Η Βολιβία μετά τον Μοράλες

Τις ημέρες από τότε που ο Evo Morales παραιτήθηκε από πρόεδρος της Βολιβίας και κατέφυγε στο Μεξικό, δύο απόλυτα αποκλίνοντες υπολογισμοί της πτώσης του εμφανίστηκαν μεταξύ των παρατηρητών ανά τον κόσμο. Στον έναν, ο Μοράλες είναι το θύμα ενός θρασέος δεξιού πραξικοπήματος, ο τελευταίος από μια μακρά σειρά από προοδευτικούς ηγέτες της Λατινικής Αμερικής που ανατράπηκαν από αντιδραστικές δυνάμεις. Στον άλλον, ο Μοράλες είχε γίνει όλο και πιο αυταρχικός, προσκολλημένος στην εξουσία με ελάχιστη προσοχή στους [δημοκρατικούς] ελέγχους και τις ισορροπίες (checks and balances), και η αποπομπή του ήταν μια σπάνια νίκη για την δημοκρατία και το κράτος δικαίου σε μια εποχή που ο αυταρχισμός είναι σε άνοδο.

Η Βολιβιανή προσωρινή πρόεδρος, Jeanine Áñez, στο Προεδρικό Μέγαρο στην Λα Παζ, τον Νοέμβριο του 2019. Carlos Garcia Rawlins / Reuters
-----------------------------------------------------------------

Κανένα από τα δύο αφηγήματα δεν συλλαμβάνει ολόκληρη την ιστορία, αλλά και τα δύο περιέχουν έναν πυρήνα αλήθειας. Ο Μοράλες και οι σύμμαχοί του πολύ συχνά χρησιμοποίησαν την δημοτικότητά τους ως μια άδεια για να συγκεντρώσουν πολιτική εξουσία και να περιθωριοποιήσουν τους αντιπάλους τους και με αυτόν τον τρόπο έθεσαν τα θεμέλια για την τελική πτώση του. Ωστόσο, στα σχεδόν 14 χρόνια του στην εξουσία, ο Μοράλες επέβλεπε επίσης τις κοινωνικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις που μείωσαν σημαντικά την ανισότητα και έδωσαν στους Βολιβιανούς μια αληθινή φωνή και επιρροή στον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε η χώρα -αξιοσημείωτη κληρονομιά κοινωνικού μετασχηματισμού που η οποιαδήποτε μελλοντική κυβέρνηση θα πρέπει να εργαστεί για να διατηρήσει.

Ο κίνδυνος σήμερα είναι ότι μια κυβέρνηση μετά τον Μοράλες δεν θα επικεντρωθεί στην αποκατάσταση των δημοκρατικών αρχών που έχουν διαβρωθεί υπό την διακυβέρνησή του, αλλά στην ανατροπή των συμμετοχικών πολιτικών που ήταν το σήμα κατατεθέν της προεδρίας του. Πράγματι, η αυτοδιορισμένη προσωρινή κυβέρνηση που διαδέχθηκε τον Μοράλες, υπό την ηγεσία της άλλοτε γερουσιαστή Jeanine Áñez και ενός πλήθους σταθερά δεξιών προσωπικοτήτων, προχωρεί ήδη προς αυτή την κατεύθυνση, με μέλη του υπουργικού συμβουλίου να προσπαθούν να δυσφημήσουν τον πρώην πρόεδρο και να απειλούν να συλλάβουν τους «στασιαστές» υποστηρικτές του Μοράλες και δημοσιογράφους. Όμως, παρ’ όλα τα λάθη του, ο Μοράλες διατηρεί μεγάλη λαϊκή υποστήριξη και οποιαδήποτε ανοιχτή προσπάθεια να ανατραπεί η κληρονομιά του κινδυνεύει να στείλει την χώρα σε έναν αβέβαιο και επικίνδυνο δρόμο προς παρατεταμένες πολιτικές συγκρούσεις και βιαιότητες.

Ο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΤΗΣ

Η ξαφνική έξοδος του Μοράλες -και η αναταραχή που ακολούθησε- εξέθεσαν τα βαθιά κοινωνικά και πολιτικά ρήγματα της Βολιβίας. Κι όμως, το επεισόδιο κατέλαβε πολλούς παρατηρητές εξαπίνης. Όταν τα αποτελέσματα των γενικών εκλογών της χώρας ήρθαν στις 20 Οκτωβρίου, ο Μοράλες, εκείνη την χρονική στιγμή ήδη ο μακροβιότερος αξιωματούχος της Λατινικής Αμερικής, φάνηκε να κατευθύνεται προς μια τέταρτη θητεία. Ωστόσο σχεδόν αμέσως, ευρέως διαδεδομένοι ισχυρισμοί περί εκλογικής νοθείας επισκίασαν τη νίκη του. Διαδηλώσεις και μάχες παρατάξεων ξέσπασαν στους δρόμους της Λα Παζ, παραλύοντας την πρωτεύουσα. Ένας ισχυρογνώμων Μοράλες κράτησε για τρεις εβδομάδες. Αλλά στις 10 Νοεμβρίου, παραιτήθηκε μετά από πίεση του αρχηγού του στρατού, ο οποίος δημοσίως «πρότεινε» την παραίτησή του. Δύο ημέρες αργότερα, διέφυγε στο Μεξικό.

Η δραματική έξοδος του Μοράλες έκλεισε σχεδόν δεκατέσσερα χρόνια διακυβέρνησης που μεταμόρφωσε εντελώς την Βολιβία. Η απίθανη άνοδός του έγραψε ιστορία. Ήταν ένας καλλιεργητής κόκας, τότε επικεφαλής ενός συνδικάτου, προτού αναρριχηθεί στην ηγεσία του Κινήματος για τον Σοσιαλισμό, ή MAS -ένα κόμμα το οποίο εκείνος βοήθησε να σχηματιστεί στα μέσα της δεκαετίας του '90. Τεράστια εγχώρια κινήματα κοινωνικής διαμαρτυρίας συντάρασσαν την Βολιβία κατά την διάρκεια εκείνης της περιόδου. Το MAS, με τον Morales επικεφαλής, διογκώθηκε μαζεύοντας την πολιτική ενέργεια πίσω από αυτά τα κινήματα.

Μέσα σε λίγα μόνο χρόνια, οι μαζικές κινητοποιήσεις ανέτρεψαν δύο προέδρους, σάρωσαν τα παραδοσιακά κόμματα, αμφισβήτησαν την προσέγγιση της Βολιβίας προς την ελεύθερη αγορά για την ανάπτυξη (που διαλαλείτο εδώ και πολύ καιρό ως πρότυπο για την περιοχή) και το 2005 έφερε τον Μοράλες στην Προεδρία με το μεγαλύτερο ποσοστό ψήφων στην δημοκρατική ιστορία της χώρας. Μετά από σχεδόν πέντε αιώνες αποικιοκρατίας και κυριαρχίας της λευκής μειονότητας, η κυβέρνηση Μοράλες ήταν η πρώτη που εκπροσώπησε και ενδυνάμωσε την αυτόχθονα πλειοψηφία της χώρας. Μέχρι το 2009, στην κορύφωση της εξουσίας του, το MAS ήταν το μοναδικό κόμμα της χώρας με πραγματικά εθνική εμβέλεια.

Η κυβέρνηση του Μοράλες ήταν ένα σημαντικό μέλος της «αριστερής στροφής» της Λατινικής Αμερικής κατά την πρώτη δεκαετία του αιώνα, όταν δώδεκα χώρες που αποτελούν τα δύο τρίτα του πληθυσμού της περιοχής, εξέλεξαν κεντροαριστερές κυβερνήσεις. Αλλά η περίπτωση της Βολιβίας διέφερε από πολλές απόψεις. Το MAS είχε ισχυρότερες και βαθύτερες ρίζες στα κοινωνικά κινήματα από τους περιφερειακούς ομολόγους του και αποδείχτηκε πολύ πιο αποτελεσματικό στο να οδηγεί ηγέτες από αυτά τα κινήματα -πολλοί από αυτούς ιθαγενείς- σε θέσεις εξουσίας στο κράτος, ορισμένοι ως βουλευτές, άλλοι ως αξιωματούχοι σε εθνικό και τοπικό επίπεδο. Στο παρελθόν, μόνο εκείνοι με υψηλά επίπεδα επίσημης εκπαίδευσης θα μπορούσαν να γίνουν κρατικοί αξιωματούχοι ή μέλη της δημόσιας διοίκησης. Αυτό το σύστημα, το οποίο επί δεκαετίες είχε διατηρήσει την εξουσία με ασφάλεια μακριά από τους λιγότερο προνομιούχους, τώρα τερματίστηκε. Από τα αγροτικά κινήματα μέχρις ένα ευρύ φάσμα πολιτικών δικτύων, ομάδες που είχαν προηγουμένως μικρό λόγο για το πώς λειτουργούσε η χώρα είδαν την εξουσία και την επιρροή τους να αυξάνονται.

Επίσης, η Βολιβία τα πήγε καλά οικονομικά, σε έντονη αντίθεση με χώρες όπως η Αργεντινή, όπου η αριστερή κυριαρχία έγινε σύντομα ένα ζόρι στα δημόσια οικονομικά, ή η Βενεζουέλα, που κατέληξε σε οικονομική καταστροφή. Σε αντίθεση με τους ηγέτες αυτών των χωρών, ο Μοράλες συνδύασε την εντεινόμενη ρητορική περί εθνικοποιήσεων με μετριοπαθείς πολιτικές. Χαιρέτησε τους ξένους επενδυτές στους κερδοφόρους τομείς των μεταλλείων και των υδρογονανθράκων της Βολιβίας, αυξάνοντας παράλληλα τους φόρους που πλήρωναν, παράγοντας σταθερή οικονομική ανάπτυξη, χαμηλό πληθωρισμό και εξαιρετική αύξηση των κρατικών εσόδων. Η κυβέρνηση δαπάνησε αυτά τα χρήματα σε βασικές υποδομές, στην εκπαίδευση, την υγεία και, σε μικρότερο βαθμό, στην κοινωνική ασφάλιση. Οι νέοι φόροι βοήθησαν επίσης στην χρηματοδότηση κοινωνικών προγραμμάτων που επέτρεψαν στην Βολιβία να μειώσει δραστικά την εισοδηματική ανισότητα από όσο οποιαδήποτε άλλη χώρα της περιοχής. Τέτοια είναι η ισχύς αυτών των κοινωνικών πολιτικών που, ο Κάρλος Μέσα, ο κύριος αντίπαλος του Μοράλες στις εκλογές του 2019, υποσχέθηκε να τις διατηρήσει εάν εκλεγεί.

ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΣΗΜΑΔΙΑ

Ακόμα και εν μέσω όλης αυτής της προόδου, πρώιμα προειδοποιητικά σήματα έδειξαν πρόβλημα στο πολιτικό μέτωπο. Οι κοινωνικές και οικονομικές επιτυχίες της Βολιβίας δεν μεταφράστηκαν σε ενισχυμένους δημοκρατικούς θεσμούς. Από την αρχή της θητείας του, ο Μοράλες έδειξε αυταρχικές τάσεις που με την πάροδο του χρόνου οδήγησαν σε καταχρήσεις εξουσίας. Το MAS, με το να διορίζει πιστούς, χειραγωγούσε τα δικαστήρια να αποφαίνονται προς όφελός του, εκφόβιζε πολιτικούς αντιπάλους, και αποκάλυψε μια έλλειψη σεβασμού των θεσμικών ελέγχων και ισορροπιών. Η τάση αυτή εντάθηκε μετά το 2009, όταν το κόμμα κέρδισε την απόλυτη πλειοψηφία και στα δύο σώματα της Βουλής, κάτι που του επέτρεψε να εδραιώσει την εξουσία του.

Οι προσωποπαγείς και αυταρχικές τάσεις του Μοράλες σταδιακά απομόνωσαν το MAS από την βάση των διοργανωτών και των κοινωνικών κινημάτων που είχαν προωθήσει το κόμμα στην εξουσία και είχαν, μερικές φορές, χρησιμεύσει ως μερικός έλεγχος της προεδρικής εξουσίας. Όσο πιο συγκεντρωτικό γινόταν το κόμμα, τόσο λιγότερο πιθανό ήταν να εμφανιστούν νέοι ηγέτες και να μεταφέρουν την υπόθεση προς τα εμπρός. Το 2014, το MAS δήλωσε ότι ο Μοράλες είναι «απαραίτητος» και ανακοίνωσε ότι δεν θα προετοιμάσει έναν νέο αρχηγό κόμματος. Αντί γι’ αυτό, ο Μοράλες θα υπηρετούσε, φαινομενικά, για πάντα: Το 2016, η κυβέρνηση διεξήγαγε δημοψήφισμα για να άρει τα όρια της προεδρικής θητείας. Το δημοψήφισμα απέτυχε, οδηγώντας τον Μοράλες να διαμαρτυρηθεί ότι είχε «ανθρώπινο δικαίωμα» να κατεβαίνει ως υποψήφιος για την προεδρία επ' αόριστον. Το ανώτατο δικαστήριο της χώρας, κυριαρχούμενο από τους συμμάχους του Μοράλες, υποστήριξε την συλλογιστική του σε μια αμφιλεγόμενη απόφαση το επόμενο έτος. Στην ουσία, ο Μοράλες είχε υποκύψει σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί ως ο «πειρασμός του αυταρχισμού» -η ψευδαίσθηση ότι εκείνος όχι μόνο μιλά και ενεργεί για λογαριασμό ολόκληρου του λαού αλλά μπορεί να το κάνει για πάντα. Το αποτέλεσμα ήταν μια ηγεσία αχαλίνωτη από μηχανισμούς λογοδοσίας και μονωμένη από την ανατροφοδότηση που θα μπορούσε να αποτελέσει αντίβαρο στην εξουσία της.

Η πανωλεθρία του δημοψηφίσματος υπονόμευσε σοβαρά την δημοκρατική νομιμοποίηση του Μοράλες, πόλωσε έντονα την πολιτική της Βολιβίας, και αναζωογόνησε μια συντηρητική αντιπολίτευση που εδώ και χρόνια ήταν πάρα πολύ κατακερματισμένη για να αποτελέσει σοβαρή εκλογική απειλή. Ισχυρά αντιπολιτευτικά κινήματα εμφανίστηκαν σε μερικά πρώην προπύργια στήριξης, όπως το Potosí, και μερικοί πρώην σύμμαχοι του MAS, συμπεριλαμβανομένης της μεγαλύτερης συνδικαλιστικής συνομοσπονδίας της χώρας και μικρότερων εγχώριων ομάδων, μέχρι που στράφηκαν στην αντιπολίτευση. Το επεισόδιο επίσης αναζωπύρωσε την αντίθεση προς τον Μοράλες μεταξύ των οικονομικών ελίτ της πόλης Σάντα Κρουζ, της οικονομικής ατμομηχανής της Βολιβίας, κάτι που βοηθάει να εξηγηθεί η εκλογική υπο-επίδοση του MAS σε αυτήν την κρίσιμη περιοχή στις εκλογές της 20ης Οκτωβρίου. Η πόλη έχει γίνει έκτοτε μια κρίσιμη βάση στήριξης για την δεξιά προσωρινή κυβέρνηση.

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΕΜΠΡΟΣ

Η άρνηση του Μοράλες να δώσει την σκυτάλη ίσως να έχει καταδικάσει την ηγεσία του. Ωστόσο, οι επιτυχίες της θητείας του διασφαλίζουν ότι το MAS παραμένει μακράν το μεγαλύτερο κόμμα της χώρας και πιθανότατα θα παραμείνει ισχυρός υποψήφιος για τα επόμενα χρόνια. Ακόμα κι αν το κόμμα σήμερα στερείται της κινητοποιητικής ισχύος που είχε κάποτε και μπορεί να διασπαστεί σε μικρότερες ομάδες, οποιαδήποτε προσπάθεια να παραμεριστεί από το πολιτικό σύστημα της Βολιβίας και οποιαδήποτε προσπάθεια επιστροφής στην πολιτική αποκλεισμών της προ-MAS εποχής, είναι βέβαιο ότι θα παράγει μια οργισμένη αντίδραση από καλά οργανωμένα λαϊκά κινήματα, αποφασισμένα να υπερασπιστούν αυτό που κέρδισαν τα χρόνια υπό τον Μοράλες.

Ωστόσο, η οπισθοδρόμηση ίσως είναι αυτό που υπάρχει [για την Βολιβία]. Η προσωρινή κυβέρνηση της Áñez –υποτιθέμενα μια επιμελητής του θώκου η οποία έχει επιφορτιστεί με την διοργάνωση νέων εκλογών- φαίνεται ότι προτίθεται να απαξιώσει όχι μόνο τον Μοράλες, αλλά ολόκληρο το κόμμα του ως νομιμοποιημένους παράγοντες στην βολιβιανή πολιτική. Η Ανιέζ απείλησε να διοργανώσει νέες εκλογές με προεδρικό διάταγμα, ένα βήμα που θα της παρείχε ευρύ περιθώριο για να αποκλείσει υποψηφίους του MAS από το να κατέβουν στις εκλογές. Ο Arturo Murillo, ο αυστηρός νέος υπουργός Εσωτερικών, έχει δεσμευθεί να «κυνηγήσει» μέλη της παλιάς κυβέρνησης. Σε μια εκδήλωση βαθιάς φυλετικής εχθρότητας, η κυβέρνηση κατέστειλε ιθαγενείς υπέρμαχους του Μοράλες διαδηλωτές χρησιμοποιώντας κανονικά πυρομαχικά και το έχει προχωρήσει τόσο πολύ ώστε να απαλλάξει προληπτικά τον στρατό από την ποινική ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση βίας εναντίον διαδηλωτών. Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ στοιχείων του MAS και της κυβέρνησης Áñez βρίσκονται σε εξέλιξη, αλλά ο χώρος για ουσιαστικό διάλογο εμφανίζεται εξαιρετικά στενός και υπάρχουν λίγοι δυνητικοί διαμεσολαβητές μεταξύ των εθνών και των οργανώσεων στην περιοχή που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην συγκράτηση των πραγμάτων.

Αντ' αυτού, η πολιτική της Βολιβίας παλεύει στους δρόμους και θα μπορούσε να γίνει ένα απίθανο παιχνίδι στο οποίο ο σχηματισμός σταθερών κυβερνήσεων να είναι όλο και λιγότερο εφικτός. Όπως κι αν τελειώσει αυτή η ταραγμένη εποχή, η προεδρία του Μοράλες θα αποτελέσει ένα μάθημα για τις κυβερνήσεις στην περιοχή -τόσο για τις ευκαιρίες για ανθεκτικές μεταρρυθμίσεις όσο και για τις παγίδες των πειρασμών του αυταρχισμού.

Copyright © 2019 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/bolivia/2019-11-21/bolivia-after...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition