Ο μύθος τού χαλιφάτου | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Ο μύθος τού χαλιφάτου

Η πολιτική ιστορία μιας ιδέας

Ένα πράγμα που τον ανησυχούσε ιδιαίτερα ήταν το γεγονός ότι δεν αποδέχοντο όλοι [5] τους ισχυρισμούς του σχετικά με το χαλιφάτο. Ανεξάρτητα από εκείνους που συσπειρώθηκαν γύρω από Αμπντουλχαμίντ λόγω θρησκευτικής αλληλεγγύης, υπήρξαν άλλοι, παρακινημένοι από αραβικό εθνικισμό ή δυσαρέσκεια από την τυραννία του Αμπντουλχαμίντ, ο οποίος αμφισβήτησε τα θρησκευτικά θεμέλια της εξουσίας του. Αυτοί οι στοχαστές, συμπεριλαμβανομένου σε ορισμένα σημεία και του Rashid Rida [6], δικαιολόγησαν την δημιουργία ενός διαφορετικού, αραβικού χαλιφάτου, με το να ισχυριστούν ότι ο Μωάμεθ είπε ότι ο πραγματικός χαλίφης έπρεπε να είναι ένας απόγονος των Κουραϊσιτών, της φυλής τού Προφήτη. (Οι Οθωμανοί, όπως φαίνεται, αποδέχθηκαν την εγκυρότητα αυτής της ρήσης, αλλά έδωσαν την δική τους ερμηνεία [5], σύμφωνα με την οποία ο Προφήτης στην πραγματικότητα εννοούσε ότι ο χαλίφης δεν ήταν αναγκαίο να είναι απόγονος των Κουραϊσιτών).

Αλλά σε κάθε περίπτωση, οι βίαιες πολιτικές στις αρχές τού 20ού αιώνα ξεπέρασαν γρήγορα την θεολογία. Παρά τις προσπάθειές του ως υπερασπιστής τής πίστης, ο Αμπντουλχαμίντ συνέχισε να χάνει έδαφος και πολιτική δύναμη έναντι των χριστιανικών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Αυτό βοήθησε τους κοσμικούς ηγέτες τού κινήματος των Νεότουρκων, όπως ο Ενβέρ Πασά, να παραγκωνίσουν τον σουλτάνο και να πάρουν την εξουσία για τον εαυτό τους, τις παραμονές τού Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία τότε απόλαυσε κάποια στρατιωτική επιτυχία, και μετά έκανε επιτυχίες ο ίδιος στον Β' Βαλκανικό Πόλεμο, ο Ενβέρ έγινε πηγή έμπνευσης στον μουσουλμανικό κόσμο. Πράγματι, ο κατάλογος των μωρών που πήραν το όνομά του εκείνη την εποχή περιλαμβάνει τον Ενβέρ Χότζα, τον μελλοντικό ηγέτης τής Αλβανίας, και τον Ανουάρ αλ Σαντάτ, τον μελλοντικό ηγέτη τής Αιγύπτου.

ΑΡΑΒΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ

Φυσικά, το άστρο τού Ενβέρ ξεθώριασε επίσης, με την οθωμανική ήττα στο τέλος τού Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Ατατούρκ γρήγορα αναδείχθηκε ως ο νέος ήρωας οδηγώντας μια επιτυχημένη εκστρατεία για απώθηση των γαλλικών, ιταλικών, βρετανικών και ελληνικών στρατιών έξω από την οθωμανική Ανατολία. Γρήγορα, μερικοί από τους ίδιους πολιτικά δεκτικούς Μουσουλμάνους που είχαν υποστηρίξει το αντι-ιμπεριαλιστικό χαλιφάτο τού Αμπντουλχαμίντ θαύμασαν ακόμη περισσότεροι την ένοπλη περιφρόνηση του Ατατούρκ προς την ευρωπαϊκή ισχύ. Στην Παλαιστίνη, για παράδειγμα, [7], οι Μουσουλμάνοι που είχαν κάποτε στραφεί προς τον Οθωμανό χαλίφη για προστασία ενάντια στους σιωνιστές εποίκους και τους Βρετανούς κατακτητές, άρχισαν να επιδοκιμάζουν τον Ατατούρκ, κάνοντας ένα καχύποπτο Βρετανό αξιωματικό να ανησυχεί ότι αυτή η τουρκική προσωπικότητα αυτό είχε γίνει «ένας νέος σωτήρας τού Ισλάμ».

Ταυτόχρονα, η μείωση της οθωμανικής ισχύος πριν, κατά την διάρκεια και μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο προσέδωσε αυξανόμενη αξιοπιστία στην ιδέα ενός νέου, μη-οθωμανού χαλίφη στον αραβικό κόσμο. Αλλά ποτέ δεν ήταν απολύτως σαφές ποιος ακριβώς Άραβας χαλίφης θα μπορούσε να είναι αυτός. Το αποτέλεσμα ήταν ότι όταν ο Ατατούρκ κατήργησε επιτέλους τον θεσμό τού χαλιφάτου το 1924, δεν υπήρξε καμιά σαφής ή συνεκτική κατακραυγή από τον μουσουλμανικό κόσμο συνολικά. Πολλοί Μουσουλμάνοι, ιδιαίτερα εκείνοι στην Ινδία για τους οποίους τα πανισλαμικά σύμβολα, όπως ο χαλίφης ήταν ένα σημαντικό μέρος τής αντι-αποικιοκρατίας, διαμαρτυρήθηκαν. Άλλοι ενδιαφέρθηκαν περισσότερο να ελιχθούν για να διεκδικήσουν τον τίτλο για τον εαυτό τους.

Ο πιο διάσημος ήταν ο Χουσείν ιμπν Αλί, ο κυβερνήτης τής Μέκκας, ο οποίος είναι γνωστός στους θαυμαστές τού Λόρενς τής Αραβίας για τον ηγετικό ρόλο του στην αραβική εξέγερση. Ως τοπικός ηγέτης με έλεγχο στην Μέκκα και την Μεδίνα -και υποτιθέμενη ευθεία καταγωγή από την φυλή τού προφήτη – ο Χουσεΐν πιστεύεται ότι αφότου οδήγησε τους Οθωμανούς έξω από την Μέση Ανατολή, θα μπορούσε να γίνει ένας Άραβας βασιλιάς, με όλες τις θρησκευτικές και κοσμικές αρμοδιότητες του χαλίφη. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, όταν ο Ατατούρκ εξόρισε τον Οθωμανό σουλτάνο, ο Χουσεΐν τον κάλεσε στην Μέκκα [8]. (Ο εξόριστος μονάρχης σύντομα αποφάσισε ότι προτιμούσε την ιταλική Ριβιέρα).

Αρκετά χρόνια αργότερα, ο γιος τού Χουσεΐν, Abdullah –ο ιδρυτής τής ιορδανικής μοναρχίας- θα δηλώσει [9] ότι, με τον τερματισμό τού χαλιφάτου, οι Τούρκοι είχαν «προσφέρει την μεγαλύτερη δυνατή υπηρεσία στους Άραβες», για την οποία ένιωθε ότι έπρεπε να «στείλει ένα ευχαριστήριο τηλεγράφημα στον Μουσταφά Κεμάλ». Φυσικά, τα σχέδια του Χουσεΐν δεν εξελίχθηκαν ακριβώς όπως το περίμενε. Παρά το γεγονός ότι είχε βρετανική υποστήριξη για το σχέδιό του νωρίς στον πόλεμο, ο ίδιος διαβοήτως περιέπεσε σε σύγκρουση με την συμφωνία Sykes-Picot. Οι Γάλλοι οδήγησαν τον γιο του έξω από την Συρία, και πριν περάσει πολύς καιρός, οι Σαουδάραβες τον οδήγησαν έξω από την Αραβική Χερσόνησο. Μέχρι την στιγμή που ο Χουσεΐν αυτοανακηρύχθηκε επισήμως χαλίφης, υποτίθεται μετά την επιμονή μιας επίλεκτης ομάδας Μουσουλμάνων ηγετών, η δύναμή του είχε συρρικνωθεί στο σημείο που η δήλωσή του φαινόταν σαν πράξη καθαρής απελπισίας.

Η αιγυπτιακή μοναρχία, εν τω μεταξύ, είχε να προχωρήσει μια δική της διεκδίκηση. Παρά το γεγονός ότι ευθυγραμμιζόταν στενά με τους Βρετανούς και καταγόταν από Κιρκάσιους Αλβανούς προγόνους, χωρίς δεσμούς με την οικογένεια του προφήτη, ο βασιλιάς Φουάντ συγκεκαλυμμένα προέβαλε [10] την υπόθεσή του να διαδεχθεί τους Οθωμανούς. Σύμφωνα με τα λόγια [10] ενός ισλαμιστή λόγιου, η Αίγυπτος ταίριαζε καλύτερα με το χαλιφάτο από όσο, ας πούμε, ένας νομάδας τής ερήμου όπως ο Χουσεΐν «επειδή ανέλαβε την ηγεσία στην θρησκευτική εκπαίδευση και είχε έναν τεράστιο αριθμό Μουσουλμάνων υψηλής εξειδίκευσης και ευφυΐας». Ο βασιλιάς Ιντρίς Α’ τής Λιβύης επίσης φαινόταν να εξετάζει το ενδεχόμενο να προσπαθήσει να πάρει τον τίτλο, αλλά, όπως και ο Φουάντ, τελικά αποφάσισε ότι είχε πολύ λίγη υποστήριξη για να το κάνει επίσημα.