Οι πηγές τής ρωσικής συμπεριφοράς | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Οι πηγές τής ρωσικής συμπεριφοράς

Η νέα υπόθεση περί ανάσχεσης

Καθώς η Δύση αναζητά την κατάλληλη πολιτική απάντηση στην συνεχιζόμενη επιθετικότητα του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία, οι Αμερικανοί και οι Ευρωπαίοι πολιτικοί καλά θα κάνουν να ξαναδιαβάσουν το περίφημο άρθρο «Χ» τού George F. Kennan [1] που δημοσιεύθηκε στο Foreign Affairs, στο τεύχος Ιουλίου 1947. Το ίδιο αδιάσειστα με τότε, η υπόθεση του Kennan για την ανάσχεση της Ρωσίας έχει ακριβώς το ίδιο νόημα και σήμερα.

Ο βασικός ισχυρισμός τού Kennan ήταν ότι «ο πολιτικός χαρακτήρας τής σοβιετικής εξουσίας όπως τον γνωρίζουμε σήμερα είναι το προϊόν τής ιδεολογίας και των περιστάσεων». Από την μια πλευρά, υπήρχε ο μεσσιανικός μαρξισμός, ο οποίος στηριζόταν σε μια μανιχαϊστική θεώρηση του κόσμου και υποσχόταν στο σοσιαλιστικό προλεταριάτο την νίκη απέναντι στον καπιταλισμό. Από την άλλη πλευρά, υπήρχε μια γνήσια πεποίθηση ότι ο υπόλοιπος κόσμος ήταν εχθρικός –ένας ανταγωνισμός που δικαιολογούσε την επιδίωξη της Ρωσίας για απόλυτη εξουσία εγχωρίως.

Οι πολιτικές συνέπειες τής «ιδεολογίας και των περιστάσεων» ήταν διττές. Κατ’ αρχάς, η Σοβιετική Ρωσία θα πρέπει να επεκταθεί, όπως υπαγόρευε η ιδεολογία της. Αλλά, δεύτερον, δεν ήταν ουδόλως υποχρεωμένη να επεκτείνεται άμεσα και άνευ όρων. Το αντίθετο μάλιστα, τόνισε ο Kennan. Όπως έγραψε, «Η πολιτική δράση της είναι σαν ένα ρευστό κύμα που κινείται συνεχώς, όπου του επιτρέπεται να κινείται, προς έναν δεδομένο στόχο. Κύριο μέλημα [του κύματος] είναι να βεβαιωθεί ότι έχει γεμίσει κάθε γωνία και σχισμή που είναι διαθέσιμη στην λεκάνη τής παγκόσμιας εξουσίας. Αλλά αν διαπιστώσει απρόσβλητα εμπόδια στην πορεία του, τα αποδέχεται φιλοσοφικά και διευθετείται απέναντί τους».

Στο άρθρο του, ο Kennan σκιαγράφησε τις λογικές συνέπειες της Σοβιετικής συμπεριφοράς για την Δύση. Κατ’ αρχήν, οι Δυτικές πολιτικές θα πρέπει να είναι «όχι λιγότερο σταθερές όσον αφορά το σκοπό τους, και όχι λιγότερο διαφοροποιημένες και επινοητικές στην εφαρμογή τους, από εκείνες τής ίδιας τής Σοβιετικής Ένωσης». Ειδικότερα, «η σοβιετική πίεση έναντι των ελεύθερων θεσμών τού Δυτικού κόσμου είναι κάτι που μπορεί να περιοριστεί με την επιδέξια και προσεκτική εφαρμογή αντίρροπων δυνάμεων σε μια σειρά από συνεχώς μεταβαλλόμενα γεωγραφικά και πολιτικά σημεία, που αντιστοιχούν στις μετατοπίσεις και τους ελιγμούς τής σοβιετικής πολιτικής, αλλά τα οποία δεν μπορούν να υποκύψουν σε γοητεία ή να καταργηθεί η ύπαρξή τους».

Πράγματι, η ανάσχεση, τόνισε ο Kennan, δεν αφορούσε μόνο στην «αντίρροπη δύναμη» (counterforce). Αυτό που θα αποκαλούσαμε σήμερα «ήπια δύναμη (soft power) έχει επίσης σημασία: Οι Ηνωμένες Πολιτείες, έγραφε, θα πρέπει να «δημιουργήσουν μεταξύ των λαών τού κόσμου γενικά την εντύπωση μιας χώρας που ξέρει τι θέλει, που αντιμετωπίζει με επιτυχία τα προβλήματα της εσωτερικής της ζωής και τις ευθύνες της ως παγκόσμια δύναμη, και η οποία έχει μια πνευματική ζωτικότητα ικανή να στηριχθεί από μόνη της ανάμεσα στα κύρια ιδεολογικά ρεύματα της εποχής».

Τελικά, κατέληξε ο Kennan, ένας συνδυασμός των εσωτερικών σοβιετικών αδυναμιών και της ανάσχεσης θα «προωθήσει τάσεις που τελικά θα βρουν την διέξοδό τους είτε στην διάλυση είτε στην σταδιακή ωρίμανση της σοβιετικής εξουσίας. Γιατί κανένα μυστικιστικό, μεσσιανικό κίνημα -και ιδιαίτερα όχι αυτό του Κρεμλίνου- δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την απογοήτευση επ’ αόριστον χωρίς τελικά να προσαρμοστεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στην λογική αυτής της κατάστασης των πραγμάτων».

Παρά το γεγονός ότι το άρθρο τού Kennan είχε σαν στόχο να απευθυνθεί στις πηγές τής σοβιετικής συμπεριφοράς, είναι σαφές από το κείμενο ότι εξίσωσε την Σοβιετική Ένωση με την Ρωσία, τους σοβιετικούς ηγέτες με τους Ρώσους ηγέτες, και την Σοβιετική συμπεριφορά με την ρωσική συμπεριφορά. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, όπως ήταν αναμενόμενο ίσως, η ανάλυσή του αντέχει εντυπωσιακά καλά όταν εφαρμόζεται στην Ρωσία τού Πούτιν.

Σίγουρα, η ιδεολογία είναι διαφορετική σήμερα. Κανείς στο καθεστώς τού Πούτιν δεν πιστεύει στον μαρξισμό. Αλλά η υπεροχή τής Ρωσίας και του ρωσικού πολιτισμού εξακολουθούν είναι βασικές αξίες, όπως είναι και η πεποίθηση ότι η Δύση είναι εχθρική και ότι η χώρα χρειάζεται έναν ισχυρό ηγέτη, τον Πούτιν, για να διεκδικήσει το μεγαλείο τής Ρωσίας και να καταπολεμήσει την δυτική επιρροή.

Η επιδίωξη της απόλυτης εξουσίας εγχωρίως, είναι επίσης συνήθης. Από τότε που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην ρωσική πολιτική σκηνή το 1999, ο Πούτιν έχει επιμελώς οικοδομήσει ένα άκρως συγκεντρωτικό απολυταρχικό καθεστώς με τον εαυτό του στο κέντρο. Η προσωπολατρεία στον Πούτιν τονίζει τον υπερ-ανδρισμό του και τον έλεγχό του σε ένα κοινό που τον λατρεύει. Το καθεστώς τού Πούτιν δεν είναι πλέον ένα απλό αυταρχικό καθεστώς που διοικείται από έναν μη χαρισματικό ηγέτη με λίγο σεξαπίλ και χωρίς μια συνολική ιδεολογία. Στην δομή του και τον αυξανόμενο τόνο του, το σημερινό καθεστώς τής Ρωσίας μοιάζει με εκείνο των φασιστών τού παρελθόντος.

Όπως και η Σοβιετική Ένωση, η Ρωσία τού Πούτιν προωθεί τον ανταγωνισμό με την Δύση, και, όπως και η Σοβιετική Ένωση, αισθάνεται αναγκασμένη να επεκταθεί, αλλά όχι «αμέσως και άνευ όρων» ή εναντίον «απρόσβλητων εμποδίων». Δεν αντιμετωπίζει καμία πραγματική απειλή: Το ΝΑΤΟ υπήρξε σε παρακμή, η Ευρώπη περικόπτει τους αμυντικούς προϋπολογισμούς της, και η προσοχή των Ηνωμένων Πολιτειών έχει αποσπαστεί λόγω της Μέσης Ανατολής και εσωτερικών προτεραιοτήτων. Αντ’ αυτού, η νέο-ιμπεριαλιστική ιδεολογία τού Πούτιν και η θέση του ως παντοδύναμος ηγέτης τής Ρωσίας απαιτούν από αυτόν να συγκεντρώσει πρώην αυτοκρατορικά εδάφη.

Οι συνέπειες για την Δύση από την ανάλυση του Kennan δεν είναι λιγότερο σημαντικές σήμερα. Κατ’ αρχήν, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη πρέπει να καταλάβουν ότι «ποτέ δεν μπορεί να υπάρξει από την πλευρά τής Μόσχας οποιαδήποτε ειλικρινής αποδοχή μιας κοινότητας στόχων μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και των δυνάμεων που θεωρούνται ως καπιταλιστικές». Δεύτερον, η Ρωσία τού Πούτιν «μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά όχι με σποραδικές πράξεις οι οποίες αντιπροσωπεύουν τις στιγμιαίες ιδιοτροπίες τής δημοκρατικής άποψης, αλλά μόνο με έξυπνες μακροπρόθεσμες πολιτικές από την πλευρά των αντιπάλων τής Ρωσίας». Είναι καιρός, με άλλα λόγια, η Δύση να εγκαταλείψει τις αυταπάτες της για τον Πούτιν και το καθεστώς του και να αναπτύξει μια σοβαρή, σταθερή, μακροπρόθεσμη πολιτική απάντηση στον ρωσικό επεκτατισμό.

Και αυτό, βέβαια, σημαίνει ανάσχεση. Σε σημερινούς όρους, οι πρώτες γραμμές τής ανάσχεσης είναι τα μη-ρωσικά κράτη στην δυνητική πορεία τής ρωσικής επέκτασης. Υπό το πρίσμα αυτό, μια διχασμένη Ουκρανία καταλαμβάνει τον ίδιο ρόλο στην στρατηγική τής ανάσχεσης σήμερα όπως η διαιρεμένη Γερμανία χθες. Η Ουκρανία θα πρέπει να είναι ο αποδέκτης παρόμοιας οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής βοήθειας. Η Φινλανδία, η Σουηδία, η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία και η Μολδαβία -καθώς και, ενδεχομένως, η Λευκορωσία και το Καζακστάν- πρέπει επίσης να εκληφθούν ως σημεία όπου θα πρέπει να εφαρμοστεί αντίρροπη δύναμη, με την μορφή τής ενισχυμένης στρατιωτικής βοήθειας. Ο στόχος σε όλες αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι να μειωθεί η ρωσική ισχύς, αλλά να σταματήσει η διείσδυσή της στα μη ρωσικά μετα-σοβιετικά κράτη.

Κεντρικό ρόλο στην σημερινή πολιτική τής ανάσχεσης είναι να περιοριστεί η ικανότητα της Ρωσίας να χρησιμοποιεί την ενέργεια ως όπλο. Η ανάσχεση της οικοδόμησης του αγωγού South Stream, η μείωση της εξάρτησης της Ευρώπης από το ρωσικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο, και η βοήθεια στην Ουκρανία να μεταρρυθμίσει τον ενεργειακό της τομέα, θα είναι τα κλειδιά. Τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, οι κυρώσεις -ως μορφές μείωσης της οικονομικής δύναμης της Ρωσίας- πρέπει να διατηρηθούν και πιθανώς να ενταθούν.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη πρέπει επίσης να εργαστούν για την ελκυστικότητα της ήπιας ισχύος τους. Αν ισχυρίζονται ότι υποστηρίζουν την δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, και τις «ευρωπαϊκές αξίες», τότε θα πρέπει να τις προωθούν ενεργά -ειδικά σε εκείνα τα μέρη στα οποία η Ρωσία επιδιώκει να επεκταθεί. Είναι εκεί που οι δυτικές αξίες μπορεί να σημαίνουν κάτι ουσιαστικό, ακριβώς για την ύπαρξή τους- ή, εάν εφαρμόζονται με ασυνεπή τρόπο, μπορεί να εμφανιστούν ως εντελώς κούφιες.

Τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, η Δύση θα πρέπει πάντα να είναι έτοιμη να παράσχει στον Πούτιν μια διέξοδο από την επιθετική συμπεριφορά του που θα διασώζει, όμως, το κύρος του: «Είναι εκ των ων ουκ άνευ για επιτυχείς συμφωνίες με την Ρωσία», έγραφε ο Kennan, «ότι η εκάστοτε ξένη κυβέρνηση πρέπει να παραμένει ανά πάσα στιγμή ψύχραιμη και συγκεντρωμένη και ότι τα αιτήματά της για την πολιτική τής Ρωσίας θα πρέπει να υποβάλλονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να αφήνουν το δρόμο ανοιχτό για μια συμμόρφωση που δεν θα είναι πολύ επιζήμια για το ρωσικό γόητρο». Εν ολίγοις, η αντίρροπη δύναμη συν την ήπια δύναμη (soft power) συν μια προθυμία για συμβιβασμό, απαρτίζουν την καλύτερη μορφή τής ανάσχεσης, είτε το 1947 είτε το 2014.

Τα μέτρα τής Δύσης για την διάσωση γοήτρου μπορεί να κυμαίνονται από το καλωσόρισμα του Πούτιν ως ισότιμου συνομιλητή στις διεθνείς διαπραγματεύσεις για την αναζήτηση ρωσικής συνεργασίας σε συγκρούσεις όπως αυτή στο Ιράκ και την Συρία μέχρι την συμφωνία σε κάποια δυνατά όρια σχετικά με την διεύρυνση του ΝΑΤΟ. Φυσικά, η Δύση θα μπορούσε να μην τρέφει αυταπάτες σχετικά με «κάθε ειλικρινή παραδοχή μιας κοινότητας στόχων» και θα πρέπει να επιμείνει σε επαληθεύσιμες αντιπαροχές ως αντάλλαγμα για τον κλάδο ελαίας της. Αυτό μπορεί να αποτελέσει μια πρόκληση. Υπό το πρίσμα τής παραβίασης από τον Πούτιν τού «Μνημονίου τής Βουδαπέστης για τις Διαβεβαιώσεις Ασφαλείας» του 1994, των αντιφατικών εξηγήσεών του για την προσάρτηση της Κριμαίας, και την συνεχιζόμενη άρνησή του για την παρουσία ρωσικών στρατευμάτων στην ανατολική Ουκρανία, η Δύση θα πρέπει να επιμείνει ότι μόνο μετρήσιμες αλλαγές συμπεριφοράς θα εγγυηθούν την εξέταση των επιθυμιών τής Ρωσίας από την Δύση.

Η αισιοδοξία τού Kennan για το μέλλον μπορεί επίσης να εφαρμοστεί σήμερα. Χάρη στις δυτικές κυρώσεις και την γενική ρωσική οικονομική στασιμότητα, η Ρωσία τού Πούτιν πλησιάζει γρήγορα σε μια ανεπανόρθωτη αποσύνθεση. Το οικοδόμημα του φασιστικού καθεστώτος Πούτιν υποφέρει από τις παθολογίες όλων αυτών των κρατών: Τεράστια διαφθορά, υπερσυγκεντρωτισμός, ανεπάρκεια, αναποτελεσματικότητα, και οικοδόμηση αυτοκρατορικής γραφειοκρατίας. Με την ανάσχεση, μια τέτοια διολίσθηση -ή, όπως πρότεινε ο Kennan, μια πραγματική μεταρρύθμιση- θα μπορούσε να επιταχυνθεί.

Η αναπόφευκτα εξασθενίζουσα λατρεία για τον Πούτιν (στο κάτω-κάτω, οι γηράσκοντες ηγέτες δεν μπορούν να διατηρήσουν το χάρισμα του υπερ-ανδρισμού) θα θέσει σε κίνηση, όπως επίσης προέβλεψε ο Kennan, μια πάλη για την εξουσία: «Είναι πάντα πιθανόν ότι κάποια άλλη μετακίνηση εξέχουσας δύναμης μπορεί να γίνει αθόρυβα και διακριτικά, χωρίς να υπάρχουν επιπτώσεις οπουδήποτε. Αλλά και πάλι, είναι πιθανό ότι τα ζητήματα που εμπλέκονται μπορεί να ... ταρακουνήσουν την σοβιετική εξουσία από τα θεμέλιά της». Μια ανανεωμένη, σοφή, παρατεταμένη, σταθερή πολιτική περιορισμού θα μπορούσε να εξασφαλίσει ότι, όταν το καθεστώς τού Πούτιν κλονιστεί συθέμελα, το αποτέλεσμα θα είναι ευνοϊκό για τους Ρώσους, τους ζημιωθέντες γείτονες, και τον κόσμο.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/142366/alexander-j-motyl/the-sour...

Σύνδεσμος:
[1] http://www.foreignaffairs.com/articles/23331/x/the-sources-of-soviet-con...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr