Η αντιφιλελεύθερη επανάσταση της Ανατολικής Ευρώπης

Αυτά τα ιστορικά τραύματα δεν έκαναν τις κοινωνίες της Ανατολικής Ευρώπης μόνο να φοβούνται και να απεχθάνονται τις εξωτερικές δυνάμεις˙ επίσης, όπως υποστήριξε ο Bibo, εξασφάλισε σε αυτές τις χώρες την πεποίθηση ότι «η πρόοδος της ελευθερίας απειλεί την εθνική αιτία». Έχουν μάθει να είναι καχύποπτες για οποιαδήποτε κοσμοπολίτικη ιδεολογία που διασχίζει τα σύνορά τους, είτε πρόκειται για την οικουμενικότητα της Καθολικής Εκκλησίας, τον φιλελευθερισμό της ύστερης αυτοκρατορίας των Αψβούργων είτε τον μαρξιστικό διεθνισμό. Ο Τσέχος συγγραφέας και αντιφρονών, Μίλαν Κούντερα, συνέλαβε αυτή την αίσθηση της ανασφάλειας καλά όταν όρισε ένα μικρό έθνος ως «ένα [έθνος] που η ίδια η ύπαρξή του μπορεί να αμφισβητηθεί ανά πάσα στιγμή». Ένας πολίτης μιας μεγάλης χώρας παίρνει την επιβίωση του έθνους του ως δεδομένη. «Οι ύμνοι του μιλάνε μόνο για μεγαλοπρέπεια και αιωνιότητα. Ωστόσο, ο πολωνικός ύμνος ξεκινάει με τον στίχο: Η Πολωνία δεν έχει ακόμη χαθεί».

Σημαίες της ΕΕ και της Πολωνίας σε αντικυβερνητική διαδήλωση στην Βαρσοβία, τον Δεκέμβριο του 2015. KACPER PEMPEL / REUTERS
----------------------------------------------------------------

Εάν ένα αποτέλεσμα της ανατολικοευρωπαϊκής μετανάστευσης μετά το 1989 ήταν να ξεκινήσει ο δημογραφικός πανικός που αργότερα θα είχε πλήρη μορφή κατά την διάρκεια της προσφυγικής κρίσης, ένα άλλο, εξίσου σημαντικό αποτέλεσμα ήταν να στερηθούν οι χώρες της περιοχής από τους πολίτες οι οποίοι ήταν πιθανότερο να γίνουν εγχώριοι υπερασπιστές της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ως αποτέλεσμα, η φιλελεύθερη δημοκρατία στην Ανατολική Ευρώπη άρχισε να βασίζεται όλο και περισσότερο στην υποστήριξη εξωτερικών παραγόντων όπως η ΕΕ και οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου θεωρήθηκαν ως οι πραγματικοί περιορισμοί στην δύναμη των πλειοψηφιών στην περιοχή. Η επιθυμία του Βουκουρεστίου να ενταχθεί στην ΕΕ ήταν, για παράδειγμα, πρωταρχικά υπεύθυνη για την απόφασή της να επιλύσει μια μακρόχρονη διαμάχη με την Ουγγαρία σχετικά με τα δικαιώματα των εθνοτικών Ούγγρων στην Ρουμανία. Και οι κανόνες επιλεξιμότητας της ΕΕ, γνωστοί ως «κριτήρια της Κοπεγχάγης», καθιστούν προϋπόθεση για την ένταξη στην Ένωση τη νομική προστασία των μειονοτήτων.

Ο κεντρικός ρόλος της ΕΕ και των Ηνωμένων Πολιτειών για την εδραίωση των φιλελεύθερων δημοκρατιών της Ανατολικής Ευρώπης σήμαινε ότι οι δημοκρατίες αυτές παρέμεναν ασφαλείς μόνο εφόσον η κυριαρχία των Βρυξελλών και της Ουάσιγκτον στην Ευρώπη ήταν αναμφισβήτητη. Ωστόσο, κατά την τελευταία δεκαετία, η γεωπολιτική κατάσταση έχει αλλάξει [10]. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ήδη πληγεί από ακριβούς πολέμους στο εξωτερικό και η χρηματοπιστωτική κρίση πριν από την εκλογή του Donald Trump ως προέδρου τους, έθεσε σοβαρά ερωτήματα σχετικά με την δέσμευση της Ουάσιγκτον προς τους συμμάχους της. Στην Ευρώπη, εν τω μεταξύ, τα διαδοχικά σοκ των κρίσεων χρέους, η προσφυγική κρίση και το Brexit αμφισβήτησαν το μέλλον της ίδιας της ΕΕ. Αυτό συνέβη ακριβώς όταν η Ρωσία, υπό την αυταρχική κυβέρνηση του προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν, άρχιζε να επαναβεβαιώνεται ως περιφερειακή δύναμη, καταλαμβάνοντας την Κριμαία από την Ουκρανία το 2014 και υποστηρίζοντας μια αποσχιστική εξέγερση στα ανατολικά της χώρας αυτής.

Ο Χάντιγκτον προέβλεψε το 1991 ότι μια ισχυρή, μη-δημοκρατική Ρωσία θα δημιουργούσε προβλήματα στις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης, και η άνοδος της Ρωσίας του Πούτιν τις έχει πράγματι υπονομεύσει. Για τους ηγέτες της Ανατολικής Ευρώπης, όπως ο Όρμπαν, ήδη μπουχτισμένους με τον φιλελευθερισμό, ο συνδυασμός της αυταρχικής διακυβέρνησης και της αντιδυτικής ιδεολογίας του Πούτιν χρησίμευσε ως πρότυπο προς μίμηση. Για πολλούς Πολωνούς, η επιστροφή της ρωσικής απειλής ήταν ένα ακόμα επιχείρημα για να ψηφίσουν μια αντιφιλελεύθερη κυβέρνηση που θα μπορούσε να προστατεύσει το έθνος. Σε άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όπως οι χώρες της Βαλτικής, η Ρωσία απλώς ενήργησε ως «χαλαστής» με το να επιχειρεί να διασπείρει παραπληροφόρηση. Σε όλη την περιοχή, η επιστροφή της γεωπολιτικής ανασφάλειας συνέβαλε στην εξασθένηση της ελκυστικότητας της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

ΜΙΑ ΑΝΤΙΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΥΡΩΠΗ;

Ο λαϊκισμός της Ανατολικής Ευρώπης είναι ένα πρόσφατο φαινόμενο, αλλά έχει βαθιές ρίζες στην πολιτική της περιοχής και είναι απίθανο να εξαφανιστεί σύντομα. «Το ανησυχητικό για την ‘αντιφιλελεύθερη δημοκρατία’» του Όρμπαν, σύμφωνα με τον γεννημένο στην Ουγγαρία, Αυστριακό δημοσιογράφο Paul Lendvai, είναι ότι «το τέλος της δεν μπορεί να προβλεφθεί». Πράγματι, η αντιφιλελεύθερη δημοκρατία έχει γίνει η νέα μορφή αυταρχισμού για την οποία προειδοποίησε ο Χάντιγκτον περισσότερο από δύο δεκαετίες πριν. Αυτό που την καθιστά ιδιαίτερα επικίνδυνη είναι ότι πρόκειται περί ενός αυταρχισμού που γεννιέται στο πλαίσιο της ίδιας της δημοκρατίας.

Οι νέοι λαϊκιστές δεν είναι φασίστες. Δεν πιστεύουν στη μετασχηματιστική δύναμη της βίας, και δεν πλησιάζουν καν στο να είναι τόσο κατασταλτικοί όσο οι φασίστες. Αλλά αδιαφορούν για τους φιλελεύθερους «ελέγχους και ισορροπίες» και δεν βλέπουν την ανάγκη για συνταγματικούς περιορισμούς στην ισχύ της πλειοψηφίας -περιορισμοί που αποτελούν κεντρικό τμήμα του δικαίου της ΕΕ. Η βασική πρόκληση που θέτει ο λαϊκισμός της Ανατολικής Ευρώπης δεν είναι επομένως η ύπαρξη της δημοκρατίας στο επίπεδο του έθνους, αλλά η συνοχή της ΕΕ. Καθώς περισσότερες χώρες στην περιοχή στρέφονται προς τον αντιφιλελευθερισμό, θα συνεχίσουν να έρχονται σε σύγκρουση με τις Βρυξέλλες και θα ψάχνουν τα όρια της ισχύος της ΕΕ, όπως έχει ήδη κάνει η Πολωνία με τις δικαστικές μεταρρυθμίσεις της. Τελικά, ο κίνδυνος είναι ότι η ΕΕ θα μπορούσε να αποσυντεθεί, και η Ευρώπη θα μπορούσε να γίνει μια ήπειρος διχασμένη και ανελεύθερη.

Copyright © 2018 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.