Αντιστεκόμενοι στην λαϊκιστική παλίρροια

Ο λαϊκισμός έχει γίνει μια πολιτική δύναμη αυξανόμενης ισχύος τα τελευταία χρόνια. Όπως αποδεικνύεται από την εκλογή του προέδρου των ΗΠΑ, Donald Trump, στις Ηνωμένες Πολιτείες, την εθνικιστική εκστρατεία του Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο και την ανταγωνιστική εμφάνιση της αρχηγού του Εθνικού Μετώπου, Marine Le Pen, στην Γαλλία, οι λαϊκίστικες δυνάμεις έχουν κερδίσει έδαφος σε ολόκληρο τον ανεπτυγμένο κόσμο. Αλλά ο λαϊκισμός δεν περιορίζεται στην Ευρώπη και την Βόρεια Αμερική: Ο πρόεδρος των Φιλιππίνων, Ροντρίγκο Ντουτέρτε, και ο πρωθυπουργός της Ινδίας, Narendra Modi, χρησιμοποίησαν επίσης εθνικιστική και λαϊκιστική ρητορική για να καταφέρουν την εκλογική επιτυχία. Και, αν και η άνοδος του λαϊκισμού δεν είναι βέβαια αμείλικτη -ο υποψήφιος του Πράσινου Κόμματος, Alexander Van der Bellen , κατάφερε να νικήσει τον ακροδεξιό εθνικιστή Norbert Hofer στις αυστριακές προεδρικές εκλογές του 2016 και ο κεντρώος Εμμανουέλ Μακρόν νίκησε την εθνικίστρια, αντι-ευρωπαϊκή Le Pen στον δεύτερο γύρο των γαλλικών προεδρικών εκλογών [2]- είναι δύσκολο να υποστηριχθεί ότι τα λαϊκίστικα κινήματα υποχωρούν κατηγορηματικά. Στο κάτω-κάτω, η πρόσφατη εκλογική επιτυχία [3] του Alternative für Deutschland (AfD) στην Γερμανία, μια χώρα με ένα από τα πιο σταθερά πολιτικά συστήματα στην Ευρώπη, αποδεικνύει ότι τα λαϊκιστικά μηνύματα συνεχίζουν να προσελκύουν κοινό. Αυτό υποδηλώνει ένα ανησυχητικό μέλλον για το διεθνές σύστημα, επειδή ελλείψει κοινής υποστήριξης για τις φιλελεύθερες αξίες, τους πολυμερείς θεσμούς, τις πλουραλιστικές κοινωνίες και το ελεύθερο εμπόριο, θα αρχίσει να διαλύεται ένα μεγάλο μέρος της θεσμικής και κανονιστικής συγκολλητικής ουσίας που συγκρατεί την μεταπολεμική τάξη.

Διαδηλωτής κρατά σημαίες της Πολωνίας και της ΕΕ, ενώ διαδηλώνει εναντίον του Κόμματος Νόμου και Δικαιοσύνης στην Βαρσοβία, τον Νοέμβριο του 2017. KACPER PEMPEL / REUTERS
------------------------------------------------------------------

Ως μια αμφισβητούμενη έννοια, ο λαϊκισμός είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, και οι πηγές της επιτυχίας του είναι ίσως ακόμη πιο δύσκολο να απομονωθούν. Παρ’ όλα αυτά, είναι δυνατό να εντοπιστούν ενοποιητικές τάσεις μεταξύ λαϊκιστικών κομμάτων και κινήσεων σε όλο τον κόσμο. Μια σαφής πτυχή του λαϊκισμού είναι η πεποίθηση ότι υπάρχει μια διαλεχτή ομάδα που στέκεται αντιμέτωπη στις κακόβουλες δυνάμεις που ελέγχουν το κράτος. Ωστόσο, οι εκδηλώσεις του λαϊκισμού ποικίλλουν ανάλογα με τις συγκεκριμένες συνθήκες της εκάστοτε χώρας. Όπως τονίζει ο θεωρητικός του λαϊκισμού Cas Mudde [4], «οι χαλαρές ιδεολογίες όπως ο εθνικισμός και ο λαϊκισμός, εμφανίζονται συνήθως σε συνδυασμό με πολύ διαφορετικές έννοιες και ιδεολογικές παραδόσεις που είναι “κλειδιά” για την ικανότητά τους να έχουν νόημα σε μεγαλύτερα εκλογικά σώματα». Παρά τις σημαντικές διαφορές μεταξύ των λαϊκιστικών ομάδων, η υπέρ των αποκλεισμών μορφή της πολιτικής τους αποτελεί μια σταθερά.

Η μοναδική φύση κάθε λαϊκιστικής αφήγησης περιπλέκει την διαδικασία ταυτοποίησης των αιτιών των λαϊκιστικών αισθημάτων και, κατ’ επέκταση, καθιστά πιο δύσκολη την καταπολέμηση των λαϊκιστικών κινημάτων. Ορισμένα λαϊκίστικα κόμματα επικεντρώνονται σε εθνοκεντρικές εντάσεις, ενώ άλλα υπογραμμίζουν τις οικονομικές ανισότητες. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ωστόσο, τα θέματα αυτά συγχωνεύονται σε περίπλοκες αφηγήσεις που εκμεταλλεύονται τόσο τους πολιτισμικούς όσο και τους οικονομικούς φόβους. Για παράδειγμα, δείτε μερικές από τις θέσεις της Le Pen στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές της Γαλλίας. Μια από τις μεγάλες δεσμεύσεις της, η οποία πρότεινε έναν πιο οικονομικά προσανατολισμένο λαϊκισμό, ήταν η δέσμευση να αποσύρει την Γαλλία από την Ευρωπαϊκή Ένωση, εκτός εάν η ΕΕ μετατραπεί σε μια χαλαρή ομοσπονδία χωρίς κοινό νόμισμα. Αυτή η οικονομική εστίαση εκφράστηκε περαιτέρω με την υπόσχεσή της να μειώσει την ηλικία συνταξιοδότησης, να αυξήσει τους δασμούς και να επεκτείνει τα επιδόματα κοινωνικής πρόνοιας. Ωστόσο, η Le Pen χρησιμοποίησε επίσης εθνικούς φόβους [5] για να κινητοποιήσει τους υποστηρικτές της, δεσμευόμενη να περιορίσει τη μετανάστευση, να προσφέρει δωρεάν εκπαίδευση σε Γάλλους υπηκόους και να δώσει προτεραιότητα στους Γάλλους πολίτες όταν πρόκειται για αποφάσεις στέγασης και απασχόλησης. Αυτές οι πολιτικές πολιτισμικού και εθνολογικού λαϊκισμού είχαν επίσης μια θρησκευτική τάση που προήλθε από την σύνδεση που έκανε η Le Pen μεταξύ των μεταναστών και των προσφύγων με την τρομοκρατία, και τις απειλές της να αφαιρέσει από τους Μουσουλμάνους διπλής υπηκοότητας την γαλλική ιθαγένεια, εφόσον είχαν ακραίες απόψεις [6]. Εν ολίγοις, οι πολιτικές προτιμήσεις της φαινόταν να εκμεταλλεύονται τόσο τους οικονομικούς όσο και τους εθνοπολιτισμικούς φόβους.

Ίσως είναι αδύνατο να διαχωριστούν πλήρως οι εθνοπολιτισμικοί λόγοι προς την υποστήριξη λαϊκιστικών κομμάτων από τους οικονομικούς. Αλλά ανεξάρτητα από τα συγκεκριμένα κίνητρα που έχουν οι άνθρωποι προς την υποστήριξη λαϊκιστικών κινημάτων, ο επιτυχημένος λαϊκισμός κάθε είδους αποτελεί πραγματική απειλή για την διεθνή συνεργασία και σταθερότητα. Δείτε τις οικονομικές απόψεις των λαϊκιστών όπως ο Trump και η Le Pen. Και οι δύο επιδιώκουν να επανεφαρμόσουν προστατευτικά μέτρα και να περικόψουν πολυμερείς συμφωνίες όπως η NAFTA και η ευρωζώνη. Αυτές οι πολιτικές κινδυνεύουν να γυρίσουν πίσω το ρολόι της απελευθέρωσης του εμπορίου και να μας επιστρέψουν σε έναν κόσμο μιας μερκαντιλιστικής πολιτικής μηδενικού αθροίσματος.

Για να καταλάβετε πόσο επικίνδυνος είναι ένας τέτοιος κόσμος, συγκρίνετε το οικονομικό δυστύχημα του 2008 με τη Μεγάλη Ύφεση. Το 2008, η πολυμερής συνεργασία και η παρέμβαση των διεθνών οργανισμών εξασφάλισαν [7] ότι η οικονομική κρίση δεν θα γινόταν ποτέ τόσο έντονη και απελπιστική όσο εκείνη της δεκαετίας του 1930. Αντί ενός παγκόσμιου πολέμου, είδαμε συνεχή, αν και ατελή, σύμπραξη και συνεργασία μεταξύ των εθνών του κόσμου. Μια ευρεία επιτυχία των λαϊκιστικών κομμάτων όχι μόνο θα καθιστούσε τον κόσμο πιο ευάλωτο σε οικονομικές διαταραχές, αλλά θα μπορούσε επίσης να δημιουργήσει μια οικονομική κρίση από μόνη της, με την συστηματική διαταραχή του παγκόσμιου εμπορίου και των χρηματοοικονομικών ροών. Ευτυχώς, η διεθνής οικονομική τάξη είναι ανθεκτική και έχει μέχρι στιγμής μπορέσει να απορροφήσει τα χτυπήματα του Brexit και του Trump. Ωστόσο, αυτό συνέβη μόνο επειδή οι περισσότεροι συμμετέχοντες δεσμεύονται να διατηρήσουν το σύστημα και δούλεψαν για να το υποστηρίξουν απέναντι στην λαϊκιστική πρόκληση. Αν υπήρχαν αρκετές μεγάλες οικονομίες που αγκάλιαζαν λαϊκίστικα κόμματα, είναι αμφίβολο αν ο κόσμος θα μπορούσε να αποφύγει μια άλλη οικονομική κρίση.

Ο κίνδυνος που θέτει ο εθνοπολιτισμικός λαϊκισμός είναι εξίσου έντονος. Πέρα από την υποκίνηση της εγχώριας διαμάχης και της εθνικής πόλωσης -μια εξέλιξη που παρατηρείται όλο και περισσότερο σε γεγονότα όπως η ρατσιστική πορεία [8] στην Charlottesville, στην Βιρτζίνια, και η εθνικιστική συγκέντρωση [9] στην Βαρσοβία κατά την Ημέρα Ανεξαρτησίας της Πολωνίας- αυτή η μορφή λαϊκισμού θα μπορούσε επίσης να επηρεάσει αρνητικά τις διεθνείς σχέσεις. Για παράδειγμα, μπορεί κανείς να φανταστεί μια διαρκή εχθρότητα να αναπτύσσεται μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και του Μεξικού, δεδομένων των εμπρηστικών σχολίων του Trump σχετικά με τον χαρακτήρα των παράτυπων Μεξικανών μεταναστών και την επιμονή του να χτίσει ένα συνοριακό τείχος και να επαναδιαπραγματευθεί ή να αποχωρήσει από τη NAFTA. Φυσικά, η ενσωμάτωση ομάδων από διαφορετικό περιφερειακό και πολιτισμικό υπόβαθρο είναι δύσκολη, και ορισμένες ανησυχίες είναι δικαιολογημένες. Αλλά όταν οι πολιτικοί εκμεταλλεύονται φυλετικούς και θρησκευτικούς φόβους για να κινητοποιήσουν την πολιτική τους βάση, κινδυνεύουν να δημιουργήσουν διαχρονική εχθρότητα τόσο σε εγχώριο όσο και σε διεθνές επίπεδο. Τέλος, με το να καθορίζουν αξίες με βάση θρησκευτικούς ή πολιτισμικούς άξονες, οι εθνοπολιτισμικοί λαϊκιστές [10] κινδυνεύουν να υπονομεύσουν την φιλελεύθερη δημοκρατία, μια κεντρική αρχή της φιλελεύθερης τάξης. Όπως απέδειξαν χώρες τόσο διαφορετικές, όπως το Ιράκ, η Μιανμάρ και η Ταϊλάνδη, οι χωρίς φραγμούς κυβερνήσεις που προσπαθούν να δημιουργήσουν κυρίαρχες ομάδες, αποκλείοντας τις εθνοτικές, πολιτικές και θρησκευτικές μειονότητες, δημιουργούν ασταθή και ανελεύθερα δημοκρατικά συστήματα [11]. Τα καθεστώτα αυτά είναι αντιθετικά προς τις φιλελεύθερες αξίες και είναι επιρρεπή σε αποσταθεροποιητικές πολιτικές συγκρούσεις που μπορούν να δημιουργήσουν αστάθεια σε ολόκληρες τις περιοχές.

Δεδομένων των κινδύνων του λαϊκισμού, οι υπεύθυνοι συμμετέχοντες πρέπει να προσπαθήσουν να εμποδίσουν την πρόοδό του και να τον ωθήσουν πίσω στο πολιτικό περιθώριο. Δυστυχώς, τα διαφορετικά κίνητρα και οι πολιτικές προτιμήσεις των λαϊκιστών ψηφοφόρων περιπλέκουν αυτόν τον στόχο. Ορισμένοι ψηφοφόροι υποκινούνται από οικονομικές δυσχέρειες, άλλοι από φυλετικούς εχθρούς, πολλοί και από τα δύο, και λίγοι από τελείως άλλους παράγοντες. Η αντίσταση στα λαϊκιστικά κινήματα θα απαιτήσει επομένως μια ευρεία στρατηγική που θα καλύπτει τόσο τα πολιτισμικά όσο και τα οικονομικά ζητήματα.

Ίσως ο αποτελεσματικότερος τρόπος για την καταπολέμηση της ανάπτυξης των λαϊκιστικών κινημάτων είναι τα πολιτικά κόμματα να υιοθετήσουν πιο επιθετικά τις μεταρρυθμιστικές ατζέντες που όντως αντιπροσωπεύουν αλλαγές από τις κατεστημένες πολιτικές. Η συνήθης επανάληψη από το [πολιτικό] κέντρο ότι «δεν υπάρχει εναλλακτική λύση» αντί του status quo, είναι τόσο ανεπιθύμητη όσο και εσφαλμένη. Αντί να προστατεύουν παθητικά το status quo, ενημερώνοντας τους παραπονούμενους ψηφοφόρους ότι έχουν λάθος να αισθάνονται θυμωμένοι και αγχωμένοι, η κεντροδεξιά και η κεντροαριστερά πρέπει να παρέχουν ουσιαστικές μεταρρυθμιστικές προτάσεις που να προσφέρουν στην βελτίωση των αιτιών της οργής των ψηφοφόρων. Ταυτόχρονα, τα μετριοπαθή κόμματα πρέπει να προσπαθήσουν να προσφέρουν μια αδιάσειστη και ξεκάθαρη υπεράσπιση της σημερινής φιλελεύθερης διεθνούς τάξης και των αξιών που την εξασφαλίζουν. Με το να υπενθυμίζουν στους ψηφοφόρους τα πολυάριθμα, αν και συχνά κρυμμένα, οφέλη του παγκοσμιοποιημένου και ειρηνικού κόσμου, οι κεντρώοι μπορούν να υπονομεύσουν τον ενθουσιασμό για τις καινοφανείς, αλλά απερίσκεπτες πολιτικές των λαϊκιστών δημαγωγών. Με την ανάπτυξη και την προώθηση μιας ουσιαστικής μεταρρυθμιστικής ατζέντας στο πλαίσιο της τρέχουσας φιλελεύθερης τάξης, οι κεντρώοι μπορούν να στείλουν το μήνυμα στους δυσαρεστημένους ψηφοφόρους ότι λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τις ανησυχίες των ψηφοφόρων και σκοπεύουν να βελτιώσουν το σύστημα από μέσα.

Πέρα από την βελτίωση των μηνυμάτων των κομμάτων, οι μη λαϊκιστικές χώρες θα πρέπει να συνεχίσουν να προωθούν τις φιλελεύθερες αξίες και να συνεργάζονται με τους διεθνείς οργανισμούς. Η πρόσφατη αναζωογόνηση της συμφωνίας TPP [12], παρά την αποχώρηση της διοίκησης Trump από το εν λόγω σύμφωνο εμπορίου, αποτελεί παράδειγμα αυτής της προσέγγισης και χρησιμεύει στην υπονόμευση της αφήγησης ότι υπάρχει ένα λαϊκιστικό κύμα σε ολόκληρο τον κόσμο. Ωστόσο, οι χώρες πρέπει να προσέχουν να μην καταδικάζουν άμεσα τα λαϊκίστικα κόμματα απλώς και μόνο λόγω των αρχών τους, καθώς η προσέγγιση αυτή κινδυνεύει να δημιουργήσει ένα φαινόμενο «συσπείρωσης γύρω από την σημαία», στο οποίο οι πολίτες αντιλαμβάνονται μια επίθεση στο κυβερνών κόμμα ως επίθεση εναντίον της χώρας τους και επιλέγουν να υποστηρίξουν τους κατεστημένους λαϊκιστές ενάντια στην καταδίκη από το εξωτερικό. Με άλλα λόγια, οι χώρες θα πρέπει να καταπολεμήσουν τον λαϊκισμό έμμεσα, μέσω της προώθησης του εμπορίου και των διεθνών θεσμών αντί να βιάσουν το ζήτημα με κυρώσεις και ρητορική καταδίκη.

Ο λαϊκισμός είναι μια κάπως νεφελώδης και ολισθηρή έννοια με πολλές αιτίες και πολλές εκδηλώσεις, που τον καθιστά μια δύναμη που δύσκολα απομονώνεται και αμφισβητείται. Ωστόσο, οι κίνδυνοι που θέτει για την σταθερότητα του διεθνούς συστήματος απαιτούν την λήψη μέτρων για την αποτροπή της εδραίωσης των λαϊκιστικών κομμάτων σε ολόκληρο τον κόσμο. Με την ανάπτυξη καινοτόμων νέων πλατφορμών και την επίδειξη δέσμευσης ως προς τα θεμέλια της διεθνούς τάξης, το [πολιτικό] κέντρο μπορεί να κρατήσει. Ωστόσο, πρέπει να αναληφθεί ουσιαστική δράση τώρα για να διασφαλιστεί ότι η διεθνής τάξη δεν θα κατακλυσθεί από το λαϊκιστικό κύμα.

----

Το δοκίμιο αυτό αναδείχθηκε ως το καλύτερο στον Διαγωνισμό Δοκιμίων του 2017 για πανεπιστημιακούς φοιτητές που διεξήχθη σε συνεργασία του Foreign Affairs με την Σχολή Δημόσιας Πολιτικής Lee Kuan Yew στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Σιγκαπούρης (NUS). Για να μάθετε για την Σχολή, τα προγράμματα και τα πτυχία της, επισκεφθείτε αυτόντον σύνδεσμο: https://www.foreignaffairs.com/node/1121564.

Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2017-12-11/pushing-against-popul...

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.dw.com/en/austrias-green-backed-van-der-bellen-wins-president...
[2] https://www.nytimes.com/2017/05/07/world/europe/emmanuel-macron-france-e....
[3] https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/sep/24/germany-elections-....
[4] https://www.cambridge.org/core/journals/government-and-opposition/articl...
[5] https://www.theguardian.com/world/2017/feb/05/marine-le-pen-promises-lib...
[6] http://www.bbc.com/news/world-europe-38321401
[7] https://www.amazon.com/System-Worked-Stopped-Another-Depression/dp/01902...
[8] https://www.washingtonpost.com/graphics/2017/local/charlottesville-timel...
[9] http://www.bbc.com/news/world-europe-41958199
[10] https://www.amazon.com/What-Populism-Jan-Werner-Muller-ebook/dp/B01LPMRZ...
[11] https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2531118
[12] http://foreignpolicy.com/2017/11/14/the-new-tpp-may-sink-trumps-other-tr...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition