Ο εθνικισμός οδηγεί σε κακή εξωτερική πολιτική

Η συνέπεια δεν ήταν ποτέ το δυνατό σημείο του προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ. Κάθε εβδομάδα φαίνεται να φέρνει μια άλλη αντιστροφή της εξωτερικής πολιτικής. Αλλά, στον στροβιλισμό αυτόν, τουλάχιστον ένα θέμα έχει παραμείνει σταθερό: Η Αμερική, για να παραφράσω τον κωμικό Rodney Dangerfield, δεν κερδίζει κανένα σεβασμό σε όλο τον κόσμο. Βεβαίως, ο Trump δεν εξελέγη πρωτίστως επειδή οι Αμερικανοί ανησυχούν για την θέση του έθνους τους στο εξωτερικό. Αλλά πολλοί πολίτες μοιράζονται την πεποίθησή του ότι οι ξένοι κάποτε σέβονταν τις Ηνωμένες Πολιτείες και δεν το κάνουν πλέον.

Αυτή η πεποίθηση, ωστόσο, βασίζεται σε ένα ρομαντικό και μυθικό παρελθόν στο οποίο τα έθνη του κόσμου άκουγαν και υπάκουα εκτελούσαν τις προσταγές της Αμερικής όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες μιλούσαν. Απεικονίζει έναν κόσμο που ήταν κάποτε το παιδικό σκάμμα με την άμμο των Ηνωμένων Πολιτειών, το περιεχόμενο του οποίου η Αμερική μπορούσε, και το έκανε, να πλάθει και να αναπλάθει σύμφωνα με την ευχαρίστησή της. Και ονειρεύεται ότι μια Αμερική αποκατεστημένη στο δικαιωματικό της μεγαλείο θα εμπνεύσει και πάλι αυτόν τον σεβασμό.

Μια τέτοια νοσταλγία δεν είναι μόνο λάθος, αλλά και βαθιά επικίνδυνη.

ΑΣΕΒΕΙΑ

Ο Trump δεν είναι ο μόνος υπέρμαχος αυτού του νοσταλγικού εθνικισμού αλλά είναι ο πιο διάσημος, και έχει διαρθρώσει αυτό το όραμα με ασυνήθιστη συνέπεια σε όλη την προεκλογική εκστρατεία και στην προεδρία. Σύμφωνα με την ιστορία του, οι Ηνωμένες Πολιτείες υπέστησαν τον έναν «εξευτελισμό» [2] μετά τον άλλο τα τελευταία χρόνια, επειδή οι αντίπαλοι των Ηνωμένων Πολιτειών δεν τις υπολήπτονται ιδιαίτερα. Ιράν: «Έχουν πλήρη έλλειψη σεβασμού για την χώρα μας» [3]. Ρωσία:« Ο Πούτιν γελά με τους ηγέτες μας και τους ξετινάζει ξανά και ξανά» [4]. Κίνα: «Με το να τους αφήνουμε να μας εκμεταλλευτούν οικονομικά, έχουμε χάσει όλο τον σεβασμό τους» [5]. Αλλά η υποκείμενη αιτία, ισχυρίζονται ο Trump και οι ομοϊδεάτες του στοχαστές, είναι ότι οι ηγέτες του έθνους δεν έχουν δώσει στους ξένους ομολόγους τους κανένα λόγο να τους σεβαστούν. Αντί να «υπερασπίζονται υπερήφανα την Αμερική σε κάθε ένα σημείο», έχουν πάει σε περιττές «απολογητικές περιοδείες» [6] και «υποκλίνονται στις ξένες δυνάμεις». Έχουν διαπραγματευτεί αδύναμες εμπορικές συμφωνίες που απέτυχαν «να αγωνιστούν για τις οικογένειές μας» [7]. Έχουν ξεκινήσει «πολέμους πολιτικής ορθότητας» [8] και, με το να έχουν δέσει τα χέρια των Αμερικανών στρατιωτών πίσω από την πλάτη τους, δεν έχουν πολεμήσει για να νικήσουν.

Ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, μιλά σε Αμερικανούς στρατιώτες σε βάση της Πολεμικής Αεροπορίας στην Σικελία, τον Μάιο του 2017. JONATHAN ERNST / REUTERS
---------------------------------------------------

Ως απόδειξη αυτής της έλλειψης σεβασμού, το Trump περιστασιακά τονίζει υποτιθέμενες παραβιάσεις [5] του διπλωματικού πρωτοκόλλου, αλλά πολύ πιο συχνά αναφέρει μια εκτεταμένη σειρά υποτιθέμενων συνεπειών. Κυμαίνονται από βαθιά προβληματικές (μια κακή πυρηνική συμφωνία με το Ιράν, εξίσου κακές εμπορικές συμφωνίες [9], η ρωσική «απείθεια» [10], η «οικονομική επίθεση της Κίνας στις αμερικανικές θέσεις εργασίας και τον πλούτο» [5], η κινεζική κυβερνο-κατασκοπεία [5], η πυρηνική πρόοδος της Βόρειας Κορέας [5], οι βαλτωμένοι εμφύλιοι πόλεμοι [11], το Ισλαμικό Κράτος), στις εκνευριστικές (επιθετικές ιρανικές περιπολίες [3] στον Περσικό Κόλπο) μέχρι τις μικροαστικές (ότι οι ΗΠΑ δεν φιλοξενούν τους Ολυμπιακούς Αγώνες [5]). Είναι τόσο μακρύς ο κατάλογος του Trump που είναι δύσκολο να σκεφτούμε πράγματα που δεν πιστεύει ότι είναι προϊόντα έλλειψης σεβασμού, δημιουργηθέντα από την αδυναμία των προκατόχων του.

Για τον Trump, υπάρχει μια πανάκεια για τα δεινά των Ηνωμένων Πολιτειών. «Πρέπει να κάνουμε την Αμερική και πάλι σεβαστή. Και πρέπει να κάνουμε την Αμερική σπουδαία ξανά», δήλωσε τον Απρίλιο του 2016 στο National Press Club [5]. «Αν το κάνουμε αυτό, ίσως αυτός ο αιώνας να είναι ο πιο ειρηνικός και ευημερών που έχει γνωρίσει ποτέ ο κόσμος». Για τον Trump, η καλλιέργεια του σεβασμού αφορά κυρίως την προβολή δύναμης και σκληράδας [12]. Ο σεβασμός, κατά την άποψή του, είναι συνώνυμος του φόβου.

Στην καρδιά της αφήγησης του Trump είναι η νοσταλγία για μια εποχή που ο κόσμος συμμορφωνόταν με τις επιθυμίες της Αμερικής. «Όταν ήμουν νέος», συλλογιζόταν ο Trump μιλώντας στο συγκεντρωμένο πλήθος στην CIA [13] τον Ιανουάριο, «πάντα κερδίζαμε πράγματα σε αυτή την χώρα». Μια ζωτική λέξη στην ρητορική των εξωτερικών υποθέσεων του Trump είναι το «ξανά». Υποσχέθηκε ότι δεν θα προχωρήσει προς ένα πρωτοφανές μέλλον, αλλά προς την αναβίωση ενός ένδοξου παρελθόντος. Αυτή η νοσταλγία κάνει ανεκτό το σκοτεινό του πορτρέτο του παρόντος. Είναι ο κεντρικός άξονας της διήγησής του για την εξωτερική πολιτική.

Πέρα από τον Trump, ο νοσταλγικός εθνικισμός έχει γίνει η συμβατική σοφία στους ρεπουμπλικανικούς κύκλους. Κατά την διάρκεια της εκστρατείας του 2016, ο κυβερνήτης και προεδρικός υποψήφιος του Νιου Τζέρσεϋ, Chris Christie, δήλωσε ότι «η χώρα αυτή δεν είναι πλέον σεβαστή σε όλο τον κόσμο» [14]. Ο γερουσιαστής της Φλόριντα και προεδρικός υποψήφιος, Marco Rubio επέμεινε επίσης ότι ο Αμερικανός πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα «κατέστρεψε τον στρατό μας, οι σύμμαχοί μας πλέον δεν μας εμπιστεύονται και οι αντίπαλοί μας πλέον δεν μας σέβονται» [14]. Ο Mike McCaul, πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Εσωτερικής Ασφάλειας, αναρωτήθηκε στην Εθνική Συνέλευση των Ρεπουμπλικανών, «Είναι ο στρατός μας ισχυρότερος; Είναι η Αμερική ακόμα σεβαστή; [15] Ξανά και ξανά, ο Ομπάμα και η Χίλαρι [Κλίντον] απολογούνταν για την Αμερική και επέτρεψαν στους τζιχαντιστές να εξαπλωθούν σαν πυρκαγιά».

Και δεν είναι μόνο οι ρεπουμπλικανικές ελίτ. Κατά την τελευταία δεκαετία, Αμερικανοί από όλα τα κόμματα όλο και περισσότερο πιστεύουν [16] ότι ο σεβασμός των ξένων προς τις Ηνωμένες Πολιτείες έχει μειωθεί. Από τον Απρίλιο του 2016, το Κέντρο Ερευνών Pew διαπίστωσε [17] ότι η πλειοψηφία των Δημοκρατικών, των Ρεπουμπλικάνων και των ανεξάρτητων υιοθετούσαν την άποψη αυτή.

ΕΝΑ ΟΧΙ ΤΟΣΟ ΧΡΗΣΙΜΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

Ο εθνικισμός και η νοσταλγία συχνά συμβαδίζουν. Ο εθνικιστής δεν ενδιαφέρεται για την ιστορία αυτή καθ’ αυτή. Κατασκευάζει ένα παρελθόν για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του παρόντος και μια συγκεκριμένη εκδοχή του μέλλοντος. Οι αναφορές του Trump στην ιστορία είναι αληθείς στην εθνικιστική τους μορφή.

Αντίθετα με την εθνικιστική νοσταλγία του, όμως, τα τελευταία 60 χρόνια, οι Ηνωμένες Πολιτείες συνάντησαν άφθονη αντίσταση, τόσο από συμμάχους όσο και από αντιπάλους, και οι επιδείξεις της δύναμης των ΗΠΑ ήταν συχνά αντιπαραγωγικές. Σκεφτείτε την κορύφωση της ισχύος των ΗΠΑ, στην δεκαετία του 1950. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ξεκίνησαν την δεκαετία σε ένα εκνευριστικό, βαθιά αντιδημοφιλές και συγκλονιστικά καταστροφικό πολεμικό αδιέξοδο στην Κορέα. Αντί να καλλιεργήσει σεβασμό για την αμερικανική εξουσία και σοφία, αυτή η επίδειξη δύναμης έκανε τους συμμάχους να ανησυχούν για την τάση της Ουάσιγκτον για μιλιταρισμό. Σημείωσε επίσης την έναρξη μιας παρατεταμένης περιόδου σοβιετικών προκλήσεων. Ο υπουργός Εξωτερικών, John Foster Dulles, διασκέδαζε με τον κομπασμό και την ακροσφαλή διπλωματία -ο Trump πιθανότατα θα είχε εκτιμήσει την δημόσια εικόνα του Dulles- αλλά αυτό δεν έκανε ούτε τους Κινέζους ούτε τους Σοβιετικούς να πράξουν αυτά που εκείνος ήθελε. Ο Ψυχρός Πόλεμος, στον οποίο κανένας κανόνας δεν διέπει τον ανταγωνισμό των υπερδυνάμεων, μαινόταν την δεκαετία του 1950, παρ’ όλο που στην κυβέρνηση των ΗΠΑ κυριαρχούσαν οι σκληροπυρηνικοί. Εν τω μεταξύ, η απειλή του Dulles για «μαζικά αντίποινα» ανησύχησε βαθιά συμμάχους που φοβούνταν την αμερικανική κλιμάκωση όσο, αν όχι περισσότερο από, την εγκατάλειψη από τον ισχυρό προστάτη τους.

Αν η σκληρότητα αποδίδει σεβασμό και υποταγή, τότε οι Ηνωμένες Πολιτείες θα έπρεπε να είχαν τον μεγαλύτερο σεβασμό στην δεκαετία του 1960 -όταν αντιμετώπισαν την σοβιετική αρκούδα στην Κούβα (ή τουλάχιστον αυτό ήταν το αφήγημα της ιστορίας της κρίσης πυραύλων) και όταν έστειλαν πάνω από 2,5 εκατομμύρια στρατιώτες στο Νότιο Βιετνάμ για να προσπαθήσουν να αποτρέψει το έθνος εκείνο από το να πέσει στον κομμουνισμό. Αλλά λίγοι θα αμφισβητούσαν ότι η δεκαετία στην πραγματικότητα σηματοδότησε ένα σχεδόν ναδίρ στον σεβασμό προς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο πόλεμος στο Βιετνάμ αμαύρωσε την φήμη της Αμερικής στον μετα-αποικιακό κόσμο, όπου θεωρήθηκε ως επιθετικός, και οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν μικρή επιρροή στο αδέσμευτο κίνημα στον Τρίτο Κόσμο. Οι Ευρωπαίοι σύμμαχοι επέδειξαν αυξημένη ανεξαρτησία, υπογραμμισμένη από τις δημόσιες επικρίσεις για τον πόλεμο του Βιετνάμ, την αποχώρηση της Γαλλίας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ το 1966 και την στροφή της Γερμανίας προς την Ostpolitik. Κατά την διάρκεια εκείνης της δεκαετίας, οι Ευρωπαίοι φάνηκαν ολοένα και περισσότερο απρόθυμοι να διευκολύνουν οικονομικά τις Ηνωμένες Πολιτείες και αυτό οδήγησε το δολάριο των ΗΠΑ να αποσυρθεί από τον «χρυσούν κανόνα» το 1971.

Οι σημερινοί εθνικιστές χαιρετίζουν το «ηθικό θάρρος» του προέδρου Ρόναλντ Ρίγκαν [18] όταν αντιτάχθηκε στην Σοβιετική Ένωση, εμφανίζοντάς τον ως την επιτομή της αποφασιστικότητας των ΗΠΑ και του πιστώνουν ότι ανάγκασε τους Σοβιετικούς να τερματίσουν τον Ψυχρό Πόλεμο. Αλλά, από την Κεντρική Αμερική μέχρι την Μέση Ανατολή, η ασυμβίβαστη στάση του Reagan δεν παρήγαγε παραχωρήσεις από τους εχθρούς των ΗΠΑ αλλά βίαιη αντίσταση τόσο στις δυνάμεις των ΗΠΑ όσο και στις δυνάμεις που υποστηρίζονταν από τις ΗΠΑ. Ο ανανεωμένος Ψυχρός Πόλεμος κατά την πρώτη θητεία του προκάλεσε εντάσεις με Ευρωπαίους συμμάχους και το κίνημα του πυρηνικού αφοπλισμού χαρακτήρισε τις σχέσεις ΗΠΑ-Ευρώπης. Όσο για το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ήταν η τελική ευελιξία του Reagan και όχι η αδιάκοπη σκληράδα του, που βοήθησε να έρθει σε ένα τέλος: Αντιλήφθηκε, πριν από τους συμβούλους του και αντίθετα από την υποτιθέμενη σοφία τους, ότι ο Mikhail Gorbachev ήταν ένας διαφορετικός Σοβιετικός ηγέτης που επιδίωκε μια στρατηγική, όχι απλώς μια τακτική, μετατόπιση της σοβιετικής πολιτικής.

Τέλος, ο -μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001- «Πόλεμος κατά της Τρομοκρατίας» του προέδρου Τζορτζ Μπους, και ο πόλεμος που ακολούθησε στο Ιράκ -φαινομενικά το ζενίθ της αμερικανικής αποφασιστικότητας- δεν συγκέντρωσε παγκόσμιο σεβασμό στις Ηνωμένες Πολιτείες, δεν έφερε μια πιο φιλόξενη παγκόσμια τάξη ούτε αποθάρρυνε την αντίσταση. Ακριβώς το αντίθετο. Μεταξύ 2002 και 2007, οι θετικοί δείκτες [αποδοχής] των ΗΠΑ μειώθηκαν δραματικά [19] σε 26 από 33 χώρες, σύμφωνα με το Κέντρο Ερευνών Pew. Οι σχέσεις των ΗΠΑ με άλλες μεγάλες δυνάμεις, συμμάχους και αντιπάλους, ήταν σε μεγάλη ένταση. Ο αμερικανικός στρατός είχε αποδυναμωθεί και πιεστεί. Ως αποτέλεσμα των επιθετικών πολιτικών της διοίκησής του, η θέση της Αμερικής στον κόσμο ήταν αναμφισβήτητα χειρότερη όταν ο Μπους έφυγε από την εξουσία από ό, τι όταν την ανέλαβε.

Λίγο πριν ο Ομπάμα και η Κλίντον βάλουν την σφραγίδα τους στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, λοιπόν, οι Ηνωμένες Πολιτείες συνήθως αποτύγχαναν να επιβάλλουν την βούλησή τους στον κόσμο. Σε αντίθεση με τους υπολογισμούς των εθνικιστών, η αντίσταση δεν ήταν γενικά το αποτέλεσμα των ηγετών της Αμερικής πού ήταν αδύναμοι και δειλοί. Στην πραγματικότητα, η αμερικανική σκληρότητα εξυπηρετούσε συχνά τους σκοπούς των ξένων ηγετών, καθώς έβρισκαν πολιτικό όφελος στο να παίξουν τον ρόλο του υπερασπιστή του έθνους τους εναντίον των Ηνωμένων Πολιτειών και των ιμπεριαλιστικών προθέσεών τους.

ΜΙΑ ΝΕΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η εθνικιστική μυθολογία υποδηλώνει ότι οι τακτικές επιδείξεις της στρατιωτικής δύναμης των ΗΠΑ θα πτοήσουν τους αντιπάλους και τους συμμάχους ώστε να υποταχθούν εξίσου. Υπονοεί ότι η Αμερική μπορεί να είναι σπουδαία πάλι μόνο αν οι άλλοι τελικά αναγνωρίσουν την ανωτερότητα της. Ωστόσο, είναι η αμερικανική τάση για παρέμβαση, είτε υποστηριζόμενη από μια βαθιά πεποίθηση για την αμερικανική εξαίρεση είτε από τον απροσδόκητο εθνικισμό του Trump, η οποία ενθάρρυνε ακριβώς την αντίσταση που τόσο στενοχωρεί τον σημερινό πρόεδρο.

Κάποιος μπορεί να βρει παρηγοριά στο γεγονός ότι, παρά τον πικρό και μερικές φορές επαναστατικό του τόνο, οι συγκεκριμένες πολιτικές της διοίκησης του Trump έχουν περιοριστεί σε μεγάλο βαθμό όταν πρόκειται για στρατιωτική ισχύ. Στα περισσότερα βασικά ζητήματα, συνέχισε την κεντρώα προσέγγιση της διοίκησης Ομπάμα. Αλλά η προσκόλληση του Trump στην εθνικιστική αφήγηση παραμένει ανησυχητική για δύο λόγους. Πρώτον, το μεγάλο χάσμα μεταξύ πολιτικής και αφήγησης δεν είναι μόνιμα βιώσιμο. Όπως υποστήριξα αλλού [20], τα μεγαλύτερα ζητήματα της εθνικής ασφάλειας συνήθως απαιτούν δημόσιους πόρους ή προσελκύουν την προσοχή της κοινής γνώμης και οι ηγέτες υποχρεώνονται συνεπώς να νομιμοποιήσουν ή να δικαιολογήσουν δημόσια τις πολιτικές τους στον τομέα αυτό. Για τον λόγο τούτο, οι ιστορικοί διαπίστωσαν ότι η απόκλιση μεταξύ της δημόσιας ρητορικής της κυβέρνησης των ΗΠΑ και των ιδιωτικών συζητήσεων της διοίκησης για την εξωτερική πολιτική ήταν συνήθως μικρή. Ο Trump θα αναζητήσει ευκαιρίες για να κλείσει το κενό, ίσως κυρίως κατά την διάρκεια περιόδων (δημιουργημένης από τον πρόεδρο) κρίσης, και οι (κατεστημένων απόψεων) σύμβουλοί ίσως σε αυτές τις στιγμές να αποδειχθεί ότι έχουν λιγότερη επιρροή. Δεύτερον, ακόμη και αν οι πολιτικές της διοίκησης διέκοψαν την ιστορική τάση και παραμένουν σε μεγάλο βαθμό σε αντίθεση με την ρητορική του προέδρου, η εξωτερική πολιτική είναι κυρίως συνομιλίες. Είτε οι διπλωμάτες των ΗΠΑ θα δουλέψουν υπερωρίες για τα επόμενα τέσσερα χρόνια προσπαθώντας να μειώνουν τις εντάσεις, είτε οι ξένοι ηγέτες θα μάθουν απλά να αγνοούν τον πρόεδρο: Τίποτε από τα δύο δεν είναι καλό για την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ ή την παγκόσμια σταθερότητα.

Είναι αναπόφευκτο ότι ο κόσμος θα αντισταθεί στις επιθυμίες της Αμερικής. Δεν είναι αναπόφευκτο τα άλλα έθνη να εκδηλώσουν περιφρόνηση για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους ανώτερους αξιωματούχους τους. Αν ο Trump θέλει οι άλλοι να σεβαστούν την χώρα του, πρέπει να ξεκινήσει υιοθετώντας μια πολύ διαφορετική αφήγηση -αναγνωρίζοντας ότι ο κόσμος δεν είναι υποκείμενος προς διαμόρφωση από την Αμερική και θέτοντας τους άλλους ως ισότιμους και συνεργάτες σε μια παγκόσμια τάξη που αποφέρει αμοιβαία οφέλη. Το να αρνηθεί σε άλλες χώρες αυτά που αντιλαμβάνονται ως τα νόμιμα δικαιώματά τους προκαλεί θυμό [21] και προσελκύει επιθετικότητα [22]. Το να τους αποδοθεί εκτίμηση από την αρχή είναι πιο πιθανό να οδηγήσει σε αμοιβαιότητα, εμπιστοσύνη και συμβιβασμό.

Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο η Αμερική μπορεί να κερδίσει σεβασμό -και το πώς ο κορυφαίος Αμερικανός διαπραγματευτής [δηλαδή, ο Τραμπ] μπορεί να φτάσει στο «ναι».

Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2017-05-29/nationa...

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.cambridge.org/gb/academic/subjects/politics-international-rel...
[2] http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=117935
[3] http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=123062&st=&st1=
[4] http://www.npr.org/2016/09/15/493915412/inside-donald-trumps-stump-speec...
[5] http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=117813
[6] http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=119204
[7] https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2017/02/17/remarks-president...
[8] https://www.vox.com/2017/2/18/14659952/trump-transcript-rally-melbourne-...
[9] https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2017/03/15/remarks-president...
[10] http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=119177
[11] http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=123395&st=&st1=
[12] http://time.com/4150816/republican-debate-las-vegas-transcript/
[13] http://www.politico.com/story/2017/01/full-text-trump-pence-remarks-cia-...
[14] http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=111395
[15] https://medium.com/gop-convention/rep-mike-mccaul-tx-2016-republican-nat...
[16] http://www.people-press.org/2008/06/16/more-see-americas-loss-of-global-...
[17] http://www.people-press.org/2016/05/05/8-perceptions-of-u-s-global-power...
[18] http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=119503
[19] http://www.pewglobal.org/2008/12/18/global-public-opinion-in-the-bush-ye...
[20] http://www.cambridge.org/gb/academic/subjects/politics-international-rel...
[21] https://www.cambridge.org/core/journals/international-theory/article/res...
[22] https://www.cambridge.org/core/journals/international-organization/artic...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition