H Ισπανία σκάβει στο παρελθόν της

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο –στον οποίο η Ισπανία έμεινε επίσημα ουδέτερη, παρόλο που ένα ισπανικό στρατιωτικό σώμα πολέμησε με τους Ναζί στο ανατολικό μέτωπο- ο Φράνκο μεταμφίεσε τον εαυτό του ως «ο φρουρός της Δύσης» ο οποίος είχε πολεμήσει με θάρρος τις δυνάμεις του κομμουνισμού. Η Ισπανία προσχώρησε στα Ηνωμένα Έθνη το 1955 και σύντομα έγινε σύμμαχος των Ηνωμένων Πολιτειών στον Ψυχρό Πόλεμο. Εγχωρίως, το καθεστώς συνέχισε να διώκει τους αντιφρονούντες. Τόσο πρόσφατα όσο το 1975, εκτέλεσε πέντε πολιτικούς κρατούμενους. (Τα επιζώντα θύματα βασανιστηρίων σε αναζήτηση δικαιοσύνης χρειάστηκε να προσφύγουν σε δικαστήριο της Αργεντινής, το οποίο διερεύνησε την φρανκική καταστολή υπό την αιγίδα της καθολικής δικαιοδοσίας από το 2010).

Μετά από αρκετά χρόνια επιδείνωσης της υγείας του, κατά την διάρκεια των οποίων σταδιακά αποχώρησε από τα καθήκοντά του, ο Φράνκο πέθανε στις 20 Νοεμβρίου 1975, σε ηλικία 82 ετών. «Παρά τον θάνατο του Φράνκο και την αναμενόμενη ταφή του αύριο», δήλωσε ο Chevy Chase στις 22 Νοεμβρίου «οι γιατροί λένε ότι η υγεία του δικτάτορα έχει κάνει μια στροφή προς το χειρότερο».

Το μνημείο της Κοιλάδας των Πεσόντων που χτίστηκε από τον Franco, όπου είναι θαμμένος ο δικτάτορας μαζί με πάνω από 30.000 μαχητές από τον εμφύλιο πόλεμο της Ισπανίας. PAUL HANNA/REUTERS
----------------------------------------------------------------

Όπως και τα περισσότερα καλά αστεία, ο σαρκασμός του Chase περιείχε έναν πυρήνα γνήσιου άγχους. Ο Φράνκο θα συνεχίσει να κυβερνάει την Ισπανία από τον τάφο; Ως στρατιώτης και πολιτικός, ήταν ο τελευταίος επιζών. Και είχε κάνει προσεκτικές διευθετήσεις ώστε η κληρονομιά του να συνεχίσει μετά τον θάνατό του. Το 1969, ανακοίνωσε στο ετήσιο χριστουγεννιάτικο μήνυμά του ότι θα αφήσει «τα πάντα σταθερά καρφωμένα».

Λίγες μέρες μετά τον θάνατό του, ακολουθώντας τις επιθυμίες του Φράνκο, ο Juan Carlos I, ο εγγονός του τελευταίου μονάρχη της χώρας, ανακηρύχθηκε βασιλιάς. Υπό την εποπτεία του Juan Carlos, η Ισπανία πέρασε μια γρήγορη και σχετικά ειρηνική μετάβαση στην δημοκρατία, διαπραγματευμένη μεταξύ εκπροσώπων του καθεστώτος και της αντιπολίτευσης. Τα πολιτικά κόμματα νομιμοποιήθηκαν, δηλώθηκε γενική αμνηστία και εγκρίθηκε νέο σύνταγμα. Αναδυόμενη στην παγκόσμια σκηνή ως μια νέα συνταγματική μοναρχία, η Ισπανία ήταν τελικά έτοιμη να αποτελέσει μέρος της σύγχρονης Ευρώπης.

Ή μήπως δεν ήταν; Κάτω από το φαινομενικό διάλειμμα των 40 ετών αυταρχισμού υπήρχε μια μεγάλη συνέχεια. Χάρη στην γενική αμνηστία, εκείνοι που είχαν παραβιάσει τον νόμο πολεμώντας τον Φράνκο, παρέμειναν ελεύθεροι, αλλά το ίδιο έκαναν και όλα τα μέλη του καθεστώτος. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι Φρανκικοί στην κυβέρνηση, την αστυνομία, τον στρατό και το δικαστικό σώμα απλά παρέμειναν στις θέσεις τους. Ακόμη και ο βασιλιάς είχε διοριστεί από τον Φράνκο.

Βεβαίως, η χώρα υιοθέτησε ένα σύγχρονο σύνταγμα και καθιέρωσε ελεύθερες εκλογές. Αναδιοργανώθηκε σε 17 «αυτόνομες κοινότητες», μια ημι-ομοσπονδιακή σύνθεση που επέτρεψε στους Βάσκους, τους Καταλανούς και τους Γαλικιανούς ένα ποσοστό αυτοδιοίκησης που ο Φράνκο, ένας εμμονικός συγκεντρωτικός, δεν θα μπορούσε ποτέ να αντέξει. Το 1982, το κεντροαριστερό Σοσιαλιστικό Κόμμα (PSOE) ήρθε στην εξουσία με μια σαρωτική νίκη˙ θα κυβερνούσε την χώρα για τα επόμενα 14 χρόνια. Η Ισπανία υποβλήθηκε σε μια ταχεία διαδικασία πολιτιστικού και οικονομικού εκσυγχρονισμού. Το κορυφαίο επίτευγμα ήρθε το 1992, όταν η Μαδρίτη έγινε η πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης, η Σεβίλλη φιλοξένησε την Παγκόσμια Έκθεση (World Fair) και η Βαρκελώνη πραγματοποίησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες.

Ωστόσο, όλον αυτόν τον καιρό τα ίχνη του φρανκισμού παρέμειναν σε κάθε γωνιά. Χιλιάδες ονόματα οδών συνέχισαν να τιμούν τον δικτάτορα και τους στρατηγούς του˙ εκατοντάδες πλάκες, μνημεία και αγάλματα που γιορτάζουν την διακυβέρνησή του σημαδεύουν την χώρα. Και η Κοιλάδα των Πεσόντων, όπου ο δικτάτορας είναι θαμμένος μαζί με τον José Antonio Primo de Rivera, τον ιδρυτή του φασιστικού κόμματος της Ισπανίας, παρέμεινε ακριβώς όπως ο ίδιος ο Φράνκο το είχε σχεδιάσει το 1939: Ένα οροπέδιο 100 στρεμμάτων που οδηγεί στην υπόγεια βασιλική, ένα γιγαντιαίο μνημείο του Φράνκο και της νίκης του στον εμφύλιο πόλεμο, που χτίστηκε εν μέρει από πολιτικούς κρατούμενους.

Μια πρώτη απόπειρα να αντιμετωπιστεί αυτή η ανεπεξέργαστη κληρονομιά ήρθε το 2004, όταν οι σοσιαλιστές επέστρεψαν στην κυβέρνηση. Από το 2000, οι ομάδες λαϊκής προέλευσης άρχισαν να εντοπίζουν και να ξεθάβουν μαζικούς τάφους κρατώντας τα απομεινάρια δεκάδων χιλιάδων Ισπανών που εκτελέστηκαν συνοπτικά κατά την διάρκεια και μετά τον πόλεμο. Καταγγέλλοντας το «σύμφωνο της σιωπής» που συνόδευσε τη μετάβαση στην δημοκρατία, οι ομάδες αυτές έκαναν έκκληση για «ανάκτηση της ιστορικής μνήμης».

Το 2004, η κυβέρνηση ανταποκρίθηκε στις αυξανόμενες πιέσεις της κοινωνίας των πολιτών και άρχισε να εργάζεται σε αυτό που θα γινόταν γνωστό ως ο Νόμος της Ιστορικής Μνήμης. Εγκεκριμένος τελικά το 2007 -παρά την αντίθεση του Λαϊκού Κόμματος (Partido Popular, ΡΡ)- ο νόμος επιδότησε τις εκταφές και διέταξε την απομάκρυνση από τους δημόσιους χώρους οποιωνδήποτε συμβόλων που εκθείαζαν τον φρανκισμό. Απαγόρευσε επίσης τον ετήσιο εορτασμό του Φράνκο στην Κοιλάδα των Πεσόντων. Ωστόσο, όταν το PP επέστρεψε στην εξουσία το 2011, αρνήθηκε να προσδιορίσει έναν προϋπολογισμό για τις διατάξεις του νόμου. Το 2015, ο πρωθυπουργός Rajoy δήλωσε με υπερηφάνεια ότι η κυβέρνησή του είχε ξοδέψει «μηδέν» ευρώ για αυτόν [τον νόμο].