώρας μετακινούνταν γρήγορα από το όραμα της προλεταριακής κυριαρχίας και του παγκόσμιου κομμουνισμού σε μια ανανεωμένη εθνικιστική ιδεολογία που αντλούσε από το ένδοξο παρελθόν της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Ο Στάλιν κατάλαβε ότι ο εθνικισμός ενέπνεε περισσότερο τους στρατιώτες που διακινδύνευαν την ζωή τους σε έναν καταστροφικό πόλεμο με τη ναζιστική Γερμανία, και η εκκλησία ασπάστηκε πρόθυμα αυτήν την άποψη.

Στις τελευταίες δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου, παρά την επίσημη αθεϊστική ρητορική της σοβιετικής κυβέρνησης, η εκκλησία παρέμεινε κοντά στο κράτος. Ένας από εμάς (Soldatov) είχε έναν παππού που ήταν υψηλόβαθμος στρατιωτικός αξιωματούχος της Μόσχας στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και ήταν περήφανος που τον προσκάλεσαν στην ορθόδοξη πασχαλινή λειτουργία στον καθεδρικό ναό Yelokhovo στη Μόσχα. Τότε, ήταν η κύρια εκκλησία της χώρας και η πρόσκληση ήταν σύμβολο της ελίτ. Η KGB παρακολουθούσε στενά την εκκλησία, αλλά όχι μόνο για σκοπούς επιτήρησης: οι πράκτορες αξιολογούσαν επίσης έντονα τους κληρικούς και τους λαϊκούς ως πιθανούς πράκτορες και πηγές.

Εν μέρει, αυτό οφειλόταν στο ότι η KGB και η εκκλησία μοιράζονταν την πεποίθηση ότι η χώρα βρισκόταν υπό συνεχή απειλή από την Δύση και περιβαλλόταν από πολυάριθμους εχθρούς που προσπαθούσαν να υπονομεύσουν τη Μόσχα. Επιπλέον, από τον 13ο αιώνα, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν καχύποπτη απέναντι στην Ανατολική επέκταση του καθολικισμού, την οποία θεωρούσε ως προσπάθεια της Δύσης να επιβάλει την δική της θρησκεία στον σλαβικό πολιτισμό. Για την KGB, η ιστορική ενασχόληση της ρωσικής εκκλησίας με την απειλή της εξωτερικής επιρροής σήμαινε ότι θα μπορούσε να συνεταιριστεί στις σοβιετικές προσπάθειες να δημιουργηθεί ένα ιδεολογικό οχύρωμα ενάντια στην Δύση.

Η στενή σχέση μεταξύ της εκκλησίας και του μηχανισμού ασφαλείας δεν έληξε με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Οι δημοκρατικές αλλαγές της δεκαετίας του 1990 άγγιξαν πολλούς τομείς της ρωσικής κοινωνίας, αλλά άφησαν δύο θεσμούς σχεδόν εντελώς άθικτους: την KGB, η οποία συνέχισε να λειτουργεί σχεδόν όπως πριν, παρόλο που διασπάστηκε σε διάφορα τμήματα, και την εκκλησία. Παρόλο που οι δημοκρατικοί μεταρρυθμιστές και οι φιλελεύθεροι ιερείς ζήτησαν μια σαρωτική μεταρρύθμιση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι προσπάθειές τους έπεσαν στο κενό. Αντιθέτως, υπό τον Πούτιν, η εκκλησία βρήκε έναν νέο υποστηρικτή και προστάτη.

Κατά τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης Πούτιν, η FSB, η διάδοχος της KGB, ανέλαβε δράση για την προστασία της Ορθόδοξης σφαίρας επιρροής. Το 2002, πέντε καθολικοί ιερείς απελάθηκαν από την Ρωσία από την FSB με το πρόσχημα κατηγοριών για κατασκοπεία. Σε αντάλλαγμα, η εκκλησία έδωσε στην FSB την ευλογία της: αργότερα το ίδιο έτος, ο καθεδρικός ναός της Αγίας Σοφίας του Θεού άνοιξε ξανά ακριβώς δίπλα στην πλατεία Λουμπιάνκα, ένα τετράγωνο μακριά από την έδρα της FSB στη Μόσχα. Ο ίδιος ο Πατριάρχης Αλέξιος Β' ευλόγησε τα εγκαίνια του καθεδρικού ναού σε μια τελετή στην οποία παρέστη ο Νικολάι Πατρούσεφ, τότε επικεφαλής της FSB, ο οποίος σήμερα είναι επικεφαλής του Συμβουλίου Ασφαλείας του Πούτιν.

Το πατρονάρισμα του Πούτιν είχε ένα τίμημα: περίμενε από την εκκλησία να συμβάλει στην σταθερότητα του καθεστώτος του μέσω δραστηριοτήτων στην Ρωσία και στο εξωτερικό. Από την αρχή ήθελε να θέσει υπό τον έλεγχό του την ρωσική διασπορά στην Δύση. Για να το επιτύχει αυτό, κατέστησε προσωπικό του έργο την υποταγή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στο εξωτερικό.

Η εκκλησία αυτή, η οποία σχηματίστηκε από τα απομεινάρια του Λευκού Στρατού στις χώρες όπου εγκαταστάθηκαν οι Ρώσοι εξόριστοι την δεκαετία του 1920, έγινε γνωστή ως Λευκή Εκκλησία (ενώ οι εξόριστοι αποκαλούσαν την αντίστοιχη εκκλησία στην Σοβιετική Ρωσία ως Κόκκινη Εκκλησία, επειδή θεωρούσαν ότι είχε διεισδύσει η KGB). Από το 1951, η Λευκή Εκκλησία έχει την έδρα της στη Νέα Υόρκη, στην γωνία της Park Avenue και της East 93rd Street, και καθ' όλη την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου παρέμεινε εντελώς ανεξάρτητη από την εκκλησία της Μόσχας. Η αντίπαλός της, η Κόκκινη Εκκλησία, είχε επίσης παρουσία στη Νέα Υόρκη στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στην East 97th Street.

Μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Πούτιν, [ο Πούτιν] αποφάσισε να θέσει την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στο εξωτερικό υπό το πατριαρχείο της Μόσχας. Ο Πούτιν επέβλεψε προσωπικά ένα πολυετές φλερτ με τους ιερείς της Λευκής Εκκλησίας, ενώ κάποια στιγμή έστειλε ένα δώρο στον επικεφαλής της Λευκής Εκκλησίας -μια τεράστια εικόνα της τελευταίας Ρωσίδας αυτοκράτειρας, της Αλεξάνδρας, η οποία εκτελέστηκε μαζί με τον τσάρο, Νικόλαο Β', και την υπόλοιπη αυτοκρατορική οικογένεια το 1918 από τους επαναστάτες Μπολσεβίκους. Στέλνοντας την εικόνα, ο Πούτιν φάνηκε να σηματοδοτεί ότι ήρθε η ώρα να αποκατασταθεί η μνήμη της αυτοκρατορικής τάξης. Τον Μάιο του 2007, οι δύο εκκλησίες υπέγραψαν συμφωνία, γνωστή ως Πράξη Κανονικής Κοινωνίας, σε μια περίτεχνη τελετή στον Καθεδρικό Ναό του Σωτήρος Χριστού στη Μόσχα.

Έκτοτε, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στο εξωτερικό υποστηρίζει την εξωτερική πολιτική του Κρεμλίνου και παίζει ρόλο στις προπαγανδιστικές εκστρατείες του. Για παράδειγμα, το 2014, το Αθάνατο Σύνταγμα, μια πρωτοβουλία που χρηματοδοτείται από το Κρεμλίνο, κατά την οποία οι Ρώσοι παρελαύνουν την Ημέρα της Νίκης κρατώντας φωτογραφίες των συγγενών τους που πολέμησαν στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, εισήχθη στις Ηνωμένες Πολιτείες με την υποστήριξη της Εκκλησίας του Αγίου Νικολάου στη Νέα Υόρκη. Αλλά η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στο εξωτερικό άρχισε επίσης να εξυπηρετεί τις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες με άλλους τρόπους, δημιουργώντας ένα δίκτυο υποστήριξης υπέρ του Κρεμλίνου σε όλη την Δύση. Στα χρόνια πριν από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, οι προσπάθειες αυτές άρχισαν να προσελκύουν την προσοχή των Δυτικών Αρχών επιβολής του νόμου, συμπεριλαμβανομένου του FBI.

TΟ ΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ

Την άνοιξη του 2023, το FBI διένειμε στην Ορθόδοξη κοινότητα των Ηνωμένων Πολιτειών μια εξασέλιδη ειδοποίηση με τίτλο «Ρωσικές Υπηρεσίες Πληροφοριών θυματοποιούν την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και άλλες Ανατολικές Ορθόδοξες Εκκλησίες». Η προειδοποίηση, η οποία φέρει την σφραγίδα του FBI, κατονομάζει και παρουσιάζει την φωτογραφία ενός ανώτερου αξιωματούχου του Τμήματος Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων της Ρωσίας -της εξωτερικής υπηρεσίας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας- και αναφέρει ότι υπάρχουν λόγοι να υποπτευόμαστε ότι ο άνδρας αυτός είναι «αξιωματούχος της Ρωσικής Υπηρεσίας Πληροφοριών που λειτουργεί με μη επίσημη κάλυψη». Στόχος του στις Ηνωμένες Πολιτείες, σύμφωνα με την προειδοποίηση, ήταν να στρατολογήσει τον κλήρο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και άλλων Ορθόδοξων εκκλησιών. Το εθνικό γραφείο Τύπου του FBI αρνήθηκε να σχολιάσει την ειδοποίηση και τις πληροφορίες που περιέχει, αλλά σημείωσε ότι το γραφείο «συναντάται τακτικά και αλληλεπιδρά με μέλη της κοινότητας ... για να επιστρατεύσει την συνεργασία του κοινού για την καταπολέμηση της εγκληματικής δραστηριότητας» και ενθαρρύνει «τα μέλη του κοινού που παρατηρούν απειλητική ή ύποπτη δραστηριότητα να την αναφέρουν».

Σύμφωνα με δημόσια διαθέσιμες πληροφορίες, ο εν λόγω Ρώσος υπήκοος εκπαιδεύτηκε στη Μόσχα και εργάζεται για το Τμήμα Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων για περισσότερες από δύο δεκαετίες. Η εργασία του αυτή τον οδήγησε συχνά στο εξωτερικό, μεταξύ άλλων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σύμφωνα με την κοινοποίηση του FBI, τον Μάιο του 2021, όταν έφθασε για επίσκεψη στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο εκκλησιαστικός αξιωματούχος σταμάτησε για λίγο και ερευνήθηκε από υπαλλήλους της Υπηρεσίας Τελωνείων και Προστασίας των Συνόρων των ΗΠΑ. Παρόλο που ο αξιωματούχος δεν φαίνεται να συνελήφθη ή να του απαγγέλθηκαν επίσημα κατηγορίες, μια μεταγενέστερη εξέταση από το FBI του υλικού που βρέθηκε κατά την έρευνα αποκάλυψε ότι μετέφερε αυτό που η κοινοποίηση του FBI περιγράφει ως «έγγραφα πληροφοριών», συμπεριλαμβανομένων εγγράφων που αφορούν τόσο την υπηρεσία εξωτερικών πληροφοριών της Ρωσίας, την SVR, όσο και την στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών της, την GRU.

Ο Ρωσικός Ορθόδοξος Καθεδρικός Ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Χόλιγουντ, στην Καλιφόρνια, τον Αύγουστο του 2014. Lucy Nicholson / Reuters
----------------------------------------------------------

Μεταξύ των εγγράφων ήταν ένα υπόμνημα με την ένδειξη «εμπιστευτικό» που περιέγραφε την δημιουργία ενός «συστήματος συνεργασίας» μεταξύ της εκκλησίας και διαφόρων ρωσικών υπηρεσιών κατασκοπείας, συμπεριλαμβανομένων της SVR, της GRU, και της FSB. Σε έναν κατάλογο με τους «τομείς αλληλεπίδρασης» μεταξύ της εκκλησίας και των κατασκοπευτικών υπηρεσιών, το μνημόνιο καλεί για την «προετοιμασία του προσωπικού» τόσο της εκκλησίας όσο και της SVR και προτείνει την ένταξη του προσωπικού της εκκλησίας στις «επιχειρησιακές δραστηριότητες» της SVR, ορίζοντας ότι αυτό θα συνέβαινε «αποκλειστικά με την άμεση έγκριση του Πατριάρχη». Αναφέρει επίσης ότι η GRU είναι «έτοιμη να επεκτείνει την συνεργασία» με την εκκλησία, η οποία θα μπορούσε «πολύ σταδιακά» να φτάσει να περιλαμβάνει «πραγματική δραστηριότητα στο πεδίο». Για την FSB, η εκκλησία θεωρείται ενδιαφέρουσα για θέματα όπως η αντικατασκοπεία, όπως η «αντιπολίτευση σε αιρέσεις και η ανάπτυξη δράσεων ισοτιμίας προς ξένες οργανώσεις». (Πλήρες αντίγραφο του μνημονίου επισυνάπτεται στην προειδοποίηση του FBI).

Σύμφωνα με την ειδοποίηση του FBI, ο Ρώσος υπήκοος μετέφερε επίσης «αρχεία σχετικά με την διαδικασία στρατολόγησης πηγών/πρακτόρων», καθώς και φακέλους για τους υπαλλήλους της εκκλησίας, συμπεριλαμβανομένων λεπτομερών βιογραφικών πληροφοριών για αυτούς και τα μέλη των οικογενειών τους -πληροφορίες που σύμφωνα με την προειδοποίηση θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να εκβιάσουν τους υπαλλήλους της εκκλησίας να συμμετάσχουν σε κατασκοπευτικές επιχειρήσεις. Οι φάκελοι αυτοί δεν περιλαμβάνονταν στην προειδοποίηση και οι ισχυρισμοί δεν μπορούσαν να επαληθευτούν ανεξάρτητα. Ωστόσο, μέλη της Ορθόδοξης κοινότητας επιβεβαίωσαν ότι ο Ρώσος αξιωματούχος είχε πολλές συναντήσεις με εκκλησιαστικούς αξιωματούχους στις Ηνωμένες Πολιτείες και ότι ταξιδεύει στην χώρα από την δεκαετία του 1990. Οι προσπάθειες να επικοινωνήσουμε με τον Ρώσο αξιωματούχο ήταν ανεπιτυχείς. Το Τμήμα Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων στη Μόσχα και η ρωσική πρεσβεία στην Ουάσιγκτον δεν απάντησαν σε αιτήματα για σχόλια.

Ιδιαίτερη σημασία μπορεί να έχει η ημερομηνία του μνημονίου που περιγράφει τη νέα σχέση μεταξύ της εκκλησίας και των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών. Ρωσικές πηγές που βρίσκονται κοντά στο Πατριαρχείο της Μόσχας και έχουν δει το έγγραφο το τοποθετούν την άνοιξη ή το καλοκαίρι του 2009, λίγο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του Πατριάρχη Κυρίλλου τον Φεβρουάριο. Αυτό θα ταίριαζε με την ανάλυση μεταδεδομένων (metadata) του FBI, η οποία χρονολογεί την δημιουργία του στα τέλη Μαρτίου του 2009. Οι ρωσικές πηγές υποδηλώνουν επίσης ότι το έγγραφο συντάχθηκε πιθανότατα από την διοίκηση της εκκλησίας κατόπιν άμεσου αιτήματος του Πατριάρχη Κύριλλου. Αν αυτό είναι σωστό, θα παρέχει περαιτέρω αποδείξεις ότι ο Κύριλλος σχεδόν αμέσως ξεκίνησε να εγκαθιδρύει ένα νέο επίπεδο συνεργασίας μεταξύ της εκκλησίας και των υπηρεσιών ασφαλείας της Ρωσίας, μια σχέση που φαίνεται να έχει αναπτυχθεί κατά την δεκαετία που προηγήθηκε της εισβολής του 2022 στην Ουκρανία.

Ο ΙΕΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΜΟΣΧΑΣ

Στα χρόνια μετά το 2009, καθώς ο Κύριλλος εδραίωσε την ηγεσία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η αυξανόμενη παρουσία της εκκλησίας στην κρατική διοίκηση της Ρωσίας επεκτάθηκε και στον στρατό. Μέχρι το 2010, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είχε αναλάβει έναν νέο ρόλο στο εσωτερικό του ρωσικού στρατού με την εισαγωγή στρατιωτικών ιερέων ή ιεροδιδασκάλων. Και το 2020, ο Πούτιν και ο υπουργός Άμυνας του, Σεργκέι Σοϊγκού, ενώθηκαν με τον Πατριάρχη Κύριλλο για να εγκαινιάσουν τον Καθεδρικό Ναό των Ενόπλων Δυνάμεων, ένα τεράστιο νέο συγκρότημα με στρατιωτικό θέμα κοντά στη Μόσχα, το οποίο έχει σχεδιαστεί για να συμβολίζει την κεντρική θέση της εκκλησίας στην στρατιωτική ιστορία της Ρωσίας. Η εισβολή του 2022 έφερε αυτήν την συμμετοχή σε ένα νέο επίπεδο.

Από την έναρξη του πολέμου, φωτογραφίες θρησκευτικών εικόνων έχουν κατακλύσει τα ρωσικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μαζί με προσευχές για τη νίκη του ρωσικού στρατού και εκκλήσεις να προσευχηθούν για τους στρατιώτες στο πεδίο της μάχης. Ο Κύριλλος έχει γίνει ηγετική φωνή υπέρ της «ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης», όπως είναι επίσημα γνωστή. Μετά την ανακοίνωση της μερικής επιστράτευσης από τον Πούτιν τον Σεπτέμβριο του 2022, για παράδειγμα, ο Κύριλλος δήλωσε ότι «η θυσία κατά την εκτέλεση του στρατιωτικού σας καθήκοντος ξεπλένει όλες τις αμαρτίες». Επιτέθηκε επίσης στην Δύση, υποστηρίζοντας ότι άγνωστες δυνάμεις προσπαθούν να μετατρέψουν τους Ουκρανούς από «μέρος της ιερής ενωμένης Ρως σε ένα κράτος εχθρικό προς αυτήν την Ρως, εχθρικό προς την Ρωσία».

Η εκκλησία έχει επίσης επιστρατεύσει φανατικούς κληρικούς για να υποστηρίξει τον πόλεμο, όπως τον Andrei Tkachev, έναν ουκρανικής καταγωγής ιερέα και τηλεοπτική προσωπικότητα που έφυγε από την Ουκρανία το 2014 και έχει γίνει μια από τις πιο επιθετικές φωνές υπέρ του πολέμου στην εκκλησία. Από την έναρξη της εισβολής, τα βίντεό του στο YouTube έχουν διαμοιραστεί ευρέως μεταξύ των ρωσικών ειδικών δυνάμεων. Εν τω μεταξύ, οι πιο επαγγελματικές στρατιωτικές μονάδες της Ρωσίας, συμπεριλαμβανομένων των ειδικών δυνάμεων, έχουν υιοθετήσει θρησκευτικά σύμβολα σε μια έκκληση για θεϊκή προστασία. Και τα ρωσικά τάγματα ονομάζονται από Ρώσους αγίους, όπως ο Αλεξάντερ Νέφσκι, ένας Ρώσος πρίγκιπας του 13ου αιώνα, ο οποίος αγιοποιήθηκε για τις στρατιωτικές του νίκες επί Σουηδών και Γερμανών σταυροφόρων.

Ακόμα πιο εντυπωσιακή, ωστόσο, ίσως να είναι η προσπάθεια της εκκλησίας να ενθαρρύνει την υποστήριξη του πολέμου εκτός Ρωσίας, συμπεριλαμβανομένης της Δύσης. Παρά την πραγματικότητα ότι η Ρωσία βρίσκεται σε πόλεμο με μια άλλη Ορθόδοξη χώρα, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στο εξωτερικό έχει παραμείνει σε μεγάλο βαθμό πιστή στη Μόσχα. Για παράδειγμα, σε συνέντευξή του τον Αύγουστο του 2022 σε ιστοσελίδα προσκείμενη στο Πατριαρχείο της Μόσχας, ο Αρχιεπίσκοπος Γαβριήλ του Μόντρεαλ και του Καναδά δικαιολόγησε την εισβολή με γλώσσα που ακολουθεί πιστά την επίσημη ρωσική προπαγάνδα. «Η Ρωσία αναγκάστηκε να λάβει μέτρα για να προστατευτεί από τους νεοναζί που βομβάρδιζαν αμάχους στη Ντονμπάς επί οκτώ χρόνια και συνεχίζουν μέχρι σήμερα», είπε.

Στο Λονδίνο, τον Μάρτιο του 2023, ο Επίσκοπος Ειρηναίος, επικεφαλής της Επισκοπής Μεγάλης Βρετανίας και Δυτικής Ευρώπης και ο επίσκοπος με την μεγαλύτερη επιρροή στην Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία του Εξωτερικού, προχώρησε ακόμη περισσότερο, εκδίδοντας μια «Ανοιχτή Επιστολή για τον διωγμό των Χριστιανών στην Ουκρανία», στην οποία αναφερόταν «στην τραγωδία του πιο έκτακτου και άκαρδου διωγμού των Χριστιανών που πραγματοποιείται σε πολλά μέρη της χώρας». Η επιστολή επιρρίπτει την ευθύνη για τις διώξεις αυτές στις ουκρανικές Αρχές και όχι στον ρωσικό στρατό: ο επίσκοπος Ειρηναίος αναφέρεται στις ουκρανικές κατηγορίες εναντίον κληρικών της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ουκρανία που υποστήριξαν το Κρεμλίνο.

Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτοί οι δύο εξέχοντες Ορθόδοξοι αξιωματούχοι γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην Δύση. Δεν είναι κομισάριοι σταλμένοι από τη Μόσχα, και η υιοθέτηση της πλαισίωσης του πολέμου από το Κρεμλίνο δεν φαίνεται να επιβάλλεται από την ρωσική κυβέρνηση. Αντίθετα, αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τον προσανατολισμό των ρωσικών Ορθόδοξων κοινοτήτων στο εξωτερικό: αν και πολλοί Ουκρανοί έχουν αποστατήσει από το πατριαρχείο της Μόσχας μετά την εισβολή, πολλές εκκλησίες και ενορίτες σε άλλες χώρες έχουν επιλέξει να παραμείνουν εντός της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. «Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, ορισμένοι ιερείς στην Ρωσία πήραν αντιπολεμική θέση και υπέστησαν τιμωρίες, τόσο από την Εκκλησία όσο και από το κράτος. Αλλά οι περισσότεροι ιερείς, συμπεριλαμβανομένων εκείνων στο εξωτερικό, κατέστειλαν κάθε συζήτηση για τον πόλεμο από φόβο μήπως χάσουν το ποίμνιό τους, το οποίο σε γενικές γραμμές υποστήριζε τον πόλεμο», μας είπε ένα μέλος της ρωσικής ορθόδοξης κοινότητας στη Νέα Υόρκη.

Οι αιτίες για αυτές τις φιλορωσικές απόψεις είναι ιδεολογικές: πολλοί απόγονοι του πρώτου κύματος των Ρώσων εξόριστων στην Δύση -άνθρωποι που έφυγαν την δεκαετία του 1920 μετά την Επανάσταση των Μπολσεβίκων και ακόμη και εκείνοι που έφυγαν την δεκαετία του 1940 μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο- παραμένουν κολλημένοι στις μνήμες του ένδοξου αυτοκρατορικού παρελθόντος. Αυτό το τμήμα της ρωσικής διασποράς έλκεται φυσικά από τις εθνικιστικές ιδεολογίες του 19ου αιώνα που έχει ασπαστεί ο Πούτιν. «Γι' αυτούς, η Ουκρανία δεν υπήρξε ποτέ ως χώρα», είπε ο σύνδεσμός μας.

ΟΙ ΑΛΗΘΙΝΟΙ ΠΙΣΤΟΙ ΤΟΥ ΚΡΕΜΛΙΝΟΥ

Όταν ο Πούτιν ξεκίνησε την εισβολή του στην Ουκρανία, οι εκκλησιαστικοί ηγέτες είδαν μια ευκαιρία να μετατρέψουν την χώρα σε ένα πλήρες φονταμενταλιστικό καθεστώς, στο οποίο η Ρωσική Ορθοδοξία θα επέστρεφε στον ιστορικό της ρόλο ως άγκυρα του ρωσικού κράτους. Η υιοθέτηση αυτής της προσέγγισης υποδηλώνει ότι θα υπάρξει ολοένα και στενότερη συνεργασία μεταξύ της εκκλησίας, του στρατού, και των υπηρεσιών πληροφοριών, με αποτέλεσμα η εκκλησία να ενισχύσει σημαντικά τις εκστρατείες παραπληροφόρησης της ρωσικής κυβέρνησης στο εξωτερικό και τις προσπάθειες διείσδυσης στην Δύση, ιδίως μέσω των σχέσεών της με την ρωσική κοινότητα των εμιγκρέδων.

Δεδομένων των σημερινών περιορισμών σχετικά με την ρωσική κατασκοπεία, φαίνεται πιθανό ότι το πρόσωπο που εντοπίστηκε από το FBI δεν είναι ο μόνος αξιωματούχος της εκκλησίας που συνεργάζεται με τις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες. Με τόσους πολλούς Ρώσους διπλωμάτες να έχουν απελαθεί από την Ευρώπη, οι παραδοσιακές επιλογές για Ρώσους κατασκόπους, που συχνά επιχειρούσαν υπό διπλωματική κάλυψη, συρρικνώνονται ραγδαία. Για το Κρεμλίνο, η εκκλησία, με το ευρύ δίκτυο ενοριών της, μπορεί να αποτελέσει μια εύπεπτη εναλλακτική λύση. Με την σειρά της, η υποστήριξη του Πούτιν -και ο πόλεμος στην Ουκρανία- έδωσε στην Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία μια κρίσιμη νέα αποστολή μετά από δεκαετίες στασιμότητας και παρακμής.

Η αυξανόμενη εστίαση της ρωσικής κυβέρνησης στις παραδοσιακές αξίες, την αυτοκρατορία, και τον μιλιταρισμό έδωσε δραματική ώθηση στην Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και τις θυγατρικές της στο εξωτερικό. Αυτή η θρησκευτική αναζωπύρωση δεν ενισχύει μόνο τη νομιμοποίηση και την ανθεκτικότητα του καθεστώτος Πούτιν˙ αποτελεί επίσης μια αυξανόμενη απειλή για την ασφάλεια, με την οποία η Δύση θα πρέπει να αναμετρηθεί.

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.amazon.com/Compatriots-Russian-Exiles-Against-Kremlin/dp/154...

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/ukraine/putins-useful-priests