Η κρίση νομιμοποίησης στην Ουκρανία

Οι τελευταίοι λίγοι μήνες στην Ουκρανία είναι ταραχώδεις. Αυτό που ξεκίνησε στη σύνοδο κορυφής στο Βίλνιους, το Νοέμβριο, ως μέρος της συνεχιζόμενης προσπάθειας της ΕΕ για την δημιουργία μιας Ευρώπης «ενιαίας και ελεύθερης», τώρα φαίνεται όλο και περισσότερο ότι θα μπορούσε να φέρει ως αποτέλεσμα μια Ουκρανία η οποία δεν θα είναι ολόκληρη και ίσως δεν θα είναι ελεύθερη. Καθώς η Ουκρανία μετατοπίστηκε από τις ειρηνικές διαδηλώσεις στις θανατηφόρες μάχες μεταξύ της αστυνομίας και των διαδηλωτών, και από την αποπομπή τού προέδρου Βίκτορ Γιανουκόβιτς στην κατοχή τής χερσονήσου τής Κριμαίας από την Ρωσία, Ουκρανοί και εξωτερικοί παρατηρητές μιλούν εξίσου ανοιχτά για την κατάρρευσης της χώρας ή την διολίσθησή της σε εμφύλιο πόλεμο.

Τον Νοέμβριο, όλα φαίνονταν τόσο απλά, ή κάπως έτσι πήγαινε η ιστορία. Πολλοί παρατηρητές υποστήριξαν ότι η προσφορά τής Συμφωνίας Σύνδεσης με την ΕΕ, η οποία θα ενίσχυε τους οικονομικούς και πολιτιστικούς δεσμούς τής Ουκρανίας με την Ευρώπη, παρουσίαζε την χώρα ως έχουσα μια απλή επιλογή: τον δρόμο τού εκσυγχρονισμού, της απελευθέρωσης, του κράτους δικαίου, καθώς και της μεγαλύτερης ενσωμάτωσης με την Δύση. Ή την πορεία τού αυταρχισμού, της ευνοιοκρατίας, της στασιμότητας και της ενσωμάτωσης με την Ρωσία. Μετά από μήνες στην διάρκεια των οποίων έστελνε σήματα ότι θα υπογράψει την συμφωνία, ο Γιανουκόβιτς την απέρριψε. Πολλοί πίστεψαν ότι το τέχνασμα ποτέ δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει, και τα πλήθη που συγκεντρώθηκαν στο Μαϊντάν φάνηκε να αποδεικνύουν ότι είχαν δίκιο. Οι μαζικές διαδηλώσεις, σύμφωνα με την κάλυψη και τον σχολιασμό των περισσότερων μέσων ενημέρωσης, ήταν ένα σημάδι ότι οι Ουκρανοί, όπως οι Πολωνοί και οι λαοί τής Βαλτικής πριν από αυτούς, θέλουν την ευημερία και την προβλεψιμότητα που θα προέκυπτε από την ένταξη στην ΕΕ.

Υπάρχουν αλήθειες αλλά και λάθη σε αυτή την αφήγηση. Για 20 χρόνια, η Ουκρανία έχει κάνει λίγο περισσότερη απόσταση από μερικά χιλιοστά προς την Ευρώπη και προς ένα φιλελεύθερο οικονομικό μοντέλο. Είναι βεβαίως αλήθεια ότι οι Ουκρανοί δεν είναι ευχαριστημένοι με το αποτέλεσμα. Οι εκλογές υπήρξαν σχετικά ελεύθερες και ανταγωνιστικές, αλλά λίγα άλλα στοιχεία φιλελευθερισμού ακολούθησαν. Σε όλη την Ουκρανία, οι άνθρωποι εκφράζουν την βαθιά τους δυσαρέσκεια για την διαφθορά και την ανομία που έχει χαρακτηρίσει την μετασοβιετική ιστορία τους. Θέλουν ασφάλεια, ένα τέλος στην κατάχρηση εξουσίας, μια νόμιμη δημοκρατική διαδικασία, και πάνω απ’ όλα την ευημερία που προέρχεται από το κράτος δικαίου. Στον βαθμό που αυτές είναι οι αξίες που αποτελούν την Ευρώπη, οι Ουκρανοί θέλουν να είναι μέρος τής Ευρώπης.

Αλλά η ιδέα τής Ευρώπης και η πραγματικότητα της ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι το ίδιο πράγμα. Όταν οι δημοσκόποι από το Διεθνές Ινστιτούτο Κοινωνιολογίας τού Κιέβου, τον Νοέμβριο, ρωτούσαν τους Ουκρανούς αν ήθελαν η χώρα τους να ενταχθεί στην ΕΕ, μόνο το 39% είπαν «ναι» (37% ήταν υπέρ της Τελωνειακής Ένωσης υπό την Ρωσία). Αν οι δημοσκόποι ρωτούσαν αν υποστήριζαν μια κυβέρνηση που θα μείωνε τις επιδοτήσεις στην ενέργεια, θα απέλυε εργαζομένους και θα περιέστειλε τις κοινωνικές υπηρεσίες, προκειμένου να μειώσει το έλλειμμα του προϋπολογισμού, ο αριθμός θα μπορούσε να πέσει σε μονοψήφια επίπεδα. Αλλά η ένταξη στην ΕΕ πράγματι θα ανάγκαζε την Ουκρανία να κάνει τέτοιες μεταρρυθμίσεις προκειμένου να κινηθεί η οικονομία της πιο κοντά στα ευρωπαϊκά πρότυπα. Και η ένταξη στην Ευρώπη απαιτεί πολύ περισσότερα από απλώς μια οικονομική μεταρρύθμιση.

Και εκεί βρίσκεται το παράδοξο. Αν και γεωγραφικά κοντά, η Ουκρανία εξακολουθεί να είναι θεσμικά απομακρυσμένη από την Ευρώπη. Καμιά ουκρανική κυβέρνηση μέχρι σήμερα δεν έχει δείξει πραγματική βούληση να κλείσει αυτό το χάσμα, και οι πολίτες είναι από καιρό διχασμένοι σχετικά με το αν θα έπρεπε να το δοκιμάσουν. Παρά τα όσα λένε οι ηγέτες τής αντιπολίτευσης, υπάρχουν λίγες ενδείξεις ότι η νέα προσωρινή κυβέρνηση της Ουκρανίας, υπό την ηγεσία τού νέου πρωθυπουργού Αρσένι Γιάτσενιουκ, θα είναι πολύ διαφορετική. Μερικά από τα πρώτα της βήματα παραδόξως θυμίζουν το πρόσφατο παρελθόν τής χώρας.

Στα τέσσερα χρόνια που ήταν στην εξουσία ο Γιανουκόβιτς, χρησιμοποίησε τον έλεγχό του επί της Δικαιοσύνης και του κοινοβουλίου για να ασκήσει διώξεις επιλεκτικά στους εχθρούς του, να απαλλοτριώσει αντίπαλες επιχειρήσεις, να αλλάξει το σύνταγμα σύμφωνα με τις προτιμήσεις του και να συσσωρεύσει πλούτο και εξουσία (και μια σειρά από φανταχτερά σπίτια). Στις πρώτες ημέρες της στην εξουσία, η νέα κυβέρνηση έχει εγκαταστήσει δικούς της πιστούς στο γραφείο τού εισαγγελέα, στην αστυνομία και τα δικαστήρια. Ανέτρεψε τον Γιανουκόβιτς χωρίς να χρησιμοποιήσει τις συνταγματικές διαδικασίες. Απελευθέρωσε τους πολιτικούς της φίλους και εξέδωσε εντάλματα σύλληψης εναντίον των εχθρών της. Και έκανε τα στραβά μάτια καθώς ένοπλες πολιτοφυλακές κραδαίνοντας καλάσνικοφ εισέβαλαν στα κυβερνητικά γραφεία και στα σπίτια και τα γραφεία των πολιτικών αντιπάλων της. Παρά την επαναστατική ρητορική τής νέας κυβέρνησης, μια επανάσταση που απλώς αντικαθιστά τα παλιά πρόσωπα με καινούργια δεν είναι καθόλου επανάσταση. Μόνο όταν οι παλιοί, πατριαρχικοί και πολιτικοποιημένοι θεσμοί αντικατασταθούν με νέους η Ουκρανία θα βρει πραγματικά μια θέση στην Ευρώπη.

Οι προοπτικές για την δημοκρατία είναι αβέβαιες. Υπήρξε μια στιγμή ελπίδας για μια σταθερή μετάβαση σε πιο δημοκρατική κυβέρνηση στα τέλη τού περασμένου μήνα. Αφότου οι διαδηλώσεις έγιναν βίαιες στο Κίεβο και σκοτώθηκαν πάνω από 70 άνθρωποι (οι περισσότεροι από κυβερνητικούς ελεύθερους σκοπευτές), ο Γιανουκόβιτς και η αντιπολίτευση υπέγραψαν αυτό που ισοδυναμούσε με μια συμφωνία καταμερισμού τής εξουσίας, με την μεσολάβηση των υπουργών Εξωτερικών τής Γαλλίας, της Γερμανίας και της Πολωνίας, για να επιστρέψουν στο σύνταγμα του 2004 (με μια ασθενέστερη Προεδρία και ένα ισχυρότερο κοινοβούλιο). Συνταγματικές αναθεωρήσεις, αφοπλισμός των ενόπλων ομάδων και πρόωρες προεδρικές εκλογές θα ακολουθούσαν. Αλλά οι μαχητικοί διαδηλωτές στο Μαϊντάν τού Κιέβου τορπίλισαν γρήγορα την συμφωνία. Παρά το γεγονός ότι η Ουκρανία έχει επιστρέψει, ονομαστικά, στο σύνταγμα του 2004, τίποτε άλλο δεν έχει πάει όπως είχε προγραμματιστεί. Όλοι οι πρόσφατα διορισμένοι υπουργοί στη νέα κυβέρνηση είναι από τα συνήθη κόμματα της αντιπολίτευσης ή από το Μαϊντάν: το αν μοιράζεται η ισχύς δεν είναι ακόμα διακριτό.

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η αποχώρηση του Γιανουκόβιτς είναι μια ευκαιρία. Δεν ήταν ο μόνος πατριαρχικός πολιτικός στην Ουκρανία, αλλά ήταν ο πιο σημαντικός. Με την πλεονεξία του, την καταστολή και την τάση να υπερβάλλει κάθε φορά που ένιωθε ότι είχε το πάνω χέρι, ο Γιανουκόβιτς δημιούργησε τις συνθήκες τής δικής του πτώσης. Εάν η Ουκρανία επρόκειτο να βρει μια θέση στην Ευρώπη, αυτός έπρεπε να φύγει.

Αλλά ο Γιανουκόβιτς έπρεπε να φύγει μέσω νόμιμων εκλογών. Η απομάκρυνσή του από την εξουσία αναστάτωσε την ευαίσθητη εσωτερική πολιτική τής χώρας και άνοιξε την πόρτα στην ρωσική επέμβαση. Η έξοδος του Γιανουκόβιτς και η μερική κατάρρευση του Κόμματός του των Περιφερειών, το οποίο αντιπροσώπευε μια σημαντική μερίδα στα νότια και ανατολικά τής χώρας, άφησε τις κρίσιμες φιλορωσικές εκλογικές περιφέρειες χωρίς αντιπροσώπευση σε μια κρίσιμη στιγμή. Η νέα κυβέρνηση εκμεταλλεύτηκε την κατάσταση γρήγορα καταργώντας το νόμο που επιτρέπει στις περιφέρειες της χώρας να έχουν τα ρωσικά ως δεύτερη επίσημη γλώσσα.

Ο ρωσικός στρατός έχει πλέον παρέμβει, εισβάλλοντας στο ουκρανικό έδαφος με το πρόσχημα της αποκατάστασης της συνταγματικής τάξης και της προστασία των δικαιωμάτων των ρωσόφωνων πολιτών τής Ουκρανίας. Οι πολίτες τής νότιας και ανατολικής Ουκρανίας δικαιούνται να έχουν τα συμφέροντά τους εκπροσωπούμενα καλύτερα στη νέα κυβέρνηση, αλλά ο ρωσικός στρατός δεν είναι η αντιπροσώπευση που χρειάζονται. Πράγματι, εάν ο πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν πραγματικά ανησυχούσε για τα δικαιώματα των Ρώσων, δεν χρειαζόταν να εισβάλει στην Κριμαία - υπάρχουν 143 εκατομμύρια Ρώσοι στην πατρίδα που περιμένουν να απελευθερωθούν από την δική του αυταρχική διακυβέρνηση.

Η επιβολή οικονομικών κυρώσεων στην Ρωσία είναι η κατάλληλη και αναγκαία απάντηση. Αλλά, ο πιο σίγουρος τρόπος διεξόδου από τις προσπάθειες της Ρωσίας να διαιρέσει την χώρα είναι η αποκατάσταση της νομιμότητας της κυβέρνησης στο Κίεβο μέσω αμφότερων προεδρικών και βουλευτικών εκλογών. Τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό για το ευρωπαϊκό μέλλον τής Ουκρανίας.

Αλλά οι εκλογές δεν θα είναι εύκολες τώρα που τα ρωσικά στρατεύματα βρίσκονται στο έδαφος της Ουκρανίας. Ακόμη και πριν από την κίνηση της Ρωσίας, οι εντάσεις ήταν υψηλές καθώς η νέα κυβέρνηση δεν έδειξε καμία προθυμία να χαλιναγωγήσει τις πιο στρατευμένες φατρίες τού Μαϊντάν ή να πατάξει τις προσπάθειες εκδίκησης ενάντια στο παλιό καθεστώς. Το Pravy Sektor, ένας συνασπισμός ακροδεξιών μαχητών, έχει ήδη διακηρύξει την δική του απαγόρευση για το Κόμμα των Περιφερειών και το Κομμουνιστικό Κόμμα και κάλεσε τα μέλη και τα μη-μέλη του να επιτεθούν και στις δύο οργανώσεις. Την περασμένη εβδομάδα, η κυβέρνηση αντάμειψε τον Dmytro Yarosh, την ηγέτη τού Pravy Sektor, με μια υψηλόβαθμη θέση στον κλάδο ασφαλείας. Το Υπουργείο Εσωτερικών ανακοίνωσε την επίσημη συνεργασία με εθνικιστικές παραστρατιωτικές ομάδες και τους επιτρέπει να συνεχίσουν να δρουν στο έδαφος της Ουκρανίας. Στην Κριμαία, οι εκλογές θα διεξαχθούν υπό ρωσική κατοχή.

Ευτυχώς, η Ρωσία έχει ένα κίνητρο για να αφήσει την Κριμαία να αναγνωρίσει την κυριαρχία τής Ουκρανίας και να λάβει μέρος στις ουκρανικές εκλογές: για δύο δεκαετίες, οι ψηφοφόροι στην Κριμαία έδωσαν κρίσιμη εκλογική υποστήριξη σε φιλο-ρωσικά κόμματα και προεδρικούς υποψηφίους. Χωρίς την Κριμαία, ο Γιανουκόβιτς δεν θα μπορούσε ποτέ να νικήσει. Αν η Κριμαία αποχωριστεί από την Ουκρανία, η Ουκρανία θα απομακρυνθεί περισσότερο από την Ρωσία.

Η ΕΕ και οι Ηνωμένες Πολιτείες, από την πλευρά τους, θα πρέπει επίσης να κάνουν το Κίεβο να καθαρίσει την εικόνα του. Αν υπάρχει μια ελπιδοφόρα πτυχή στην κρίση, είναι ότι η νέα κυβέρνηση χρειάζεται εξωτερική βοήθεια, ιδιαίτερα οικονομική βοήθεια, για να επιβιώσει. Οι δυτικές κυβερνήσεις θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν την βοήθεια ως μοχλό για να περιοριστούν οι ακραίες ενέργειες και να διασφαλιστούν δίκαιες εκλογές που θα φέρουν στην εξουσία έναν νόμιμο πρόεδρο και ένα αντιπροσωπευτικό κοινοβούλιο, ανεξάρτητα από γεωπολιτικές νομιμοφροσύνες. Αυτό το σενάριο, που θα μπορούσε απλώς να κρατήσει την Ουκρανία ενιαία και ελεύθερη, θα ωφελήσει και την ΕΕ, και τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ρωσία. Είναι η μόνη πραγματικά ευρωπαϊκή πορεία. Αν αυτός ο ανταγωνισμός δεν πραγματοποιηθεί στους θαλάμους ψηφοφορίας, αλλά στους δρόμους σε ολόκληρη την χώρα, από το Κίεβο μέχρι την Κριμαία, δεν θα υπάρχει τίποτα ευρωπαϊκό σε όλα αυτά.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/140987/keith-darden/ukraines-cris...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr