Το κλειδί της πολιτικής μακροζωίας του Evo Morales

Λίγο περισσότερο από μια δεκαετία πριν, φαινόταν σαν η πολιτική αριστερά να σάρωνε την Λατινική Αμερική. Ο πρόεδρος της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες κυριάρχησε στην περιφερειακή σκηνή, ενώ αριστεροί πρόεδροι ανέβηκαν στην εξουσία σε πολλές χώρες, από το Ελ Σαλβαδόρ και την Ονδούρα μέχρι την Αργεντινή και την Χιλή. Αλλά τώρα φαίνεται να υπάρχει μια επιστροφή [3] προς την αντίθετη κατεύθυνση, καθώς οι ηγέτες και τα κόμματα έχουν νικηθεί σε αρκετές χώρες και η Βενεζουέλα [4] διολίσθησε στον αυταρχισμό και στο χάος προς το να γίνει αποτυχημένο κράτος.

Ωστόσο, ένας ηγέτης επιβιώνει, και με μεγαλύτερη σταθερότητα και επιτυχία από ό, τι αρχικά αναμενόταν. Τώρα, με μια πρόσφατη δικαστική απόφαση που αφαιρεί τα όρια στην θητεία, ο αρχηγός αυτός επιδιώκει να παρατείνει την παρουσία του στην εξουσία ακόμη περισσότερο. Αυτή την στιγμή, αξίζει να αναρωτηθούμε: Γιατί ο Βολιβιανός πρόεδρος Evo Morales κράτησε, ενώ άλλοι αριστεροί ηγέτες όχι;

Ο πρόεδρος της Βολιβίας, Evo Morales, μιλά κατά την διάρκεια τελετής που σηματοδοτεί τα 12 χρόνια του στην εξουσία, στην συνεδρίαση του εθνικού Κογκρέσου, στην La Paz της Βολιβίας, τον Ιανουάριο του 2018. DAVID MERCADO / REUTERS
----------------------------------------------------------------------------

Η ΕΝΩΜΕΝΗ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΤΗΣ ΒΟΛΙΒΙΑΣ

Ο Μοράλες ανακηρύχθηκε ως ο πρώτος ιθαγενής πρόεδρος της Βολιβίας το 2006 και επανεξελέγη το 2009 και το 2014. Κατά την διάρκεια της θητείας του, ο ίδιος και το δικό του Κίνημα Προς τον Σοσιαλισμό (MAS) μετασχημάτισαν την πολιτική αρένα της Βολιβίας και διατήρησαν με ασφάλεια την εξουσία. Υπήρξε αξιοσημείωτη απουσία σημαντικών αποστασιών από -ή προκλήσεων για- τον Μοράλες και το MAS από τα αριστερά, ενώ η αντιπολίτευση δεν μπόρεσε να ενωθεί και να οικοδομήσει έναν αποτελεσματικό συνασπισμό.

Ένας βασικός παράγοντας πίσω από την επιτυχία του Μοράλες και την συνεχιζόμενη ενότητα στην αριστερά είναι οι λαϊκές ρίζες του MAS. Σε αντίθεση με πολλά λατινοαμερικανικά πολιτικά κόμματα, το MAS διαμορφώθηκε από κάτω προς τα πάνω, από ένα ευρύ φάσμα αγροτικών και αστικών λαϊκών κινημάτων, τα οποία εξακολουθούν να παρέχουν μια τεράστια μαζική βάση στήριξης. Αν και η γένεση του κόμματος προηγήθηκε της ανόδου του Μοράλες στην εξουσία, εδραιώθηκε ως εθνικό κόμμα μόλις ο Μοράλες ανέλαβε το αξίωμά του. Το MAS έχει γερές επιδόσεις σε κάθε εκλογές μεταξύ του 2006 και του 2014 και παραμένει το μόνο κόμμα με μια πραγματικά εθνική εμβέλεια.

Ένας δεύτερος παράγοντας είναι ότι η Βολιβία υπό το MAS γνώρισε μια κρίσιμη μετατόπιση στις εγχώριες σχέσεις ισχύος που έχει ενδυναμώσει μεγάλα τμήματα του πληθυσμού που προηγουμένως ήταν αποκλεισμένα. Οι υποδεέστερες ομάδες που συνδέθηκαν με το MAS, ιδίως τα κινήματα των ιθαγενών της υπαίθρου και τα αγροτικά κινήματα που βρίσκονταν στο περιθώριο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, απέκτησαν μεγαλύτερο λόγο με το να κερδίσουν εκπροσώπηση σε εκλεγμένες και διορισμένες θέσεις [5], καθώς και με αυξημένη επιρροή στην διαδικασία λήψης οικονομικών και πολιτικών αποφάσεων. Πρόκειται για μια εξαιρετική αλλαγή σε μια κοινωνία που χαρακτηρίζεται από βαθιές εθνοτικές διαιρέσεις και αποκλεισμούς, και που ενίσχυσε τον Μοράλες και την θέση του MAS στην εξουσία.

Ίσως το πιο σημαντικό ήταν μια ισχυρή οικονομική επίδοση συνοδευόμενη από μια σημαντική μείωση της ανισότητας και μια επέκταση των πολιτικών κοινωνικής πρόνοιας. Η πλούσια σε ενέργεια και ορυκτά οικονομία της Βολιβίας σημείωσε [6] ετήσιο ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ κατά μέσο όρο 5% από τότε που ανέλαβε την εξουσία [ο Μοράλες], φθάνοντας στο ανώτατο 6,8% το 2013. Αρχικά, ο Μοράλες επέβαλε πληρωμές δικαιωμάτων εκμετάλλευσης (royalty payments) στις εξορυκτικές βιομηχανίες, κάτι που προκάλεσε άμεση αύξηση στα κρατικά έσοδα και επέτρεψε σημαντικές δημόσιες δαπάνες για την υγεία, την εκπαίδευση και την κοινωνική ασφάλιση χωρίς να δημιουργηθούν μακροοικονομικές ανισορροπίες. Η κυβέρνηση του MAS προώθησε επίσης πολλές καινοτομίες κοινωνικής πολιτικής, συμπεριλαμβανομένου ενός καθολικού μη διανεμητικού συστήματος συνταξιοδότησης [στμ: noncontributory pension plan, ένα συνταξιοδοτικό σύστημα όπου ο εργαζόμενος δεν πληρώνει εισφορές] και υπό προϋποθέσεις χρηματικές μεταβιβάσεις σε παιδιά του δημοτικού σχολείου για την βελτίωση της πρόσβασής τους στην εκπαίδευση. Παρόλο που τα προγράμματα αυτά είναι μέτρια σε κλίμακα, φτάνουν σε ευρεία τμήματα της κοινωνίας. Η κυβέρνηση της Βολιβίας έχει επίσης σημειώσει αξιοσημείωτα οφέλη στη μείωση της φτώχειας και της ανισότητας: Από το 2006, εκτιμάται ότι ένα εκατομμύριο άνθρωποι έχουν ξεφύγει από την φτώχεια˙ και μεταξύ του 2006 και του 2015, ο συντελεστής Gini, μια μέτρηση της ανισότητας, υποχώρησε σταθερά από το 56,7 στο 45,5 [6].

Συνολικά, η αντιπολίτευση στον Μοράλες παρέμεινε αδύναμη και διαιρεμένη. Στον απόηχο της επιβράδυνσης της ανάπτυξης το 2014, το MAS έχασε αρκετές δημαρχιακές και επαρχιακές εκλογές και το 2016 η αντιπολίτευση από την αριστερά και την δεξιά προσωρινά ενώθηκε και κέρδισε το 51,3% ενός βασικού δημοψηφίσματος, κάτι που αποδείχθηκε αρκετό για να νικήσει την προτεινόμενη από τον Μοράλες συνταγματική αλλαγή που θα του επέτρεπε να επιδιώξει νόμιμα μια τέταρτη διαδοχική θητεία. Αλλά αυτή η ενότητα της αντιπολίτευσης ήταν βραχύβια. Και παρόλο που μερικά κοινωνικά κινήματα που υποστήριζαν παραδοσιακά το MAS είχαν διασπαστεί σε ομάδες «νομιμοφρόνων» και «διαφωνούντων», τα κόμματα της αντιπολίτευσης και οι μεμονωμένοι υποψήφιοι παρέμειναν υπερβολικά κατακερματισμένοι και δεμένοι με τις ανώτερες τάξεις για να αποτελέσουν σοβαρή απειλή για τον Morales.

ΜΙΑ ΕΠΙΤΥΧΗΜΕΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΛΑΤΦΟΡΜΑ

Με αυτή την διατήρηση ισχύος και σταθερότητας, ο Μοράλες βρίσκεται τελείως αντίθετα με άλλους αριστερούς ηγέτες στην περιοχή. Οι πρόεδροι Chávez και Nicolás Maduro κράτησαν την εξουσία με την προσφυγή στον αυταρχισμό. Σε άλλες περιπτώσεις, η αριστερά απέτυχε με διάφορους τρόπους να κρατήσει τους ψηφοφόρους ενωμένους στις κάλπες. Οι εξαιρέσεις από την τάση αυτή σημειώθηκαν σε χώρες με πολιτική δυναμική παρόμοια με αυτή της Βολιβίας.

Δείτε το Εκουαδόρ (Ισημερινός) και την Ουρουγουάη, όπου οι αριστερές κυβερνήσεις κατάφεραν να παραμείνουν στην εξουσία σε τρεις διαδοχικές εκλογές. Όπως και το MAS στην Βολιβία, τόσο η Συμμαχία PAIS στο Εκουαδόρ όσο και το Ευρύ Μέτωπο στην Ουρουγουάη στερήθηκαν οποιασδήποτε σημαντικής πρόκλησης από την αριστερά και αντιμετωπίζουν συνεχώς μια αδύναμη και διχασμένη αντιπολίτευση. Και οι δύο κυβερνήσεις καυχώνται επίσης για ισχυρές οικονομικές επιδόσεις και δημοφιλείς μεταρρυθμίσεις της κοινωνικής πολιτικής.

Ο Ισημερινός έχει προγράμματα χρηματικών μεταβιβάσεων παρόμοια με εκείνα της Βολιβίας και ένα μη διανεμητικό συνταξιοδοτικό σύστημα που καλύπτει σχεδόν το ίδιο ποσοστό του πληθυσμού με το αντίστοιχο της Βολιβίας. Υπό τον πρώην πρόεδρο Rafael Correa, η κυβέρνηση της Συμμαχίας PAIS κατάφερε να μειώσει τον συντελεστή Gini στο Εκουαδόρ από το 54,3 το 2007 στο 46,5 το 2015, μια σημαντική μείωση της εισοδηματικής ανισότητας.

Και στην Ουρουγουάη, η κυβέρνηση του Ευρέος Μετώπου επεξέτεινε σημαντικά τις μη διανεμητικές συντάξεις και τα οικογενειακά επιδόματα. Δημιούργησε επίσης ένα σύστημα υγειονομικής περίθαλψης μοναδικού πληρωτή, που προχωρεί περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο στην περιοχή στο να δημιουργήσει ισότητα πρόσβασης σε ποιοτικές υπηρεσίες υγείας. Και όπως στην Βολιβία και στον Ισημερινό, η αριστερή κυβέρνηση στην Ουρουγουάη κατόρθωσε να μειώσει τον συντελεστή Gini από το 47,2 το 2005 στο 41,7 το 2015, το χαμηλότερο σε ολόκληρη την Λατινική Αμερική.

Παρά το γεγονός ότι και οι δύο χώρες είδαν μια μείωση της οικονομικής ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια -η Ουρουγουάη σημείωσε σημαντική επιβράδυνση το 2015 και το 2016, ενώ η οικονομία του Ισημερινού έμεινε στάσιμη το 2015 και υποχώρησε κατά 1,6% του ΑΕΠ το 2016- κάθε κυβέρνηση, όπως και εκείνη της Βολιβίας, παρέμεινε έντονα αφοσιωμένη στις χωρίς αποκλεισμούς κοινωνικές πολιτικές και στη μείωση των ανισοτήτων. Σε αμφότερες τις χώρες, ωστόσο, υπάρχουν σήματα κινδύνου για την συνέχιση της κυριαρχίας της αριστεράς που δεν υπάρχουν στην Βολιβία. Στον Ισημερινό, ο Correa και ο σημερινός πρόεδρος Lenín Moreno ενεπλάκησαν σε μια πικρή διαμάχη σχετικά με ισχυρισμούς περί διαφθοράς και ελέγχου του κόμματος λίγο μετά την εκλογή του Moreno, με αποτέλεσμα ο Correa να αποστασιοποιηθεί και να δημιουργήσει ένα νέο κόμμα [7], το Revolución Ciudadana, τον Ιανουάριο του 2018. Στην Ουρουγουάη, διάφορες φατρίες του Ευρύτερου Μετώπου αγωνίζονται τώρα για πιθανές προεδρικές υποψηφιότητες για το 2019.

ΠΏΣ ΕΧΑΣΑΝ ΟΙ ΑΡΙΣΤΕΡΕΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ

Η Αργεντινή, η Βραζιλία και η Χιλή αντιπροσωπεύουν τρεις περιπτώσεις όπου η αριστερά έχασε τον έλεγχο της προεδρίας τα τελευταία χρόνια. Αντίθετα με την Βολιβία, το εξαιρετικά κατακερματισμένο κομματικό σύστημα στην Βραζιλία δεν παρείχε ποτέ στο Εργατικό Κόμμα έναν ασφαλή συνασπισμό στήριξης της πλειοψηφίας, και η απώλεια ελέγχου της προεδρίας δεν ήταν αποτέλεσμα εκλογών αλλά μιας ιδιαίτερα πολιτικοποιημένης διαδικασίας μομφής εναντίον της προέδρου Dilma Rousseff σχετικά με ένα τεράστιο σκάνδαλο διαφθοράς. Η διαδικασία αυτή έληξε με την απομάκρυνσή της, επιτρέποντας στους ηγέτες της αντιπολίτευσης να αναλάβουν την εξουσία.

Η πρόεδρος της Αργεντινής, Cristina Fernandez de Kirchner, μιλά σε οπαδούς της κατά την διάρκεια μιας διαδήλωσης μπροστά στο Προεδρικό Μέγαρο Casa Rosada στο Μπουένος Άιρες, τον Δεκέμβριο του 2015. ANDRES STAPFF / REUTERS
--------------------------------------------------------------

Τόσο στην Αργεντινή όσο και στην Χιλή, οι διαιρέσεις μέσα στην συμμαχία της αριστεράς και η οικοδόμηση ενός ενωμένου αντιπολιτευτικού μετώπου -με άλλα λόγια, το ακριβώς αντίθετο της κατάστασης στην Βολιβία- διαδραμάτισαν κρίσιμο ρόλο στην απώλεια εξουσίας από την αριστερά σε βασικές εκλογές. Στην Αργεντινή, διασπάσεις στο κόμμα της πρώην προέδρου Κριστίνα Φερνάντες ντε Κίρχνερ, Μέτωπο για τη Νίκη (FPV), είχε ως αποτέλεσμα το 2015 την εκλογή στην προεδρία του Mauricio Macri, του δεξιού ηγέτης ενός νέου κόμματος, της Δημοκρατικής Πρότασης (PRO). Η αποστασία το 2013 του Sergio Massa, ενός πρώην υπουργού υπό την Κίρχνερ, είχε ήδη διαιρέσει τους περονιστές της χώρας. Η διαφωνία γύρω από την υποψηφιότητα του Daniel Scioli ως υποψήφιου του FPV το 2015 πρόσθεσε περαιτέρω εντάσεις. Αντίθετα, η δεξιά δημιούργησε έναν αποτελεσματικό εθνικό συνασπισμό, τον Cambiemos («Ας αλλάξουμε»), ο οποίος ένωσε το PRO, την Ριζοσπαστική Πολιτική Ένωση και την Κοινωνική Συμμαχία ARI. Αν και ο Macri κατέλαβε την δεύτερη θέση στην ψηφοφορία του πρώτου γύρου, με το να ενώσει τα ανόμοια κόμματα της αντιπολίτευσης, εξασφάλισε το 51,34% στον δεύτερο γύρο, κερδίζοντας την προεδρία. Η οικονομική συρρίκνωση κατά 2,5% το 2014 και η επιτάχυνση του πληθωρισμού παρείχαν ένα πλαίσιο για τις διαιρέσεις εντός του FPV και την ικανότητα της αντιπολίτευσης να ενοποιηθεί.

Στη Χιλή επίσης, οι αποστασίες από τον αριστερόστροφο κυβερνητικό συνασπισμό οδήγησαν την αριστερά στην απώλεια της προεδρίας το 2009 και το 2017. Δείτε πρώτα τις εκλογές του 2009. Ο συνασπισμός Concertación, ο οποίος βρισκόταν στην εξουσία μέχρι εκείνη την στιγμή, ήταν πάντα κεντροαριστερός, χρονολογώντας την ίδρυσή του το 1988, με τους Χριστιανοδημοκράτες (PDC) να βρίσκονται στο κέντρο του. Αλλά με την στροφή προς προοδευτικότερες πολιτικές υπό τους προέδρους Ricardo Lagos και Michelle Bachelet μεγάλωσαν οι εντάσεις στο συνασπισμό, και οδήγησαν στην παραίτηση πέντε βουλευτών του PDC το 2008. Οι προεδρικές προκριματικές του Concertación το 2009 θεωρήθηκαν ευρέως ότι ήταν νοθευμένες υπέρ του πρώην προέδρου Eduardo Frei, κάτι που κινητοποίησε τον Μάρκο Ενρίκεζ-Ομινάμι, βουλευτή του Σοσιαλιστικού Κόμματος, να ξεκινήσει την υποψηφιότητά του ως ανεξάρτητου. Έλαβε το 20% των ψήφων στον πρώτο γύρο των εκλογών. Σε αντιδιαστολή, η δεξιά ενώθηκε πίσω από τον Sebastián Piñera από νωρίς, και κατάφερε να προσελκύσει το 51,6% των ψήφων στον δεύτερο γύρο των εκλογών, κερδίζοντας έτσι την προεδρία.

Όταν η αριστερά κέρδισε την χιλιανή προεδρία στις εκλογές του 2013, τα πράγματα άλλαξαν. Υπήρξαν σημαντικές διαμάχες μέσα από μια περίπλοκη προκριματική διαδικασία στην δεξιά, ενώ η αριστερά διεύρυνε τον συνασπισμό της για να συμπεριλάβει το Κομμουνιστικό Κόμμα και ενώθηκε πίσω από την Bachelet, η οποία είχε εγκαταλείψει την Προεδρία το 2010 με πολύ υψηλά ποσοστά δημοφιλίας. Τα αποτελέσματα των εκλογών ήταν τα ισχυρότερα για την αριστερά από την εποχή της μετάβασης της χώρας στην δημοκρατία, με το 62% να ψηφίζει υπέρ της Bachelet και [να δίνει] κέρδη [επιπλέον] δύο εδρών στην Γερουσία και δέκα στο κοινοβούλιο.

Όταν η αριστερά έχασε την χιλιανή προεδρία για άλλη μια φορά το 2017, ήταν με ακόμα μεγαλύτερα ρήγματα από όσα υπήρχαν το 2009, και πάλι σε έντονη αντίθεση με την ενότητα της βολιβιανής αριστεράς υπό τον Μοράλες. Τα συμμετέχοντα κόμματα του Nueva Mayoría («Νέα πλειοψηφία»), του αριστερού συνασπισμού που αντικατέστησε τον Concertación το 2013, ενώθηκαν σταδιακά πίσω από έναν υποψήφιο, τον Alejandro Guillier, αλλά οι Χριστιανοδημοκράτες έφυγαν συνολικά από τον συνασπισμό και όρισαν τον δικό τους υποψήφιο. Επιπλέον, ο Enríquez-Ominami για άλλη μια φορά κατέβηκε στις εκλογές ως ανεξάρτητος και η Beatriz Sánchez, η προεδρική υποψήφια ενός νεοσυσταθέντος αριστερού συνασπισμού που αποτελείται από διάφορα κοινωνικά κινήματα και ονομάζεται Frente Amplio («Ευρύ Μέτωπο») κατάφερε να προσελκύσει ευρεία υποστήριξη. Το αποτέλεσμα ήταν ότι η κεντροαριστερή ψήφος στον πρώτο γύρο χωρίστηκε μεταξύ τεσσάρων υποψηφίων. Στα δεξιά, ο Piñera κέρδισε στον πρώτο γύρο εύκολα και αντιμετώπισε μόνο έναν μικρό ανταγωνιστή από τα δεξιά. Τα αποτελέσματα του πρώτου γύρου έδωσαν το 48,7% των ψήφων στους τρεις υποψηφίους από την αριστερά και το 44,5% στους δύο από την δεξιά, με τον υποψήφιο Χριστιανοδημοκράτη να κατέχει το 5,8%. Αν και αυτά δεν σηματοδοτούν μια στροφή του εκλογικού σώματος από την αριστερά, η δεξιά ήταν τελικά πιο επιτυχημένη στο να κινητοποιήσει και να ενώσει τους υποστηρικτές της στον δεύτερο γύρο, κερδίζοντας μια νίκη για τον Piñera.

Η μέτρια αλλά σταθερή οικονομική ανάπτυξη της Χιλής δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει την ευθύνη για τα διευρυνόμενα ρήγματα στην κεντρο-αριστερά. Παρόλα αυτά, παρά τις σημαντικές πρωτοβουλίες για την κοινωνική πολιτική υπό τον Lagos (υγειονομική περίθαλψη που επεκτείνει τις δωρεάν εγγυήσεις ή επιδοτούμενη θεραπεία για συγκεκριμένο αριθμό ασθενειών) και στην πρώτη θητεία της Bachelet (τεράστια επέκταση και τροποποίηση του μη ανταποδοτικού συνταξιοδοτικού συστήματος) και την δραματική μείωση της φτώχειας, δεν υπήρξε ουσιαστικά καμία αλλαγή στα υψηλά επίπεδα ανισότητας από το 2005, σε έντονη αντίθεση με αυτό που γνώρισε η Βολιβία. Ήταν αδιαμφισβήτητα η απογοήτευση για την περιορισμένη πρόοδο που σημειώθηκε στο φιλόδοξο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων της Bachelet που οδήγησε στα προβλήματα την αριστερά.

ΤΙ ΕΠΙΦΥΛΑΣΣΕΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Εν ολίγοις, ο Μοράλες κατάφερε να παραμείνει στην εξουσία χάρη στις συνεχιζόμενες ισχυρές οικονομικές επιδόσεις και την σημαντική πρόοδο στην αναδιανομή του εισοδήματος και της ισχύος. Αυτό έχει μέχρι στιγμής αποτρέψει την εμφάνιση σημαντικών εκλογικών προκλήσεων από την αριστερά ή την αντιπολίτευση. Παρόμοιες τάσεις ευθύνονται για τη μακροζωία των αριστερών κομμάτων στο Εκουαδόρ και την Ουρουγουάη, ενώ η αντίθετη δυναμική ήταν υπεύθυνη για την ήττα της αριστεράς στην Αργεντινή και την Χιλή.

Επιπλέον, φαίνεται ότι ο Μοράλες πρόκειται να συνεχίσει την θητεία του. Χωρίς έναν βιώσιμο διάδοχο, το MAS ανταποκρίθηκε στη ζημία του δημοψηφίσματος του 2016 που απαγορεύει στον Μοράλες να επιδιώξει άλλη μια θητεία ζητώντας από το Πανεθνικό Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας να αφαιρέσει τα όρια στις θητείες και να λάβει ευνοϊκή δικαστική απόφαση. Παρά αυτό το νομικά αμφισβητήσιμο ελιγμό, ωστόσο, οι πιθανότητες του Μοράλες να κερδίσει την επανεκλογή του για άλλη μια φορά παραμένουν υψηλές, δεδομένης της συνεχούς δημοτικότητάς του.

Copyright © 2018 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/bolivia/2018-02-14/key-evo-moral...

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.santiagoanria.com/
[2] https://politicalscience.unc.edu/staff/evelyne-huber/
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/south-america/2016-06-21/what-ki...
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/venezuela/2018-01-05/tragedy-ven...
[5] https://www.journalofdemocracy.org/article/delegative-democracy-revisite...
[6] http://www.santiagoanria.com/data.html
[7] http://country.eiu.com/article.aspx?articleid=1376325721&Country=Ecuador...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition