Ευσέβεια, εξουσία και πολιτική στην Τουρκία | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Ευσέβεια, εξουσία και πολιτική στην Τουρκία

Τα κοράνια της Άγκυρας που ταξιδεύουν

Όποιος στην Ουάσιγκτον προσπαθεί να κατανοήσει την σχέση μεταξύ θρησκείας και πολιτικής στην Τουρκία σήμερα, το καλύτερο που θα μπορούσε να κάνει είναι να αρχίσει με μια επίσκεψη στην πινακοθήκη Sackler του Σμιθσόνιαν. Εκεί παρουσιάζεται, μέχρι τις 20 Φεβρουαρίου, «Η Τέχνη του Κορανίου: Θησαυροί από το Μουσείο Τουρκικής και Ισλαμικής Τέχνης». Η έκθεση [1] διαθέτει μια σειρά από πλούσια διακοσμημένα Κοράνια που συλλέχθηκαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά την διάρκεια της επί έξι αιώνες κυριαρχίας της σε ένα μεγάλο μέρος του μουσουλμανικού κόσμου. Ένα από αυτά [2], το οποίο πήρε ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής από τον τάφο ενός από μακρού χρόνου νεκρού ηγεμόνα των Μογγόλων, έχει χρυσές παραστάσεις σαν μετάλλια απλωμένα μέσα στις γραμμές της πολύχρωμης καλλιγραφίας. Ένα άλλο [3], διαβασμένο με άγνωστο αποτέλεσμα για την σωτηρία της ψυχής του από τον Σελίμ τον δεύτερο, διαθέτει ιδιόμορφα σαν φύλλωμα σχήματα που συμπλέκονται πάνω από ένα φόντο από βαθύ λάπις λάζουλι χρώμα.

Αλλά πέρα από την ομορφιά των βιβλίων που εκτίθενται, η ιστορία τους είναι επίσης διαφωτιστική. Εκεί που οι σχολιαστές συχνά περιγράφουν την σύγχρονη Τουρκία ως σπαρασσόμενη από μια αντιπαλότητα μεταξύ κοσμικού κράτους και Ισλαμισμού, αυτή η έκθεση αποκαλύπτει ακούσια τους πολύπλοκους τρόπους με τους οποίους συνυπήρχαν πάντοτε οι δύο ιδεολογίες. Στην Τουρκία, όπως και αλλού, η θρησκεία ήταν πάντα σημαντική ακόμη και για τις πιο κοσμικές κυβερνήσεις, και η εξουσία παραμένει σημαντική ακόμη και στις πιο θρησκευτικές.

Η ιστοσελίδα του Smithsonian προσφέρει ένα σύνολο διαδραστικών χαρτών [4] που δείχνουν το «μεγάλο ταξίδι» που έφερε τα βιβλία αυτά στην έκθεση από τις διαφορετικές πόλεις όπου πρωτοδημιουργήθηκαν μέχρι το Μουσείο Τουρκικής και Ισλαμικής Τέχνης, όπου σήμερα παραμένουν μόνιμα. «Οθωμανοί σουλτάνοι, βασίλισσες, και βεζίριδες απέκτησαν μερικά από τα πιο πολύτιμα [κοράνια] ... μέσα από αγορές, δώρα ή λάφυρα πολέμου», εξηγούν οι επιμελητές, και στην συνέχεια «χάρισαν αυτά τα αγαπημένα έργα σε δημόσια και θρησκευτικά ιδρύματα για να εκφράσουν προσωπική ευσέβεια και ισχύ, και για να εξασφαλίσουν κύρος».

09022017-1.jpg

Νεαρές γυναίκες παίρνουν φωτογραφίες selfie μπροστά από το Νέο Τζαμί στο στενό του Βοσπόρου στην Κωνσταντινούπολη, στις 12 Ιανουαρίου του 2016. MURAD SEZER / REUTERS
---------------------------------------------------

Για όποιον ενδιαφέρεται για την ευσέβεια και την εξουσία στην σύγχρονη Τουρκία, η πιο πρόσφατη ιστορία αυτών των ιερών βιβλίων, που οδήγησε στην σημερινή τους παρουσία στην Ουάσιγκτον, είναι εξίσου αφηγηματική. Στον εικοστό και τον εικοστό πρώτο αιώνα, όπως και στην οθωμανική εποχή, η ιδιοκτησία, η μεταφορά και η παρουσίαση των διάσημων Κορανιών συνεχίζουν να επιδεικνύουν τα πάντα, από την υποταγή και την νεωτερικότητα μέχρι την εθνική υπερηφάνεια.

Στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, οι ηγέτες του οθωμανικού κράτους είδαν την άλλοτε τεράστια αυτοκρατορία τους να κατατρώγεται από εθνικιστικές εξεγέρσεις και αρπαγές γης από τους Ευρωπαίους. Για να ανακόψει αυτές τις απώλειες, ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β’ [5] επεδίωξε να ενισχύσει την αυτοκρατορία μέσω ενός συνδυασμού συγκεντρωτισμού, εκσυγχρονισμού και ισλαμικής ευσέβειας. Την ίδια στιγμή που η κυβέρνηση κατασκεύαζε νέες σιδηροδρομικές και τηλεγραφικές γραμμές για να κρατήσει ενωμένη την αυτοκρατορία, ο Αμπντούλ Χαμίτ υπογράμμιζε τον ρόλο του ως Χαλίφης [6], προκειμένου να κερδίσει την νομιμοφροσύνη των Μουσουλμάνων υπηκόων του. Η οικοδόμηση ενός ισχυρότερου κράτους και η επιδίωξη ενισχυμένης θρησκευτικής νομιμοποίησης μερικές φορές πήγαιναν χέρι-χέρι. Στις αρχές της δεκαετίας του 1900, για παράδειγμα, ο Αμπντούλ Χαμίτ άρχισε την κατασκευή μιας σιδηροδρομικής γραμμής από την Κωνσταντινούπολη προς την Μέκκα. Στην οθωμανική ρητορική, το πρόγραμμα εξυπηρετούσε ως ένας τρόπος για την διευκόλυνση της μεταφοράς των ευλαβών προσκυνητών στην ιερή πόλη του Ισλάμ. Αλλά, καθώς οι Αμερικανοί ίσως να γνωρίζουν καλύτερα μέσω του Λώρενς της Αραβίας, ο σιδηρόδρομος είχε επίσης ως στόχο να βοηθήσει την αυτοκρατορία να ασκήσει στρατιωτική ισχύ σε απομακρυσμένες και ενδεχομένως επαναστατικές επαρχίες.

Οπότε, πού εμπλέκονται τα Κοράνια; Το 1908, επαναστατικοί Οθωμανοί αξιωματικοί του στρατού, γνωστοί ως «Νεότουρκοι», πήραν τον έλεγχο της αυτοκρατορίας. Αφήνοντας τον Σουλτάνο στην εξουσία ως διακοσμητικό, συνέχισαν τις δικές του πολιτικές οικοδόμησης του κράτους, αλλά με μια επιπλέον έμφαση στον τουρκικό εθνικισμό και τον κοσμικό εκσυγχρονισμό. Αρκετά χρόνια μετά την ανάληψη της εξουσίας, αυτή η νέα κυβέρνηση έθεσε ως στόχο να συλλέξει τα καλύτερα Κοράνια στην αυτοκρατορία –που ήταν ακόμα στην κατοχή διαφόρων τζαμιών, μνημάτων, καθώς και θρησκευτικών ιδρυμάτων στα οποία οι προηγούμενοι σουλτάνοι τα είχαν δωρίσει -για να εκτεθούν σε ένα νέο μουσείο στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα.

Η δημιουργία αυτής της συλλογής, της οποίας τα καλύτερα κομμάτια βρίσκονται τώρα στο Smithsonian, ήταν τόσο μια πράξη κοσμικής οικοδόμηση του κράτους όσο και δημόσιας ευσέβειας. Στην πιο κυριολεκτική έννοια του όρου, το κράτος έπαιρνε τον έλεγχο των σημαντικών θρησκευτικών αντικειμένων από τα χέρια των θρησκευτικών ιδρυμάτων. Η συλλογή σημαντικών αντικειμένων όλων των ειδών στα εθνικά μουσεία ήταν επίσης κατανοητή ως το είδος των ενεργειών που έπρεπε να κάνουν οι κυβερνήσεις αν ήθελαν να είναι σύγχρονες, πολιτισμένες και ευρωπαϊκές. Αλλά την ίδια στιγμή, η προσπάθεια αυτή παρουσιάστηκε ως μια γιορτή της ισλαμικής ταυτότητας της αυτοκρατορίας, και το νεοσυσταθέν Μουσείο Ισλαμικών Θεμελίων (Museum of Islamic Foundations) άνοιξε με μια περίτεχνη τελετή στην οποία παραβρέθηκε ο Σέιχ-ουλ-Ισλάμ Ουργκουπλού Χαϊρί Εφέντη, ο επικεφαλής του οθωμανικού θρησκευτικού κατεστημένου.

Μετά την ήττα των Οθωμανών στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ [7] ξανάχτισε ό,τι επέζησε από την κυβέρνηση και το έδαφος της αυτοκρατορίας ως Δημοκρατία της Τουρκίας. Η ιδεολογία του νέου κράτους του Ατατούρκ ήταν τώρα ακόμα πιο εστιασμένη στην τουρκική εθνική ταυτότητα και λιγότερο εστιασμένη στην θρησκεία, αλλά στην κυβερνητική προσέγγιση για την επίδειξη της θρησκευτικής τέχνης υπήρξε και συνέχεια και αλλαγές.

Το Μουσείο Ισλαμικών Θεμελίων της Κωνσταντινούπολης γρήγορα έγινε το Μουσείο Τουρκικών και Ισλαμικών Έργων (Museum of Turkish and Islamic Works). Το νέο όνομα προσέθεσε μια επιπλέον έμφαση στον τουρκισμό, αλλά το Ισλάμ ήταν, κυριολεκτικά, ακόμα εκεί. Ενώ ο Ατατούρκ εργαζόταν για να κάνει την Τουρκία πιο κοσμική, τα διακοσμημένα οθωμανικά Κοράνια έγιναν, στην επίσημη ρητορική, η απόδειξη της τουρκικής καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας [8] αντί για [απόδειξη] της ισλαμικής ευσέβειας. Αλλά την ίδια στιγμή, αυτή η νέα ρητορική προσέφερε παρά ταύτα έναν τρόπο για το νέο καθεστώς, και για μερικά από τα πιο ευσεβή μέλη του, να συνεχίσουν να αποτίουν φόρο τιμής στον συνεχιζόμενο ρόλο της θρησκείας στην ταυτότητα της νέας χώρας.

Κάνοντας ένα άλμα στο σήμερα, το νόημα ενός οθωμανικού Κορανίου είναι ακόμα πιο εύπλαστο από όσο μπορεί να φαίνεται. Τον Ιανουάριο του 2002, ένα [Κοράνι] ήρθε στην Ουάσιγκτον υπό κάπως μοναδικές συνθήκες. Ο Τούρκος πρωθυπουργός Μπουλέντ Ετσεβίτ, ένας αριστερός διανοούμενος και αφοσιωμένος κοσμικός, έφερε στον πρόεδρο των ΗΠΑ George W. Bush [9] ένα μικρό Κοράνι του 16ου αιώνα. Στον απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, το δώρο φαινόταν σαν μια συνήθης χειρονομία από τον κοσμικό ηγέτη μιας κυρίως μουσουλμανικής χώρας, που ήταν πρόθυμος να διαχωρίσει [10] το Ισλάμ από την τρομοκρατία. Για τον Ετσεβίτ, ο οποίος σε ένα διαφορετικό πλαίσιο είχε υπενθυμίσει [11] στους Αμερικανούς ότι οι Τούρκοι, «είτε αρέσει σε κάποιον είτε όχι», ήταν Μουσουλμάνοι, το Κοράνι ήταν τόσο μια αναγνώριση της πραγματικότητας όσο και μια γιορτή της πίστης.

Δεν αποτελεί έκπληξη ότι η σημερινή έκθεση στο Smithsonian, που κατέστη δυνατή από την τρέχουσα κυβέρνηση του ισλαμιστή προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, είναι πάρα πολύ μια γιορτή της πίστης, με το ισλαμικό περιεχόμενο του Κορανίου να τονίζεται παράλληλα με την καλλιτεχνική κληρονομιά του. Πιο πονηρά, η έκθεση φαίνεται να έχει παράσχει στους παλιότερους κοσμικούς αντιπάλους του Ερντογάν μια ευκαιρία να συμμετάσχουν στον εορτασμό. Παράλληλα με το τουρκικό Υπουργείο Τουρισμού, ένας άλλος από τους χορηγούς της έκθεσης είναι ο όμιλος Dogan. Μέλος της παραδοσιακής κοσμικής επιχειρηματικής κοινότητας της Τουρκίας, ο Aydin Dogan [12] είναι ιδιοκτήτης αρκετών εφημερίδων που κάποτε ήταν αρκετά επικριτικές προς τον Ερντογάν. Μέσα από μια σειρά από νομικές ενέργειες που είχαν πολιτικά κίνητρα, που κυμαίνονται από φορολογικά πρόστιμα 2,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων μέχρι την σύλληψη υψηλόβαθμων στελεχών, η κυβέρνηση υπέταξε τις εφημερίδες του Dogan. Το ότι κοσμικοί επιχειρηματίες προσφέρουν την οικονομική στήριξή τους σε μια τόσο ενθουσιαστική θρησκευτική έκθεση σε μουσείο, αποκαλύπτει το περίγραμμα της επιτυχίας του Ερντογάν στην ανάμειξη της εξουσίας με την ευσέβεια και την ενσωμάτωση πρώην αντιπάλων στο νέο καθεστώς του.

Τα Κοράνια, όπως μαθαίνουν οι επισκέπτες του Smithsonian, χρησιμοποιούνταν συνήθως σε ολόκληρο τον ισλαμικό κόσμο ως διπλωματικά δώρα για να παγιώσουν πολιτικές και στρατιωτικές συμμαχίες. Αυτά που εκτίθενται σήμερα χρησιμοποιήθηκαν μέσα στα χρόνια για την οικοδόμηση σχέσεων μεταξύ Οθωμανών, Σαφαβιδών, Αββασιδών, Ισμαηλιτών, Μογγόλων και Μαμελούκων. Δεδομένης της ποικιλίας των διμερών προκλήσεων [13] που αντιμετωπίζει η αμερικανο-τουρκική συμμαχία σήμερα, θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν σίγουρα για κάποια σύσφιξη. Αν η ιστορία αυτών των Κορανίων μπορεί να υπαινιχθεί μια πιο σύνθετη σχέση μεταξύ Ισλάμ και κοσμικότητας από όσο κάποιοι στην Ουάσιγκτον φαίνεται να βλέπουν [14], ίσως θα μπορούσαν με κάποιο ανεπαίσθητο τρόπο να κάνουν αυτό που τους αναλογεί για να βοηθήσουν.

Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2017-02-08/piety-power-an...

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.asia.si.edu/exhibitions/current/art-of-the-quran/default.php
[2] http://public.media.smithsonianmag.com//filer/ff/e7/ffe70e84-cc66-4bd9-9...
[3] http://www.asia.si.edu/exhibitions/current/art-of-the-quran/book-tiem-22...
[4] http://www.asia.si.edu/exhibitions/current/art-of-the-quran/map.php
[5] https://www.amazon.com/Well-Protected-Domains-Ideology-Legitimation-1876...
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/2014-11-19/myth-cali...
[7] https://www.amazon.com/Atat%25C3%25BCrk-x15E-%25C3%25BCkr%25C3%25BC-Hani...
[8] https://www.academia.edu/7233372/Multi-Purpose_Empire_Ottoman_History_in...
[9] http://www.hurriyetdailynews.com/gifts-to-president-are-gratefully-recei...
[10] http://edition.cnn.com/2002/WORLD/meast/01/16/ret.turkey.troops/index.html
[11] http://ecevityazilari.org/items/show/121
[12] http://www.economist.com/node/14419403
[13] http://bipartisanpolicy.org/library/beyond-the-myth-of-partnership-turke...
[14] https://www.theatlantic.com/international/archive/2016/11/trump-radical-...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition