Αυξάνει ο κίνδυνος εθνοτικών συγκρούσεων στην Ουκρανία;

Οι ουκρανικές προεδρικές εκλογές απέχουν μόνο λίγες εβδομάδες, και το αποτέλεσμά τους είναι εξαιρετικά αβέβαιο. Ο πρόεδρος Πέτρο Ποροσένκο υστερεί στις δημοσκοπήσεις [1] πίσω από τον Volodymyr Zelensky, έναν τηλεοπτικό ηθοποιό, του οποίου η μόνη πολιτική εμπειρία συνίσταται στο να υποδύεται τον πρόεδρο της Ουκρανίας σε μια κωμική σειρά. Η χώρα θα κατευθυνθεί στις κάλπες ενώ βρίσκεται ακόμη σε πόλεμο στην ανατολική περιοχή της Ντόνμπας, όπου το 2014 οι τοπικοί αυτονομιστές κατέλαβαν δια της βίας κυβερνητικά κτίρια και ανακήρυξαν λαϊκές δημοκρατίες στις πόλεις Ντόνετσκ και Λουάνσκ. Έκτοτε, η σύγκρουση έλαβε στοιχεία τόσο εμφύλιου πολέμου όσο και διακρατικής σύγκρουσης, με την Ρωσία να οπλίζει τους αυτονομιστές και να χρηματοδοτεί τις αποσχισθείσες περιοχές. Η βία δεν ακούγεται, αλλά είναι σταθερή: Ο αριθμός των νεκρών έφθασε πρόσφατα στις 13.000 [2],με το ένα τέταρτο από αυτούς να είναι πολίτες.

Άνθρωποι σε προεκλογική συγκέντρωση του προέδρου της Ουκρανίας και προεδρικού υποψηφίου Πέτρο Ποροσένκο, στο Κίεβο, τον Μάρτιο του 2019. GLEB GARANICH / REUTERS
------------------------------------------------------------

Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι πρωταγωνιστικοί προεδρικοί υποψήφιοι της Ουκρανίας κατεβαίνουν όλοι με πλατφόρμες που αντιστέκονται στην Ρωσία. Η επιλογή είναι λογική δεδομένης της λαϊκής οργής για την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 από τον πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν και την συνεχιζόμενη παρέμβαση στην Ντόνμπας. Ο Ποροσένκο, όμως, διαφέρει από τους άλλους υποψηφίους στο ότι τοποθετεί το αντιρωσικό του μήνυμα σε μια εθνική ταυτότητα που ενσωματώνει στοιχεία ουκρανικής εθνοτικότητας. Ενώ το σύνθημα της εκστρατείας του το 2014 ήταν «Ένας νέος τρόπος ζωής», το σημερινό σύνθημά του είναι «Στρατός! Γλώσσα! Πίστη!».

Ο πληθυσμός της Ουκρανίας είναι πολιτιστικά διαφοροποιημένος. Ένας σημαντικός αριθμός πολιτών αυτοπροσδιορίζονται ως εθνοτικοί Ρώσοι, και ένας ακόμη μεγαλύτερος αριθμός -σχεδόν το ήμισυ του πληθυσμού- είναι ρωσόφωνοι. Δεδομένης της επιμονής της κρίσης στα ανατολικά, μήπως υπάρχει κίνδυνος οι πολιτισμικές ταυτότητες και πρακτικές να πολιτικοποιηθούν και να οδηγήσουν σε εθνοτικές συγκρούσεις;

Παρόλο που ένα τέτοιο αποτέλεσμα είναι ακόμη απίθανο, αρκετές νέες κυβερνητικές πολιτικές θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε επαναπροσδιορισμό των πολιτιστικών ταυτοτήτων με τρόπο που να διχάζει τους πολίτες εκεί όπου δεν υπήρχε προηγουμένως διχασμός. Η εξέλιξη αυτή θα μπορούσε να επιδεινώσει την πολιτική πόλωση και να ενισχύσει τους ισχυρισμούς του Πούτιν ότι οι ρωσόφωνοι και οι εθνοτικοί Ρώσοι αντιμετωπίζουν διακρίσεις στην Ουκρανία. Αυτοί είναι ακριβώς οι ισχυρισμοί που οι Ουκρανοί σε όλο το πολιτικό φάσμα γνώριζαν ότι είναι αναληθείς -μέχρι πρόσφατα.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

Οι αναλυτές συχνά αναφέρουν τους Ρώσους στην Ουκρανία ως εθνοτική μειονότητα. Αλλά αυτός ο όρος είναι παραπλανητικός. Η ρωσική μειονότητα στην Ουκρανία δεν υπάρχει ως μια οριοθετημένη, πολιτισμικά ξεχωριστή ομάδα μέσα σε έναν μεγαλύτερο πληθυσμό, με τον τρόπο που κάποιος τυπικά αντιλαμβάνεται μια εθνοτική μειονότητα. Αντίθετα, η κατηγοριοποίηση της προσωπικής εθνικότητας στην Ουκρανία είναι μια κληρονομιά των σοβιετικών κρατικών πολιτικών. Εκείνες οι πολιτικές απέδιδαν εθνική ταυτότητα στους πολίτες κατά την γέννησή τους και τους έκαναν να αναφέρουν αυτή την ταυτότητά τους όταν υπέβαλλαν αίτηση για θέσεις εργασίας ή θέσεις στην ανώτατη εκπαίδευση. Η Σοβιετική Ένωση καθιέρωσε επίσης τις 15 δημοκρατίες της ως εσωτερικές εθνικές πατρίδες, καθεμιά ονοματισμένη από την κυρίαρχη εθνικότητα -δηλαδή Ουκρανία από τους Ουκρανούς. Έτσι, το σοβιετικό κράτος προήγαγε [3] ένα σύστημα εθνικής κατηγοριοποίησης σε δύο επίπεδα: Ένα εθνο-πολιτισμικό/προσωπικό επίπεδο και ένα εδαφικό επίπεδο.

Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, οι εθνικές ταυτότητες δεν έχουν πολιτικοποιηθεί στην Ουκρανία. Προς μεγάλη τιμή της χώρας, μετά τη νίκη της ανεξαρτησίας η κυβέρνηση δεν εξάρτησε την υπηκοότητα από πολιτιστικές πρακτικές ή από την εθνική καταγωγή. Επέτρεψε στους ανθρώπους την ελευθερία να επιλέγουν την προσωπική ταυτότητά τους, την θρησκεία και την γλώσσα τους. Σε αντίθεση με τις χώρες της Βαλτικής, οι πολίτες μετά το 1991 δεν αναγκάστηκαν να μάθουν τη νέα κρατική γλώσσα (δηλαδή, την ουκρανική) προκειμένου να κερδίσουν το δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική. Αντίθετα, οι περισσότεροι Ουκρανοί που ζούσαν στα ανατολικά και νότια της χώρας συνέχισαν να μιλούν ρωσικά, ενώ εκείνοι που ζούσαν στα δυτικά συνέχισαν να μιλούν ουκρανικά. Ταυτόχρονα, η ουκρανική γλώσσα, η οποία είχε γίνει υποδεέστερη της ρωσικής κατά την διάρκεια της σοβιετικής εποχής, εισήχθη σταδιακά στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, έτσι ώστε σήμερα οι περισσότεροι Ουκρανοί είναι δίγλωσσοι [4] μιλώντας ουκρανικά και ρωσικά.

Ούτε οι εθνοτικοί Ουκρανοί και οι εθνοτικοί Ρώσοι σχηματίζουν εσωστρεφείς ομάδες. Τα πολιτισμικά όρια είναι αχνά και διαπερατά λόγω μιας κοινής ορθόδοξης θρησκείας και του σλαβικού πολιτισμού, των παρόμοιων γλωσσών και των κοινών πρακτικών που προέρχονται από μια πρόσφατη ιστορία ως Σοβιετικοί και μετα-Σοβιετικοί πολίτες. Οι ουκρανο-ρωσικοί γάμοι είναι συνηθισμένοι. Επιπλέον, από την δεκαετία του 1990, οι ειδικοί έχουν παρατηρήσει [5] μια στροφή σε αυτό που οι Ουκρανοί θεωρούν την προεξάρχουσα ταυτότητά τους. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν τους εαυτούς τους Ουκρανούς με βάση την υπηκοότητά τους και ανεξάρτητα από την εθνικότητά τους. Η τάση αυτή επιταχύνθηκε τα πέντε χρόνια αφότου ξεκίνησε η κρίση στην Ουκρανία.

Εν ολίγοις, οι πολιτιστικές πολιτικές της χώρας ήταν ευέλικτες και σταδιακές, και οι ταυτότητες και οι πολιτιστικές πρακτικές που συνδέονται με αυτές είναι πολύ ρευστές. Με τα λόγια ενός πολίτη από τον οποίο είχα πάρει συνέντευξη το 2017: «Ταυτότητα; Δεν γνωρίζω. Πιθανώς ουκρανική, αλλά όλα είναι μπερδεμένα. Τόσοι πολλοί άνθρωποι έχουν ζήσει εδώ ιστορικά πού όλα είναι ανακατεμένα μαζί. Καθαρό έθνος δεν υπάρχει σε κανένα σημείο του κόσμου».

ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΤΗΣ ΠΟΛΩΣΗΣ

Όλοι αυτοί οι παράγοντες καθιστούν την εθνική πόλωση ή τις συγκρούσεις απίθανες στην Ουκρανία. Ωστόσο, η συνέχιση της αρμονίας μεταξύ των εθνοτήτων της χώρας δεν είναι σε καμία περίπτωση εγγυημένη. Οι άνθρωποι αρχίζουν να αντιλαμβάνονται εθνοτικά όρια όταν οι πολιτικοί και οι ηγέτες της κοινής γνώμης στιγματίζουν ορισμένες πολιτιστικές πρακτικές και ιδιότητες ως ανήθικες ή ξένες. Δυστυχώς, πρόσφατες πολιτικές της κυβέρνησης της Ουκρανίας ίσως να έχουν αρχίσει να κάνουν ακριβώς αυτό.

Το 2017, το κοινοβούλιο και ο πρόεδρος της Ουκρανίας ψήφισαν έναν εκπαιδευτικό νόμο που απαγορεύει την χρήση των μειονοτικών γλωσσών [6] για εκπαίδευση στα σχολεία μετά την πέμπτη τάξη από το 2020. Στόχος του νόμου είναι να επεκταθεί η χρήση της ουκρανικής γλώσσας σε όλη την χώρα -ένας αξιόλογος στόχος. Σημαίνει όμως ότι περίπου 621 σχολεία ρωσικής γλώσσας, 78 σχολεία ρουμανικής γλώσσας και 68 σχολεία ουγγρικής γλώσσας στην Ουκρανία θα πρέπει να προσαρμοστούν γρήγορα ή να αντιμετωπίσουν κυρώσεις. Επιπλέον, μια διάταξη του νόμου επιτρέπει ορισμένα μαθήματα σε σχολεία της Ουκρανίας να διδάσκονται σε ευρωπαϊκές γλώσσες, όπως η ουγγρική και η ρουμανική, αλλά όχι στα ρωσικά –προκαλώντας κατηγορίες για διακρίσεις από την Επιτροπή της Βενετίας, του Συμβουλίου της Ευρώπης [7].

Επιπλέον, ο Οικουμενικός Πατριάρχης στην Κωνσταντινούπολη πρόσφατα χορήγησε στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία αυτοκεφαλία, ή αλλιώς ανεξαρτησία, από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας-Πατριαρχείο Μόσχας (UOC-MP), η οποία είναι συνδεδεμένη με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Με αυτό, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας πήγε από το να είναι η μια από τις τέσσερις ορθόδοξες εκκλησίες στην χώρα στο να γίνει η εθνική εκκλησία της Ουκρανίας, οδηγώντας τις σχέσεις εκκλησίας-κράτους στην Ουκρανία να μοιάζουν με εκείνες στην Ρωσία, όπου οι θεσμοί συνδέονται και η εκκλησία λειτουργεί συχνά ως σαν πολιτικό σκέλος του κράτους.

Παρόλο που το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Ουκρανίας δεν παρακολουθεί την εκκλησία, ο πολιτικός συμβολισμός αυτού του χωρισμού με την Ρωσία είναι τόσο βαθύς όσο είναι και δημοφιλής. Ο Ποροσένκο, ο οποίος ηγήθηκε της πίεσης για την αυτοκεφαλία, περιγράφει το επίτευγμα με αμιγώς πολιτικούς όρους [8], ως «ζήτημα της ανεξαρτησίας μας, της εθνικής ασφάλειας, της κρατικής υπόστασης, ένα ζήτημα της παγκόσμιας γεωπολιτικής». Αλλά καθώς ο διαχωρισμός εκκλησίας και κράτους στην Ουκρανία φθάνει σε ένα τέλος, πολλοί αναμφίβολα θα αναρωτιούνται τι σημαίνει για τον σημαντικό αριθμό των ανθρώπων που εξακολουθούν να είναι μέλη και κληρικοί της UOC–MP. Υπάρχει ο κίνδυνος ότι τόσο το κράτος όσο και η κοινωνία γενικά θα αντιληφθούν την συμμετοχή τους σε μια εκκλησία που ελέγχεται από τη Μόσχα ως πολιτική στήριξη της Ρωσίας και έλλειψη πίστης ως προς την Ουκρανία.

Η DONBAS ΚΑΙ Η ΟΔΟΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΕΜΠΡΟΣ

Υπάρχει επίσης ο κίνδυνος ο πόλεμος στην Ντόνμπας -τώρα στο πέμπτο έτος του- να συμβάλει στην πολιτικοποίηση της εθνοτικότητας στην Ουκρανία. Πριν ξεκινήσει η κρίση, οι πολιτικές απόψεις μεταξύ των κατοίκων της Ντόνμπας αντανακλούσαν έναν γεωπολιτικό προσανατολισμό προς την Ρωσία: Οι περισσότεροι ευνοούσαν την συμμετοχή της Ουκρανίας στην υποστηριζόμενη από την Ρωσία τελωνειακή ένωση και όχι στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην συνέχεια, οι τοπικοί ακτιβιστές [9] οργάνωσαν την αυτονομιστική εξέγερση που οδήγησε στην εγκαθίδρυση των αποσχισθεισών δημοκρατιών και, μετά, στον πόλεμο. Η Ντόνμπας είναι μια από τις ρωσόφωνες περιοχές της ανατολικής Ουκρανίας και επίσης εκείνη με το υψηλότερο ποσοστό ανθρώπων [10] (περίπου 41%) που ταυτοποιούνται ως εθνοτικοί Ρώσοι ή Ουκρανο-ρώσοι. Ως αποτέλεσμα, πολλοί παρατηρητές χαρακτηρίζουν ολόκληρη την περιοχή «φιλο-ρωσική» και την απορρίπτουν ως πολιτικά άπιστη.

Αυτό, ωστόσο, παραβλέπει την ποικιλομορφία των πολιτικών στάσεων εκεί. Λάβετε υπόψιν σας ότι η στήριξη της απόσχισης δεν ήταν η κυρίαρχη πολιτική γνώμη μεταξύ των κατοίκων της Ντόνετσκ και της Λουάνσκ πριν από τον πόλεμο που ξεκίνησε την άνοιξη του 2014˙ λίγο λιγότερο από το ένα τρίτο των κατοίκων υποστήριζε την αυτονόμηση από την Ουκρανία. Επιπλέον, η έρευνά μου [11] διαπίστωσε ότι η πολιτική στάση των εθνοτικών Ρώσων ήταν διχασμένη στα περισσότερα ζητήματα που σχετίζονταν με την αυτονόμηση, όπως οι αντιλήψεις περί γλωσσικών διακρίσεων. Με την σειρά τους, πολλοί εθνοτικοί Ουκρανοί ερωτηθέντες υποστήριζαν επίσης αυτονομιστικά θέματα, αν και όχι σε αριθμούς τόσο μεγάλους όσο οι Ρώσοι. Όλα αυτά σημαίνουν ότι οι πολιτικές απόψεις στην Ντόνμπας δεν ήταν πολωμένες κατά μήκος των εθνοτικών γραμμών. Οι άνθρωποι που αυτοπροσδιορίζονται σε διαφορετικές εθνότητες δεν είχαν διαμετρικά αντίθετες κοσμοθεωρίες.

Δυστυχώς, δεν είναι σαφές εάν αυτό συμβαίνει ακόμα στην Ντόνμπας μετά από πέντε χρόνια πολέμου. Δεδομένων των εκστρατειών παραπληροφόρησης της Ρωσίας και της συνεχιζόμενης βίας, οι τοπικές Αρχές στη Ντόνετσκ και στην Λουάνσκ έχουν πολιτικοποιήσει τόσο την ρωσική όσο και την ουκρανική κουλτούρα και ταυτότητα. Πάντως, ο Alexander Hug [12], πρώην αναπληρωτής επικεφαλής της Ειδικής Αποστολής Παρακολούθησης του ΟΑΣΕ στην Ουκρανία, δεν έχει παρατηρήσει μια εθνοτική ή θρησκευτική «υποβόσκουσα ομαδική δυναμική» όπως σε άλλες συγκρούσεις και σημειώνει ότι «πάνω από 40.000 Ουκρανοί διασχίζουν την γραμμή επαφής [που χωρίζει τις δυο αντιμαχόμενες πλευρές] κάθε μέρα». Πιστεύει επίσης, ωστόσο, ότι η διαμάχη μεταξύ των ομάδων είναι πιθανό να αναπτυχθεί όσο περισσότερο συνεχίζεται η βία.

Υπάρχουν, βεβαίως, Ουκρανοί πολίτες με ρωσική ταυτότητα που έχουν καλωσορίσει την παρέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία. Αλλά σε αυτή την κρίσιμη περίοδο για την χώρα, οι πολιτικοί και πολιτιστικοί ηγέτες της δεν θα πρέπει να προχωρήσουν αθέλητα στους στόχους του Πούτιν να υποδαυλίσει την σύγκρουση που βασίζεται στην ταυτότητα, εξισώνοντας τις ρωσικές πολιτιστικές πρακτικές και συγγένειες με την έλλειψη πίστης στην Ουκρανία. Οι άνθρωποι της Ουκρανίας εδώ και πολύ καιρό προχώρησαν πέρα από μια απλή ρωσο-ουκρανική διχοτόμηση -στις ταυτότητές τους, στις καθημερινές τους πρακτικές και στις πολιτικές τους αντιλήψεις. Τώρα ήρθε η ώρα να δούμε αν οι ηγέτες της Ουκρανίας μπορούν να συμβαδίσουν μαζί τους.

Copyright © 2019 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2019-03-18/risk-ethnic-c...

Σύνδεσμοι:
[1] http://texty.org.ua/d/2019/president_polls/en/
[2] https://www.rferl.org/a/death-toll-up-to-13-000-in-ukraine-conflict-says...
[3] https://www.amazon.com/Nationalism-Reframed-Nationhood-National-Question...
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/2014-03-18/do...
[5] https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09668136.2016.1174980
[6] https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/73272
[7] https://www.reuters.com/article/us-ukraine-language/criticism-of-ukraine...
[8] https://af.reuters.com/article/worldNews/idAFKCN1ML2QK?feedType=RSS&feed...
[9] https://www.nytimes.com/2014/10/05/world/europe/rebels-in-eastern-ukrain...
[10] http://www.kiis.com.ua/?lang=eng&cat=reports&id=302&page=1&y=2014&m=4
[11] https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/1060586X.2018.1447769
[12] https://foreignpolicy.com/2018/10/25/counting-the-dead-in-europes-forgot...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition