Το καθεστώς της μη διάδοσης των πυρηνικών καταρρέει

Το παγκόσμιο σύστημα για την πρόληψη της διάδοσης των πυρηνικών [όπλων] και την προώθηση του αφοπλισμού αρχίζει να ξεφτίζει. Μολονότι το καθεστώς μη διάδοσης διατηρείται για πάνω από μισό αιώνα, περισσότερες χώρες αποκτούν ευαίσθητα πυρηνικά υλικά και τεχνολογία μέσω της παράνομης αγοράς και του προνομιακού εμπορίου. Τον Μάιο του 2021, για παράδειγμα, η Διεθνής Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας (International Atomic Energy Agency, IAEA) ανέφερε ότι το Ιράν είχε συγκεντρώσει δέκα κιλά υψηλά εμπλουτισμένου ουρανίου και είχε περιορίσει αυστηρά την πρόσβαση στις πυρηνικές του εγκαταστάσεις. Και τον Οκτώβριο του 2021, η Αυστραλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, και οι Ηνωμένες Πολιτείες ανακοίνωσαν μια νέα στρατηγική συνεργασία (AUKUS), η οποία θα κάνει την Αυστραλία το πρώτο μη πυρηνικό κράτος στην ιστορία που θα λάβει καύσιμα υψηλού εμπλουτισμού για πυρηνικά υποβρύχια. Είναι απίθανο η Αυστραλία να εκτρέψει αυτό το ουράνιο για να φτιάξει βόμβες, αλλά δημιουργεί ένα επικίνδυνο προηγούμενο.

Ένας διηπειρωτικός βαλλιστικός πύραυλος σε παρέλαση μέσα στη Μόσχα, τον Μάιο του 2016. Grigory Dukor / Reuters
--------------------------------------------

Αυτές οι δύο περιπτώσεις είναι αντιπροσωπευτικές των αυξανόμενων προκλήσεων που αντιμετωπίζει το σύστημα μη διάδοσης. Ιστορικά, το πλαίσιο που τέθηκε σε ισχύ από την Συνθήκη για τη Μη Διάδοση των Πυρηνικών Όπλων (Nuclear Non Proliferation Treaty, NPT) του 1970, για να πετύχει βασιζόταν στα όρια ανάπτυξης και στην διεθνή παρακολούθηση του εμπλουτισμού ουρανίου και της επανεπεξεργασίας πλουτωνίου. Αλλά η εξάπλωση αυτών των ευαίσθητων πυρηνικών υλικών και τεχνολογιών υποβαθμίζει ουσιαστικά και τις δύο διαδικασίες. Είναι ολοένα και πιο δύσκολο να γίνει διάκριση μεταξύ των πυρηνικών προγραμμάτων που έχουν σχεδιαστεί για ειρηνικούς σκοπούς και εκείνων που στοχεύουν να παραγάγουν βόμβες. Η εργαλειοθήκη της ΙΑΕΑ για να ανιχνεύει την ανησυχητική δραστηριότητα, να την επισημαίνει, και να την αντιμετωπίζει διπλωματικά κινδυνεύει να αχρηστευθεί.

Για να αποκατασταθεί ο ρόλος του καθεστώτος μη διάδοσης [των πυρηνικών όπλων] ως προπύργιο της παγκόσμιας σταθερότητας, οι διεθνείς θεσμοί για τη μη διάδοση και τα κράτη χρειάζονται νέους τρόπους παρακολούθησης και αντιμετώπισης της ανάπτυξης πυρηνικών όπλων. Αυτό απαιτεί μια καινοτόμο προσέγγιση για την παρακολούθηση και τον περιορισμό της επικίνδυνης δραστηριότητας. Δεδομένου όμως ότι περισσότερες χώρες αποκτούν ή παράγουν ουράνιο υψηλού εμπλουτισμού, οι περιορισμοί του υλικού δεν είναι από μόνοι τους αρκετοί. Οι επιτηρητές θα χρειαστούν νέα εργαλεία για να παρακολουθούν αξιόπιστα επιπρόσθετους δείκτες δυνητικής δραστηριότητας βομβών που είναι δύσκολο να πλασαριστούν ως ειρηνικού χαρακτήρα, όπως η οπλοποίηση: η ανάπτυξη και η κατασκευή πυρηνικών κεφαλών για πυραύλους ή άλλα οχήματα παράδοσης. Η παρακολούθηση αυτού του είδους της δραστηριότητας, ειδικότερα, υπερβαίνει την παραδοσιακή εστίαση των πυρηνικών παρατηρητών, αλλά μπορεί τώρα να προσφέρει τον καλύτερο, πιο αξιόπιστο τρόπο για να γνωρίζουμε εάν τα κράτη προσπαθούν να αποκτήσουν πυρηνικά όπλα.

Δεδομένης της παγκόσμιας αύξησης της πυρηνικής δραστηριότητας, ο κόσμος θα πρέπει να κινηθεί γρήγορα για να δημιουργήσει ένα τέτοιο σύστημα. Όταν οι υπάρχουσες δυνάμεις είναι λιγότερο ικανές να αποτρέπουν τον εμπλουτισμό ουρανίου —και ακόμη και να παραδίδουν υλικό υψηλού εμπλουτισμού σε άλλες χώρες— αυτό δίνει κίνητρο στους ανταγωνιστές να εντείνουν τα προγράμματά τους. Όταν νέα κράτη αναπτύσσουν βόμβες, αυτό ενθαρρύνει περαιτέρω την διάδοση [των πυρηνικών όπλων]. Ειδικά σε μια εποχή αυξανόμενου γεωπολιτικού ανταγωνισμού [1], η διεθνής κοινότητα χρειάζεται περισσότερες ενδεικτικές πληροφορίες για την εξάπλωση των πυρηνικών όπλων, ώστε η διπλωματία να κόψει την αποσταθεροποιητική διάδοση και την κούρσα των εξοπλισμών.

ΘΩΡΑΚΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

Η NPT είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της τάξης της μη διάδοσης [των πυρηνικών όπλων]. Απαιτεί από τα μη πυρηνικά κράτη να αποφεύγουν την απόκτηση όπλων (άρθρο II), επιτρέπει σε όλα τα κράτη την πρόσβαση στην πυρηνική τεχνολογία για ειρηνικούς σκοπούς (άρθρο IV), και δεσμεύει τους υπογράφοντες που έχουν πυρηνικά όπλα —την Κίνα, την Γαλλία, την Ρωσία, το Ηνωμένο Βασίλειο, και τις Ηνωμένες Πολιτείες— τελικά να αφοπλιστούν. (άρθρο VI). Στην πράξη, αυτό το καθεστώς περιορίζει την κρατική κατοχή και την λειτουργία της τεχνολογίας που χρησιμοποιείται για την παραγωγή των σχάσιμων υλικών που απαιτούνται για τα πυρηνικά όπλα: υψηλά εμπλουτισμένο ουράνιο και πλουτώνιο. Και δίνει την εξουσία στην ΙΑΕΑ να ελέγχει εξονυχιστικά τα προγράμματα πυρηνικής έρευνας και ενέργειας, να επιβάλλει πυρηνικά προστατευτικά μέτρα, και να ανιχνεύει την μυστική παραγωγή. Μολονότι οι εξουσίες επιβολής της είναι περιορισμένες, η NPT έχει αντέξει λόγω ενός συνδυασμού παρακολούθησης από την ΙΑΕΑ, αυστηρών κανονισμών για το πυρηνικό εμπόριο από πολυμερείς θεσμούς και δεσμεύσεων από μεμονωμένα κράτη-μέλη να συμμορφώνονται με τους κανόνες.