Η αριστερή πλευρά της ιστορίας

Τον Μάιο του 1944, η Βουλγαρία, η οποία είχε καταλάβει μεγάλα τμήματα της βόρειας Ελλάδας και της ανατολικής Γιουγκοσλαβίας, βρισκόταν σε πόλεμο με την Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σε ολόκληρη την χώρα, εν τω μεταξύ, ετερόκλητες ομάδες ανταρτών αντιστέκονταν στην συμμαχική με τους Ναζί βουλγαρική μοναρχία. Ως απάντηση στην αυξανόμενη απειλή εσωτερικής εξέγερσης, η κυβέρνηση του βασιλιά Μπορίς Γ’ έστειλε την χωροφυλακή να εξαλείψει την απειλή των ανταρτών.

Το Υπουργείο Εσωτερικών κατέβαλε μεγάλες ανταμοιβές για κάθε αντάρτικο κεφάλι. Αν έπιαναν κάποιον να βοηθά τους αντάρτες, θα μπορούσε να συλληφθεί, να βασανιστεί και να τουφεκιστεί. Η χωροφυλακή είχε την άδεια να κάψει τα σπίτια των οικογενειών εκείνων που υπέθετε ότι ήταν αντάρτες, και να τοποθετήσει τα κομμένα κεφάλια των θυμάτων της σε λόγχες στις πλατείες των χωριών.

Στις 31 Μαΐου του 1944, οι χωροφύλακες έφθασαν στο Razlog ρίχνοντας χειροβομβίδες στο σπίτι της δεκατετράχρονης Elena Lagadinova. Η ίδια μόλις που κατάφερε να διαφύγει, τρέχοντας ξυπόλυτη στους πρόποδες της οροσειράς Πιρίν, προσευχόμενη να μην την συλλάβουν οι στρατιώτες προτού μπορέσει να βρει τους τρεις μεγαλύτερους αδελφούς της. Καθώς το σπίτι της είχε γίνει στάχτη, η Lagadinova πήρε τα όπλα και έγινε η νεότερη γυναίκα αντάρτισσα της Βουλγαρίας.

Πέρασε το καλοκαίρι του 1944 δίνοντας μάχες στα βουνά, αποκομίζοντας το παρατσούκλι «η Αμαζόνα» για το θάρρος και την επιμονή της. Αν και ο δεύτερος μεγαλύτερος αδελφός της, Assen Lagadinov, έπεσε σε ενέδρα και αποκεφαλίστηκε από την χωροφυλακή, η Elena κατάφερε να επιβιώσει από τον πόλεμο αλώβητη και έγινε ένα είδος αντι-φασιστικής ηρωίδας και παράδειγμα προς μίμηση. Από την Σόφια ως την Μόσχα, τα παιδικά περιοδικά διηγούνταν την ιστορία της και ενθάρρυναν τα αγόρια και τα κορίτσια να «γίνουν γενναίοι σαν την Αμαζόνα».

Η Lagadinova με την Ρωσίδα κοσμοναύτη, Βαλεντίνα Τερέσκοβα, την πρώτη γυναίκα που ταξίδεψε στο διάστημα, σε συνέδριο γυναικών στην Πράγα, το 1975.

Η Elena Lagadinova κατάφερε να γίνει η πιο σημαντική φεμινίστρια που θα μπορούσε κανείς να ακούσει και δούλευε με αγωνιστική αφοσίωση για το ζήτημα των δικαιωμάτων των γυναικών, την βελτίωση της ζωής των οικογενειών που βρίσκονταν τόσο εντός του Ανατολικού Συνασπισμού όσο και σε ολόκληρο τον κόσμο -ακόμη, έμμεσα, και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τα επιτεύγματά της επισκιάστηκαν από την πολιτική του Ψυχρού Πολέμου και την νοοτροπία που επικράτησε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, σύμφωνα με την οποία οτιδήποτε συνέβη υπό τον κομμουνισμό ήταν εκ των πραγμάτων κακό.

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Lagadinova μετοίκησε στην Σοβιετική Ένωση για να πάρει Ph.D. στην αγροβιολογία. Αφιέρωσε έναν χρόνο στην έρευνα στην Σουηδία και την Αγγλία προτού επιστρέψει στην Σόφια για να εργαστεί ως επιστήμονας, μεταλλάσσοντας σπόρους σιταριού με σκοπό να δημιουργήσει ισχυρότερα υβρίδια. Για το έργο της στην γενετική των φυτών, καθώς και για την επιτυχή αναπαραγωγή του Τριτικάλε ( ένα υβρίδιο σιταριού και σίκαλης), απονεμήθηκε στην Lagadinova το χρυσό μετάλλιο των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου το 1959.

Καθώς το κύρος της ως ερευνήτρια μεγάλωσε, η Lagadinova έγινε όλο και πιο επικριτική για την πολιτική που αφορά στην επιστήμη στον κομμουνιστικό κόσμο. Τον Μάιο του 1967, συνέταξε μια διάπυρη επιστολή προς τον Γενικό Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, Λεονίντ Μπρέζνιεφ, μια επιστολή που θα μπορούσε να την είχε στείλει σε στρατόπεδο εργασίας, όταν υποκλάπηκε από την βουλγαρική κυβέρνηση.

«Μια μέρα, μου έστειλαν ένα αυτοκίνητο, ενώ ήμουν στην ακαδημία. Φορούσα την στολή του εργαστηρίου και βρισκόμουν στην μέση ενός πειράματος. Τους ζήτησα να περιμένουν, αλλά μου είπαν να έρθω αμέσως. Νόμιζα ότι θα με συλλάμβαναν», μου είπε η Lagadinova το 2011. «Αντ’ αυτού, έμαθα ότι με διόριζαν γραμματέα του Πατριωτικού Μετώπου και πρόεδρο της Επιτροπής Γυναικών».

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, οι κομμουνιστικές χώρες αντιμετώπισαν μια δημογραφική κρίση. Η εκπαίδευση των γυναικών και η πλήρης ενσωμάτωσή τους στην επίσημη αγορά εργασίας επέφερε μείωση των γεννήσεων της χώρας. Από την στιγμή που οι γυναίκες επικεντρώθηκαν στην εργασία, άρχισαν να ελέγχουν όλο και περισσότερο την γονιμότητά τους μέσω των αμβλώσεων, που ήταν νόμιμες και ελεύθερες. Η βόρεια γειτονική χώρα της Βουλγαρίας, η Ρουμανία, είχε ήδη θεσπίσει αυστηρή απαγόρευση των αμβλώσεων, με αποτέλεσμα το βουλγαρικό Πολιτικό Γραφείο να αρχίσει να εξετάζει ένα παρόμοιο βήμα για να αυξήσει τον εγχώριο δείκτη γεννητικότητας.

Έτσι λοιπόν, κατά την περίοδο 1968-1973, η Lagadinova ηγήθηκε της προσπάθειας για την προστασία των αναπαραγωγικών ελευθερίων των γυναικών της Βουλγαρίας, ενώ επεξέτεινε δραστικά την κρατική στήριξη για τις γυναίκες και τις οικογένειες. Το 1969, η Lagadinova και η συντακτικής επιτροπή του κρατικού περιοδικού γυναικών, Zhenata Dnes, διεξήγαγαν μια κοινωνιολογική έρευνα που περιελάμβανε πάνω από 16.000 ερωτηθέντες. Ανακάλυψαν ότι οι περισσότερες γυναίκες από την Βουλγαρία ήθελαν περισσότερα παιδιά, αλλά δυσκολεύονταν να διαχειριστούν την δουλειά σε συνδυασμό με την μητρότητα. Ανάμεσα στις εργασιακές υποχρεώσεις τους και τις οικιακές ευθύνες, οι σοσιαλίστριες υπέφεραν κάτω από ένα συντριπτικό διπλό βάρος.

Οι δημόσιες συζητήσεις για τα δικαιώματα των γυναικών και την εξισορρόπηση δουλειάς /οικογένειας εξακολουθούν να μαίνονται στις Ηνωμένες Πολιτείες σήμερα, αλλά λίγοι Αμερικανοί συνειδητοποιούν την ένταση αυτών των συζητήσεων στις πρώην κομμουνιστικές χώρες. Η Lagadinova ήταν μητέρα τριών παιδιών και ενοχλούσε αδιάκοπα το ανδροκρατούμενο Πολιτικό Γραφείο για την βελτίωση των συνθηκών εργασίας των γυναικών. Τα στοιχεία από τα προσβάσιμα πλέον αρχεία της Επιτροπής Γυναικών της Βουλγαρίας δείχνουν ότι η Lagadinova υποστήριξε σθεναρά την επέκταση των κρατικά χρηματοδοτούμενων νηπιαγωγείων και παιδικών σταθμών, καθώς και τα νέα κοινωνικά δικαιώματα των εργαζόμενων μητέρων. Η πρόταση αυτή θα ήταν δαπανηρή -αντλώντας ιδιαιτέρως αναγκαία κονδύλια από τον κρατικό προϋπολογισμό. Οι πολιτικοί ηγέτες της Βουλγαρίας θεωρούσαν την απαγόρευση της άμβλωσης μια πολύ φθηνότερη επιλογή, ακόμη και αν κάτι τέτοιο ερχόταν σε αντίθεση με τις ίδιες τους τις αρχές σχετικά με την ισότητα των φύλων.

Τελικά, το Πολιτικό Γραφείο συμφώνησε να καταβάλει ορισμένα επιδόματα σε οικογένειες με παιδιά και να δώσει στις γυναίκες που εργάζονταν μια γενναιόδωρη άδεια μητρότητας, έως και τρία χρόνια για κάθε παιδί, με την εγγύηση ότι η δουλειά της γυναίκας θα παραμείνει διαθέσιμη για εκείνη κατά την απουσία της. Το σύνολο της άδειας μητρότητας θεωρείτο εργασιακή υπηρεσία για την συνταξιοδότηση και εφαρμοζόταν εξίσου στις γυναίκες των αστικών και υπαίθριων περιοχών, συμπεριλαμβανομένων των γυναικών που ασχολούνταν στον τομέα της γεωργίας. Το κράτος, επίσης, υποσχέθηκε να κατασκευάσει νέες εγκαταστάσεις φροντίδας παιδιών, έτσι ώστε κάθε εργαζόμενη γυναίκα να έχει πρόσβαση σε ένα νηπιαγωγείο.

Παρά το γεγονός ότι η Επιτροπή συνέχισε να ασκεί πιέσεις υπέρ της συνολικής ελευθερίας σχετικά με τα θέματα της αναπαραγωγής, κατάφερε να γίνει κάποιος συμβιβασμός με ειδική απόφαση του Πολιτικού Γραφείου το 1973 σχετικά με τα δικαιώματα των γυναικών. Μέχρι την στιγμή της πρώτης Παγκόσμιας Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για τις γυναίκες το 1975, η Βουλγαρία είχε ένα από τα πιο προοδευτικά κοινωνικά συστήματα που υπάρχουν σε ό, τι αφορά τις εργαζόμενες γυναίκες, όχι μόνο σε σχέση με τις καπιταλιστικές και τις αναπτυσσόμενες χώρες, αλλά και σε σύγκριση με άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Τα Ηνωμένα Έθνη χαρακτήρισαν την Βουλγαρία «χώρα πρότυπο» και τα προνόμια που είχαν δοθεί στις βουλγαρικές οικογένειες θεωρήθηκαν παραδείγματα προς μίμηση για τον υπόλοιπο κόσμο.

Η Lagadinova με την πρόεδρο του Επαναστατικού Συλλόγου Γυναικών της Αιθιοπίας (REWA) στην Αντίς Αμπέμπα, το 1984.

Κατά την διάρκεια της Δεκαετίας της Γυναίκας όπως ορίστηκε από τον ΟΗΕ (1976 - 1985), η Lagadinova ταξίδεψε σε όλον τον κόσμο και σφυρηλάτησε σχέσεις με πάνω από εκατό γυναικείες οργανώσεις. Η επιτυχία της Επιτροπής Γυναικών στην διεθνή σκηνή μετατράπηκε στην μεγαλύτερη εγχώρια δύναμη και η Lagadinova χρησιμοποίησε την αυξανόμενη διεθνή επιρροή της Επιτροπής για να υποστηρίξει αλλαγές στους Βουλγαρικούς Κώδικες Οικογένειας και Εργασίας.

Παρά το γεγονός ότι ήταν κομμάτι του κομμουνιστικού καθεστώτος -μέλος του Κοινοβουλίου και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βουλγαρίας- η Lagadinova απέκτησε πολλούς εχθρούς γιατί απαιτούσε από τους κομμουνιστές ηγέτες να λογοδοτούν στο πλαίσιο των δικών τους νόμων και των διεθνών συμβάσεων που είχαν υπογράψει. Η Επιτροπή Γυναικών εναντιωνόταν στις βουλγαρικές επιχειρήσεις που αρνούνταν να χορηγήσουν στις έγκυες γυναίκες τα νόμιμα δικαιώματά τους και ενοχλούσε ασταμάτητα τους κρατικούς σχεδιαστές γιατί δεν παρήγαγαν τα καταναλωτικά αγαθά που χρειάζονται οι οικογένειες. Το αρχείο είναι γεμάτο με γράμματα της Lagadinova στις Αρχές σχεδιασμού με διαμαρτυρίες για την κακή ποιότητα των γυναικείων ενδυμάτων ή την έλλειψη παιδικών παιχνιδιών κατάλληλων για κάθε ηλικία.

Σε διεθνές επίπεδο, η Lagadinova επέκτεινε περαιτέρω τα δίκτυά της με τις γυναίκες στις αναπτυσσόμενες χώρες, παρέχοντας τόσο υλικό όσο και υλικοτεχνική υποστήριξη για τις νέες γυναικείες επιτροπές και τα γυναικεία κινήματα στην Αφρική, την Ασία και την Λατινική Αμερική. Έφτασε ακόμη και εκτός του Σιδηρού Παραπετάσματος, ενώνοντας τις δυνάμεις της με τις γυναίκες της Δύσης που μάχονταν για την ειρήνη και τον αφοπλισμό κατά την δεκαετία του 1980. Το 1988, η Lagadinova κάλεσε στην Σόφια τις ηγέτιδες των γυναικείων οργανώσεων των χωρών του ΝΑΤΟ ώστε να συναντηθούν με τους υπουργούς Άμυνας των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας, ελπίζοντας με αυτόν τον τρόπο να ενθαρρύνει τον διάλογο και την κατανόηση.

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ κρατά τα χέρια των ηγέτιδων γυναικών του κόσμου. Η Lagadinova είναι ακριβώς επάνω και αριστερά από τον Γκορμπατσόφ, στην Μόσχα το 1987.

Στην Διάσκεψη του Αναπτυσσόμενου Κόσμου για τις γυναίκες που πραγματοποιήθηκε στο Ναϊρόμπι το 1985, η Lagadinova εκτέλεσε καθήκοντα γενικού εισηγητή και έγινε το πρόσωπο του διεθνούς γυναικείου κινήματος στον παγκόσμιο Τύπο. Αναγνωρισμένη παγκοσμίως για την ηγεσία της, έγινε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ινστιτούτου των Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση των Γυναικών (INSTRAW) κατά την περίοδο μεταξύ 1985 και 1988. Ακόμη και σήμερα, ακτιβιστές από την Λουσάκα ως το Λος Άντζελες επαινούν τους επιδέξιους ελιγμούς της Lagadinova στις εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου για την προώθηση των γυναικείων δικαιωμάτων σε όλον τον κόσμο.

Τα μέλη των επίσημων αντιπροσωπειών των ΗΠΑ σε αυτές τις διασκέψεις των Ηνωμένων Εθνών αναφέρουν ότι ντρέπονται για το γεγονός ότι οι γυναίκες στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης απολάμβαναν νόμιμα δικαιώματα, για τα οποία οι ομόλογές τους στις Ηνωμένες Πολιτείες εξακολουθούν να αγωνίζονται. Τέτοιου είδους αντιλήψεις μπορεί να κέντρισαν τον ακτιβισμό των γυναικών στην Δύση και να επιτάχυναν τον ρυθμό των αλλαγών. Σε ορισμένα θέματα, όμως, οι Ηνωμένες Πολιτείες εξακολουθούν να βρίσκονται πίσω σε σχέση με την Βουλγαρία της δεκαετίας του 1980. Σήμερα, για παράδειγμα, όλες οι χώρες ανά τον κόσμο εγγυώνται νόμιμα κάποια μορφή αμειβόμενης άδειας μητρότητας, με τέσσερις αξιοσημείωτες εξαιρέσεις: Την Παπούα Νέα Γουινέα, το Σουρινάμ, την Λιβερία και τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Πριν από την τελική κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, το Claremont Graduate School στην Καλιφόρνια απένειμε στην Lagadinova το Προεδρικό του Μετάλλιο Εξαιρετικού Επιτεύγματος. «Προς όφελος όλων των εθνών, έχετε καταλάβει ... την παγκόσμια σκηνή», διάβασε στην ομιλία του ο πρόεδρος του Claremont. «Πολύ πριν εμφανιστεί η νέα παγκόσμια τάξη, την οραματιστήκατε εσείς. Ενεργήσατε σαν να υπήρχε ήδη, και μέσα από τις πράξεις σας, συμβάλατε στην εμφάνισή της. Φτάσατε πέρα από τα στενά όρια του κόμματος και της ιθαγένειας για να δημιουργήσετε ένα διεθνές δίκτυο μελετητών και πολιτικών που είναι αφοσιωμένοι στην βελτίωση της ζωής των γυναικών. Μέσα από την συνεργασία σας με τα Ηνωμένα Έθνη, επηρεάσατε τις ζωές των γυναικών σε όλον τον κόσμο, και μέσω εκείνων τις τύχες των οικογενειών τους».

Λένε ότι η ιστορία γράφεται από τους νικητές, και πουθενά δεν φαίνεται αυτό πιο έντονα από ό, τι στην σύγχρονη Ευρώπη. Επειδή ήταν κομμουνιστές, επειδή αγωνίστηκαν στο αριστερό μέρος της ιστορίας, τα επιτεύγματα γυναικών όπως η Lagadinova απαξιώνονται ή αγνοούνται από εκείνους που μπορούν να την δουν μόνο ως πολιτικό εργαλείο ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος. Αλλά το να αναγνωρίσει κανείς τον ηρωισμό της Lagadinova εναντίον της βουλγαρικής κυβέρνησης που συμμάχησε με τους Ναζί κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ή τις ανακαλύψεις της ως επιστήμονα, ή τις δεκαετίες των εγχώριων και διεθνών προσπαθειών της για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών δεν συνεπάγεται απολογισμό για τον κομμουνισμό του 20ου αιώνα. Δεν σημαίνει άρνηση των φρικτών εγκλημάτων που διαπράχθηκαν στο όνομα των κομμουνιστικών ιδανικών.

Μια συνάντηση μεταξύ των ηγετών των γυναικείων οργανώσεων στις χώρες του ΝΑΤΟ με τους υπουργούς Άμυνας των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας, στην Σόφια, το 1988.

Είκοσι πέντε χρόνια μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, θα πρέπει να είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε και να εκτιμήσουμε ότι τα κομμουνιστικά ιδανικά ενέπνευσαν πολλούς πολίτες, άνδρες και γυναίκες να αγωνιστούν για έναν καλύτερο κόσμο. Και πράγματι σημείωσαν πρόοδο αναφορικά με κάποια ζητήματα, όπως η ισότητα των φύλων και η εξισορρόπηση δουλειάς / οικογένειας. Η αδυναμία να εκτιμήσει κανείς το έργο κάποιων Ανατολικο-ευρωπαίων, όπως η Elena Lagadinova σημαίνει ότι οι Αμερικανίδες είναι αναγκασμένες να επανεφεύρουν τον παροιμιώδη τροχό όταν πρόκειται για τον οραματισμό δημόσιων πολιτικών που διάκεινται φιλικά προς την οικογένεια. Αν εξετάσουμε την δουλειά ανθρώπων όπως η Lagadinova και μελετήσουμε τα επιτεύγματά τους, δεν θα καταλάβουμε μόνο με μεγαλύτερη ακρίβεια την δική μας ιστορία, αλλά ίσως επίσης να βρεθούμε σε καλύτερη θέση ώστε να ανταποκριθούμε στα δικά μας ιδανικά περί ισονομίας.

Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/bulgaria/2015-04-29/left-side-hi...

Σύνδεσμοι
[1] https://www.dukeupress.edu/The-Left-Side-of-History
[2] https://www.foreignaffairs.com/subscribe?ban=APWMX

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr