Η αντιφιλελεύθερη επανάσταση της Ανατολικής Ευρώπης

Η μεγάλη ειρωνεία είναι ότι αν και η ανατολική Ευρώπη αντιδρά σήμερα με πανικό στη μαζική μετανάστευση, οι επαναστάσεις του 1989 ήταν οι πρώτες, στις οποίες η επιθυμία για έξοδο από την χώρα, αντί για την απόκτηση της μεγαλύτερης φωνής μέσα σε αυτήν, ήταν ο πρωταρχικός παράγοντας της αλλαγής. Μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, πολλοί στο πρώην κομμουνιστικό μπλοκ εξέφρασαν την επιθυμία τους για αλλαγή με τη μετανάστευσή τους στην Δύση αντί να μένουν στην πατρίδα τους για να συμμετάσχουν στην δημοκρατική πολιτική. Το 1989 οι Ανατολικοευρωπαίοι δεν ονειρεύονταν έναν τέλειο κόσμο˙ ονειρεύονταν μια κανονική ζωή σε μια κανονική χώρα. Εάν υπήρχε μια ουτοπία κοινή τόσο στην αριστερά όσο και στην δεξιά κατά τη μετακομμουνιστική μετάβαση της περιοχής, ήταν η ουτοπία της ομαλότητας. Τα πειράματα απαγορεύτηκαν. Το 1990, ο Τσέχος υπουργός Οικονομικών, Vaclav Klaus (ο οποίος αργότερα έγινε πρωθυπουργός και στην συνέχεια πρόεδρος), δήλωσε για την εύρεση ενός μέσου εδάφους ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό: «Ο τρίτος δρόμος είναι ο γρηγορότερος δρόμος προς τον Τρίτο Κόσμο». Οι Ανατολικοευρωπαίοι ακολουθούν τις ίδιες γραμμές με την γερμανική επανένωση, και στις αρχές της δεκαετίας του 1990 πολλοί Τσέχοι, Ούγγροι και Πολωνοί ζήλευαν τους Ανατολικογερμανούς, στους οποίους διανεμήθηκαν γερμανικά διαβατήρια και μπορούσαν να ξοδέψουν αμέσως το γερμανικό μάρκο.

Οι επαναστάσεις προκαλούν, κατά κανόνα, σημαντικές δημογραφικές διαταραχές. Όταν ξέσπασε η γαλλική επανάσταση, πολλοί από τους αντιπάλους της έφυγαν. Όταν οι Μπολσεβίκοι πήραν την εξουσία στην Ρωσία, εκατομμύρια Ρώσοι διέφυγαν. Αλλά σε αυτές τις περιπτώσεις, ήταν οι ηττημένοι, οι εχθροί της επανάστασης, που είδαν το μέλλον τους έξω από την χώρα τους. Μετά τις επαναστάσεις το 1989, αντίθετα, εκείνοι που ήταν πιο πρόθυμοι να ζήσουν στην Δύση, εκείνοι που ήταν πιο ανυπόμονοι να δουν τις χώρες τους να αλλάζουν, ήταν οι πρώτοι που έφυγαν. Για πολλούς φιλελεύθερους Ανατολικοευρωπαίους, η δυσπιστία στην εθνικιστική νομιμοφροσύνη και η προοπτική ένταξης στον σύγχρονο κόσμο καθιστούν την μετανάστευση λογική και νομιμοποιημένη επιλογή.

Ως αποτέλεσμα, οι επαναστάσεις του 1989 είχαν το διεστραμμένο αποτέλεσμα της επιτάχυνσης της μείωσης του πληθυσμού στις πρόσφατα απελευθερωμένες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Από το 1989 έως το 2017, η Λετονία έχασε το 27% του πληθυσμού της, η Λιθουανία το 23% και η Βουλγαρία σχεδόν το 21%. Η Ουγγαρία έχασε σχεδόν το 3% του πληθυσμού της μόλις τα τελευταία δέκα χρόνια. Και το 2016, περίπου ένα εκατομμύριο Πολωνοί ζούσαν στο Ηνωμένο Βασίλειο μόνο. Αυτή η μετανάστευση των νέων και ταλαντούχων εμφανίστηκε σε χώρες που είχαν ήδη γηράσκοντες πληθυσμούς και χαμηλά ποσοστά γεννήσεων. Μαζί, αυτές οι τάσεις στήνουν το σκηνικό για έναν δημογραφικό πανικό.

Έτσι, τόσο η μετανάστευση όσο και ο φόβος της μετανάστευσης, εξηγούν καλύτερα την άνοδο του λαϊκισμού [9] στην ανατολική Ευρώπη. Η επιτυχία του εθνικιστικού λαϊκισμού, που τροφοδοτεί την αίσθηση ότι η ταυτότητα μιας χώρας απειλείται, είναι το αποτέλεσμα της μαζικής εξόδου των νέων από την περιοχή, σε συνδυασμό με την προοπτική μιας μεγάλης κλίμακας μετανάστευσης, οι οποίες μαζί έβαλαν σε λειτουργία τις σειρήνες του δημογραφικού συναγερμού. Η μετακόμιση στην Δύση ήταν ισοδύναμη με την άνοδο της κοινωνικής θέσης και ως αποτέλεσμα, οι Ανατολικοευρωπαίοι που έμειναν στις χώρες τους άρχισαν να αισθάνονται σαν τους ηττημένους που είχαν μείνει πίσω. Στις χώρες όπου οι περισσότεροι νέοι ονειρεύονται να φύγουν, η επιτυχία στην πατρίδα είναι απαξιωμένη.

Τα τελευταία χρόνια, η αυξανόμενη επιθυμία για αυτοεπιβεβαίωση έχει επίσης κάνει τους Ανατολικοευρωπαίους να εκνευρίζονται με το να παίρνουν εντολές από τις Βρυξέλλες. Αν και κατά την δεκαετία του 1990 οι πολιτικοί της περιοχής, λαχταρώντας να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ, ήταν πρόθυμοι να ακολουθήσουν το φιλελεύθερο σενάριο, σήμερα επιθυμούν να διεκδικήσουν τα πλήρη δικαιώματά τους ως μέλη του ευρωπαϊκού κλαμπ. Η ενσωμάτωση της Ανατολικής Ευρώπης στην ΕΕ αντικατοπτρίζει σε εθνικό επίπεδο την εμπειρία της ένταξης που είναι οικεία από τις ιστορίες των μεταναστών σε όλο τον κόσμο. Οι μετανάστες πρώτης γενιάς επιθυμούν να κερδίσουν την αποδοχή με το να εσωτερικοποιούν τις αξίες της χώρας που τους υποδέχεται˙ οι μετανάστες δεύτερης γενιάς, που γεννήθηκαν στη νέα χώρα, φοβούνται ότι μπορεί να αντιμετωπίζονται ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας και συχνά ανακαλύπτουν εκ νέου ένα ενδιαφέρον για τις παραδόσεις και τις αξίες της κουλτούρας των γονιών τους. Κάτι παρόμοιο συνέβη με τις κοινωνίες της Ανατολικής Ευρώπης μετά την ένταξή τους στην ΕΕ. Πολλοί άνθρωποι στις χώρες αυτές έκριναν ότι η παρέμβαση των Βρυξελλών στην εγχώρια πολιτική τους ήταν καλοπροαίρετη. Με την πάροδο του χρόνου, έχουν αρχίσει να την βλέπουν ως μια απαράδεκτη προσβολή στην κυριαρχία των εθνών τους.

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Το τελικό συστατικό της αντιφιλελεύθερης στροφής της Ανατολικής Ευρώπης είναι το βαθύ ρεύμα της γεωπολιτικής ανασφάλειας που έπληττε πάντα την περιοχή. Το 1946, ο Ούγγρος διανοούμενος Istvan Bibo δημοσίευσε ένα εγχειρίδιο με τίτλο «Η δυστυχία των μικρών κρατών της Ανατολικής Ευρώπης» (The Misery of the Small States of Eastern Europe). Σε αυτό υποστηρίζει ότι η δημοκρατία στην περιοχή θα κρατιέται πάντα ως όμηρος των μακροχρόνιων αποτελεσμάτων των ιστορικών τραυμάτων, τα περισσότερα από τα οποία σχετίζονται με την ιστορία της κυριαρχίας των ανατολικοευρωπαϊκών κρατών από εξωτερικές δυνάμεις. Η Πολωνία, για παράδειγμα, έπαψε να υπάρχει ως ανεξάρτητο κράτος μετά τον διαμελισμό της από την Αυστρία, την Πρωσία και την Ρωσία στα τέλη του 18ου αιώνα. Η Ουγγαρία, εν τω μεταξύ, είδε μια εθνικιστική επανάσταση να συντρίβεται το 1849, πριν χάσει περισσότερα από τα δύο τρίτα της επικράτειάς της και το ήμισυ του πληθυσμού της με την Συνθήκη του Τριανόν το 1920.