Οι ανεπιθύμητοι πόλεμοι

Η μοίρα των αραβικών εξεγέρσεων που ξεκίνησε στα τέλη του 2010 απεικονίζει ένα πηγάδι που ξεχειλίζει, με την Τυνησία, από όπου ξεκίνησαν όλα, να είναι η μόνη εξαίρεση. Η ανατροπή του καθεστώτος εκεί έγινε πολύ γρήγορα, πολύ απροσδόκητα, και σε μια χώρα που ήταν πολύ μέσα στο περιθώριο της περιφερειακής πολιτικής ώστε να αντιδράσουν εγκαίρως τα άλλα κράτη. Αλλά σύντομα βρήκαν τον τρόπο τους. Κάθε επόμενη εξέγερση μετατράπηκε σχεδόν ακαριαία σε περιφερειακή και μετά σε διεθνή υπόθεση. Στην Αίγυπτο, διακυβεύτηκαν η μοίρα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας και το μέλλον του πολιτικού Ισλάμ, και έτσι το Κατάρ, η Σαουδική Αραβία, η Τουρκία και τα ΗΑΕ βούτηξαν μέσα. Το ίδιο ισχύει και για την Λιβύη, όπου η Αίγυπτος, όταν επικράτησε ο Σίσι και εκδιώχθηκε η Αδελφότητα, μπήκε στον καυγά. Ομοίως για την Συρία, όπου ο εμφύλιος πόλεμος τράβηξε μέσα και τις τρεις περιφερειακές μάχες: Την αντιπαράθεση του Ισραήλ με τον «άξονα της αντίστασης», τον ιρανο-σαουδαραβικό αγώνα, και τον ενδοσουνιτικό ανταγωνισμό. Ένα παρόμοιο σενάριο έχει συμβεί και στην Υεμένη.

ΚΡΑΤΗ ΤΟΥ ΧΑΟΥΣ

Μαζί με την πόλωση και την ολοκλήρωση της Μέσης Ανατολής, οι δυσλειτουργικές κρατικές της δομές παρουσιάζουν έναν άλλο παράγοντα κινδύνου. Ορισμένα κράτη μοιάζουν περισσότερο με μη κρατικούς φορείς: Οι κεντρικές κυβερνήσεις στην Λιβύη, την Συρία και την Υεμένη δεν έχουν τον έλεγχο μεγάλων τμημάτων των εδαφών και των πληθυσμών τους. Αντιστρόφως, αρκετοί μη κρατικοί δρώντες λειτουργούν ως εικονικά κράτη, όπως η Χαμάς, οι Χούθι, οι Κούρδοι και το Ισλαμικό Κράτος πριν ανατραπεί. Και αυτοί οι μη κρατικοί δρώντες πρέπει συχνά να αντιμετωπίζουν τα δικούς τους μη κρατικούς «χαλαστές» (spoilers): Στην Γάζα, η Χαμάς ανταγωνίζεται ομάδες τζιχαντιστών που μερικές φορές συμπεριφέρονται με τρόπους που υπονομεύουν την διακυβέρνησή της ή έρχονται σε αντίθεση με τους στόχους της. Ακόμη και σε πιο λειτουργικά κράτη, δεν είναι πάντα σαφές το πού βρίσκεται η τελική εξουσία χάραξης πολιτικής. Για παράδειγμα, οι σιιτικές πολιτοφυλακές στο Ιράκ και η Χεζμπολάχ στον Λίβανο, εμπλέκονται σε δραστηριότητες που δεν ελέγχουν οι ονομαστικοί κυρίαρχοί τους, πόσω μάλλον να αποδέχονται.

Τα αδύναμα κράτη που συνυπάρχουν με ισχυρούς μη κρατικούς δρώντες δημιουργούν τις ιδανικές συνθήκες για εξωτερική παρέμβαση. Είναι μια αμφίδρομη οδός -τα ξένα κράτη εκμεταλλεύονται ένοπλες ομάδες για να προωθήσουν τα συμφέροντά τους, και οι ένοπλες ομάδες στρέφονται σε ξένα κράτη για να προωθήσουν τις δικές τους αιτίες- κάτι που είναι πολύ ανοιχτό σε παρερμηνείες. Το Ιράν σχεδόν σίγουρα βοηθά τις πολιτοφυλακές των Χούθι και των Ιρακινών Σιιτών, αλλά τους ελέγχει; Οι Λαϊκές Μονάδες Προστασίας, ένα κίνημα Κούρδων μαχητών στην Συρία, συνδέονται με το Κουρδικό Εργατικό Κόμμα στην Τουρκία, αλλά ακολουθούν όντως τις εντολές του;

Υποστηρικτές της Χεζμπολάχ στην Βηρυτό, τον Σεπτέμβριο του 2018. Aziz Taher / Reuters
-----------------------------------------------------

Το γεγονός ότι μη κρατικοί δρώντες λειτουργούν τόσο ως πληρεξούσιοι όσο και ως ανεξάρτητοι παίκτες καθιστά δύσκολο να καθιερωθεί λογοδοσία για την βία ή να αποτραπεί εξ αρχής. Το Ιράν θα μπορούσε εσφαλμένα να υποθέσει ότι δεν θα θεωρηθεί υπεύθυνο για μια επίθεση με drone των Χούθι στην Σαουδική Αραβία, μια επίθεση της Παλαιστινιακής Ισλαμικής Τζιχάντ στο Ισραήλ, ή για μια επίθεση Ιρακινών Σιιτικών Πολιτοφυλακών σε αμερικανικό στόχο. Η Σαουδική Αραβία μπορεί να κατηγορήσει λανθασμένα το Ιράν για κάθε επίθεση των Χούθι, όπως και το Ιράν να κατηγορήσει την Σαουδική Αραβία για οποιοδήποτε βίαιο περιστατικό στο έδαφός του που διαπράχθηκε από εσωτερικές ομάδες αντιφρονούντων. Οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί να είναι πεπεισμένες ότι κάθε σιιτική πολιτοφυλακή είναι ένας ιρανικός πληρεξούσιος που εκτελεί τις διαταγές της Τεχεράνης. Το Ισραήλ μπορεί να θεωρήσει την Χαμάς υπεύθυνη για κάθε επίθεση που προέρχεται από την Γάζα, το Ιράν για κάθε επίθεση που προέρχεται από την Συρία, το λιβανικό κράτος για κάθε επίθεση που εξαπέλυσε η Χεζμπολάχ. Σε κάθε μια από αυτές τις περιπτώσεις, το τίμημα μιας λάθος απόδοσης [ευθύνης] θα μπορούσε να είναι υψηλό.

Αυτό δεν είναι απλή νοητική άσκηση: Μετά την επίθεση στις πετρελαϊκές εγκαταστάσεις της Σαουδικής Αραβίας τον Σεπτέμβριο του 2019, οι Χούθι ανέλαβαν αμέσως την ευθύνη, πιθανώς με την ελπίδα να ενισχύσουν το ανάστημά τους. Το Ιράν, πιθανότατα επιδιώκοντας να αποφύγει τα αντίποινα των ΗΠΑ, αρνήθηκε οποιαδήποτε συμμετοχή. Το ποιος διενήργησε την επιχείρηση και ποιος -εάν κάποιος- τιμωρηθεί θα μπορούσε να έχει ευρείας έκτασης συνέπειες.

Ακόμα και σε φαινομενικά καλά δομημένα κράτη, ο τόπος λήψης αποφάσεων έχει γίνει αδιαφανής. Στο Ιράν, η κυβέρνηση και το Σώμα της Ισλαμικής Επαναστατικής Φρουράς, ο κλάδος του στρατού που αναφέρεται απευθείας στον ανώτατο ηγέτη της χώρας, κατά καιρούς φαίνεται να πορεύονται ξεχωριστά. Το αν αυτό αντανακλά μια συνειδητή κατανομή εργασίας ή μια πραγματική διελκυστίνδα είναι θέμα συζήτησης, όπως και το ερώτημα ποιος ακριβώς κινεί τα νήματα.

ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΤΕΣ ΑΠΕΙΛΩΝ

Μια σειρά παγκόσμιων, περιφερειακών και τοπικών μεταβάσεων έχει κάνει αυτές τις δυναμικές ακόμη πιο αβέβαιες. Οι παγκόσμιες μεταβάσεις περιλαμβάνουν μια πρόσφατα παρούσα Κίνα, μια αναζωογονημένη Ρωσία, και τις Ηνωμένες Πολιτείες σε σχετική πτώση. Υπάρχουν επίσης οι μετασεισμοί των πρόσφατων αραβικών εξεγέρσεων, ιδίως η διάλυση της περιφερειακής τάξης και η διάδοση των αποτυχημένων κρατών. Αυτά επιδεινώνονται από τις εσωτερικές πολιτικές αλλαγές: Μια νέα, ασυνήθιστα θεληματική ηγεσία στην Σαουδική Αραβία και μια νέα, ασυνήθιστη ηγεσία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Όλες αυτές οι εξελίξεις τροφοδοτούν την αίσθηση μιας περιοχής στην οποία τα πάντα είναι έτοιμα για αρπαγή και στην οποία οι ευκαιρίες που δεν αρπάζονται γρήγορα θα χαθούν για πάντα.