Η νέα Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας

«Αυτή την στιγμή, σε ένα σημείο καμπής της ιστορίας, η Ιαπωνία βρίσκεται στη μέση του σοβαρότερου και πολυπλοκότερου περιβάλλοντος ασφάλειας από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Με κανένα τρόπο δεν μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι για το τι θα φέρει το μέλλον της διεθνούς κοινότητας. Ωστόσο, ο κόσμος που έχουμε οικοδομήσει θα συνεχίσει να είναι σε θέση να συντηρεί την οικονομική ευημερία χάρη στο ακμαίο εμπόριο και τις επενδύσεις, την καινοτομία από τις παγκόσμιες αλληλεπιδράσεις των διαφορετικών ταλέντων, και τους νέους και ελκυστικούς πολιτισμούς. Θα πρέπει να διατηρήσουμε αυτές τις ελπίδες» [1]. Η παραπάνω διαπίστωση παρατίθεται στην Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας, η οποία δημοσιεύτηκε στις 16 Δεκεμβρίου 2022 [2], και δυστυχώς έρχεται να συμπληρώσει την εκτίμηση κινδύνου άλλων διεθνών δρώντων όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση [3], το ΝΑΤΟ [4], οι ΗΠΑ [5], και η Γαλλία [6], οι οποίοι προχώρησαν –με αυτή τη χρονολογική σειρά- εντός του 2022 στην υιοθέτηση νέων στρατηγικών. Το γεγονός αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, μια ενέργεια που κλόνισε τα θεμέλια του παγκόσμιου συστήματος ασφάλειας και ανάγκασε τους προαναφερθέντες δρώντες να προσαρμόσουν την εξωτερική τους πολιτική.

Ο πρωθυπουργός της Ιαπωνίας, Fumio Kishida, σε παλαιότερη συνέντευξη Τύπου στο Τόκιο, τον Μάιο του 2022. Reuters
-------------------------------------------------------------

Όσον αφορά την Ιαπωνία, η αμέσως προηγούμενη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας που είχε εκπονήσει δημοσιεύτηκε στις 17 Δεκεμβρίου 2013, αποτελώντας το πρώτο έγγραφο στρατηγικού χαρακτήρα που αντιμετώπιζε την εθνική ασφάλεια με μια ολιστική προσέγγιση [7]. Πρωταρχική δε ενέργεια της αναμόρφωσης του συστήματος εθνικής ασφάλειας της Ιαπωνίας ήταν η ίδρυση Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας (National Security Council) (Εικόνα 1) στις 4 Δεκεμβρίου 2013 [8], το οποίο «[…] δημιουργήθηκε στο Υπουργικό Συμβούλιο για να παρέχει μια πλατφόρμα για την συζήτηση σημαντικών θεμάτων σχετικά με την ασφάλεια της Ιαπωνίας, και να χρησιμεύει ως πύργος ελέγχου για την εξωτερική και την αμυντική πολιτική» [9]. Το εν λόγω Συμβούλιο -εκτός από την εκπόνηση της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας– είναι υπεύθυνο και για την έγκριση των αμυντικών προγραμμάτων, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι υποστηρίζεται από ξεχωριστή Γραμματεία η οποία στελεχώνεται από προσωπικό όλων των φορέων που σχετίζονται με την εθνική ασφάλεια της χώρας. Εντός της Γραμματείας έχει δημιουργηθεί επίσης ένα ειδικό τμήμα με την ονομασία Ομάδα για την Οικονομία (Economy Group), το οποίο ασχολείται με τα οικονομικά θέματα που επηρεάζουν την εθνική ασφάλεια.

Το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας. Πηγή: https://www.mod.go.jp/en/publ/w_paper/wp2020/pdf/R02020201.pdf
---------------------------------------------------------------

ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΝΕΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ

Η νέα Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας έχει έκταση 36 σελίδες [10] και υποδιαιρείται σε εννέα μέρη. Το πρώτο μέρος της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας έχει τίτλο Σκοπός (Purpose) [11] και αναφέρεται στις καθοριστικές αλλαγές που αντιμετωπίζει η διεθνής κοινότητα, τις δημοκρατικές αξίες που συμμερίζεται η Ιαπωνία, την παραβίαση της αρχής της μη χρήσης βίας από ένα μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (αποφεύγοντας στο σημείο αυτό να κατονομάσει την Ρωσία), την ανάγκη για παγκόσμια συνεργασία, την διατάραξη της παγκόσμιας τάξης από την Ρωσία που μπορεί να οδηγήσει σε παρόμοιες καταστάσεις στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού, την διεύρυνση της έννοιας της Εθνικής Ασφάλειας ώστε να συμπεριλάβει μη στρατιωτικούς τομείς όπως η οικονομία και η τεχνολογία, την γήρανση του πληθυσμού της Ιαπωνίας, και την επιδίωξη άσκησης δυναμικής διπλωματίας, καταλήγοντας στην δήλωση ότι «[…] η Ιαπωνία πρέπει να προστατεύσει τα εθνικά της συμφέροντα, συμπεριλαμβανομένης της ειρήνης, της ασφάλειας και της ευημερίας της Ιαπωνίας, την ασφάλεια του λαού της, καθώς και την συνύπαρξη και την ευημερία της διεθνούς κοινότητας, προετοιμαζόμενη σταθερά για το χειρότερο σενάριο, συμπεριλαμβανομένης της θεμελιώδους ενίσχυσης των αμυντικών της δυνατοτήτων» [12].

Το δεύτερο μέρος της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας με τίτλο Τα Εθνικά Συμφέροντα της Ιαπωνίας (Japan’s National Interests) [13] καθορίζει ως πρώτο εθνικό συμφέρον την διατήρηση της κυριαρχίας και ανεξαρτησίας, την προστασία της εδαφικής ακεραιότητας, την προάσπιση της ασφάλειας της ζωής, των ατόμων, και της περιουσίας των υπηκόων της, μέσω της διατήρησης της ειρήνης, της ελευθερίας, και της δημοκρατίας, και της προστασίας του πολιτισμού. Ως δεύτερο εθνικό συμφέρον καθορίζεται η ευημερία της Ιαπωνίας και των πολιτών της μέσω της οικονομικής της ανάπτυξης σε μια ανοιχτή και σταθερή διεθνή οικονομική τάξη, ενώ ως τρίτο εθνικό συμφέρον καθορίζεται η διατήρηση και προστασία των παγκόσμιων αξιών όπως η ελευθερία, η δημοκρατία, ο σεβασμός των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της έννομης τάξης και του διεθνούς δικαίου, κάνοντας ιδιαίτερη μνεία στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού.

Το τρίτο μέρος της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας έχει τίτλο Θεμελιώδεις Αρχές Σχετικά με την Εθνική Ασφάλεια της Ιαπωνίας (Fundamental Principles Concerning Japan's National Security) [14] και ξεκινά λέγοντας ότι αποτελούν προϋπόθεση για την εφαρμογή της ακολουθούμενης πολιτικής της Ιαπωνίας. Ως πρώτη αναφέρεται η Προληπτική Συμβολή στην Ειρήνη (Proactive Contribution to Peace), η οποία βασίζεται στην διεθνή συνεργασία, την αναμόρφωση και την ενίσχυση των δυνατοτήτων που σχετίζονται με την εθνική ασφάλεια. Ως δεύτερη αναφέρεται η διατήρηση και προάσπιση των παγκόσμιων αξιών και ως τρίτη η προσήλωση στην εθνική άμυνα και την αποφυγή μετασχηματισμού της Ιαπωνίας σε μια στρατιωτική δύναμη που θα αποτελεί απειλή για τα άλλα κράτη. Ως τέταρτη και πέμπτη αρχή αναφέρονται η συμμαχία Ιαπωνίας-ΗΠΑ η οποία όπως χαρακτηριστικά επισημαίνεται αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής εθνικής ασφάλειας, αλλά και η συνύπαρξη και ευημερία με ομοϊδεάτισσες χώρες και η υλοποίηση πολυμερών συνεργατικών σχημάτων.

Το τέταρτο μέρος της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας έχει τίτλο Το Περιβάλλον Ασφάλειας που Περιβάλλει την Ιαπωνία και οι Προκλήσεις Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας (Security Environment Surrounding Japan and Japan’s National Security Challenges) [15], το οποίο υποδιαιρείται σε δύο ενότητες. Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στο Παγκόσμιο Περιβάλλον Ασφάλειας και τις Προκλήσεις (Global Security Environment and Challenges) τονίζοντας ότι οι ΗΠΑ και ο ΟΗΕ αδυνατούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις σύγχρονες προκλήσεις, ότι πλέον γίνεται χρήση τόσο στρατιωτικών όσο και μη στρατιωτικών μέσων σε όλα τα πεδία (κυβερνοχώρο, θάλασσα, διάστημα, ηλεκτρομαγνητικό φάσμα, κ.λπ.), ότι ακόμα και το εμπόριο χρησιμοποιείται πλέον ως μοχλός πίεσης από ορισμένα κράτη, ότι η βιομηχανική κατασκοπεία που αναπτύσσουν κάποια κράτη συμβάλλει στην αμυντική τους υπεροχή, και ότι η παγκόσμια διακυβέρνηση έχει ατονήσει λόγω της μετατόπισης της ισχύος και της διαφοροποίησης των αξιών μεταξύ των κρατών.

Η δεύτερη ενότητα εστιάζει στο Περιβάλλον Ασφάλειας και τις Προκλήσεις στην Περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού (Security Environment and Challenges in the Indo-Pacific Region) και χωρίζεται σε τέσσερις υπο-ενότητες. Η πρώτη αναφέρεται γενικά στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού, τονίζοντας τόσο την αξία της όσο και τις προκλήσεις που αναδύονται σε αυτήν, αλλά και επισημαίνοντας το όραμα για ένα Ελεύθερο και Ανοιχτό Ινδο-Ειρηνικό (Free and Open Indo-Pacific, FOIP) [16]. Η δεύτερη υπο-ενότητα αναφέρεται στην Κίνα, τονίζοντας τον ραγδαίο αμυντικό της εκσυγχρονισμό, την προσπάθειά της να αλλάξει το status quo στην περιοχή όσον αφορά τις θαλάσσιες ζώνες και τον εναέριο χώρο, την αποχή της από διεθνή συνεργατικά σχήματα και την απειλή χρήσης βίας εναντίον της Ταϊβάν, ενέργειες που εντείνουν την ανησυχία της διεθνούς κοινότητας. Η τρίτη υπο-ενότητα αναφέρεται στη Βόρεια Κορέα, η οποία δεν έχει προχωρήσει σε αφοπλισμό όσον αφορά τα Όπλα Μαζικής Καταστροφής (ΟΜΚ), έχει προχωρήσει επανειλημμένα σε εκτόξευση βαλλιστικών πυραύλων, αναβαθμίζει τις πυρηνικές της δυνατότητες και παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τέλος, η τέταρτη υπο-ενότητα αναφέρεται στην Ρωσία, η οποία απειλεί να χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα, ενισχύει τις δυνάμεις της στις Βόρειες περιοχές της Ιαπωνίας και συνεργάζεται στενά με την Κίνα, ιδίως στον στρατιωτικό τομέα.

Η Στρατηγική της Ιαπωνίας για έναν Ελεύθερο και Ανοιχτό Ινδο-Ειρηνικό. Πηγή: https://www.asean.emb-japan.go.jp/files/000352880.pdf
------------------------------------------------------

ΟΙ ΕΘΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΕΠΙΤΕΥΞΗΣ ΤΟΥΣ

Το πέμπτο μέρος της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας με τίτλο Στόχοι Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας (National Security Objectives of Japan) [17], αναφέρει τέσσερις εθνικούς στόχους μέσω των οποίων η Ιαπωνία επιδιώκει την διασφάλιση των εθνικών της συμφερόντων. Οι στόχοι που θέτει είναι οι ακόλουθοι:

-«Η Ιαπωνία να συνεχίσει να είναι ένα έθνος ικανό να προστατεύει την κυριαρχία της και την ανεξαρτησία της, να καθορίζει αυτόνομα την εσωτερική και εξωτερική της πολιτική, και να υπερασπίζεται το έδαφός της και την ασφάλεια της ζωής, του ατόμου, και των περιουσιών των υπηκόων της».

-«Η Ιαπωνία να διασφαλίσει προληπτικά, μέσω της εκτέλεσης της πολιτικής ασφαλείας της, ένα διεθνές περιβάλλον στο οποίο μπορεί να αναπτυχθεί η οικονομία της».

-«Ως σημαντικός παγκόσμιος παράγοντας, η Ιαπωνία να ενωθεί με τις συμμαχικές της, ομοϊδεάτισσες χώρες και άλλα μέρη για την επίτευξη μιας νέας ισορροπίας στις διεθνείς σχέσεις, ιδίως στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού».

-«Η Ιαπωνία να εργαστεί για την πολυμερή συνεργασία στους τομείς της διεθνούς οικονομίας, την αντιμετώπιση παγκόσμιων ζητημάτων όπως η κλιματική αλλαγή και οι μολυσματικές ασθένειες, και την διαμόρφωση διεθνών κανόνων και κανονισμών, και στην συνέχεια να δημιουργήσει ένα περιβάλλον στο οποίο η διεθνής κοινότητα θα μπορεί να συνυπάρξει και να ευημερήσει».

Το έκτο και μεγαλύτερο μέρος της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας έχει τίτλο Προτεραιοποιημένες Στρατηγικές Προσεγγίσεις από την Ιαπωνία (Strategic Approaches Prioritized by Japan) [18] και χωρίζεται σε δύο ενότητες. Η πρώτη ενότητα αφορά τα Κύρια Στοιχεία της Συνολικής Εθνικής Ισχύος για την Εθνική Ασφάλεια της Ιαπωνίας (Main Elements of Comprehensive National Power for Japan’s National Security), τα οποία περιλαμβάνουν τις διπλωματικές, αμυντικές, οικονομικές και τεχνολογικές δυνατότητες, καθώς και τις δυνατότητες συλλογής πληροφοριών. Η δεύτερη ενότητα αφορά τις Στρατηγικές Προσεγγίσεις και τους Μείζονες Τρόπους και Μέσα (Strategic Approaches and Major Ways and Means), η οποία με την σειρά της χωρίζεται σε επτά υπο-ενότητες, καθεμία από τις οποίες περιγράφει και μια ξεχωριστή προσέγγιση.

Η πρώτη προσέγγιση αφορά την Ανάπτυξη Προσπαθειών με Επίκεντρο την Διπλωματία για την Πρόληψη Κρίσεων, την Προληπτική Δημιουργία ενός Ειρηνικού και Σταθερού Διεθνούς Περιβάλλοντος, και την Ενίσχυση μιας Ελεύθερης και Ανοικτής Διεθνούς Τάξης (Develop Efforts Centered on Diplomacy to Prevent Crises, Proactively Create a Peaceful and Stable International Environment, and Strengthen a Free and Open International Order), η οποία θα επιτευχθεί με την ενδυνάμωση της συμμαχίας Ιαπωνίας-ΗΠΑ, την διατήρηση και ανάπτυξη μιας ελεύθερης και ανοικτής διεθνούς τάξης και την ενδυνάμωση των δεσμών με τους συμμάχους και ομοϊδεάτισσες χώρες, την ενδυνάμωση της διπλωματίας με τις γειτονικές χώρες και περιοχές και την προσπάθεια επίλυσης των διαφορών, τον έλεγχο των εξοπλισμών, τον αφοπλισμό και τη μη διασπορά, την καταπολέμηση της διεθνούς τρομοκρατίας, την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, την στρατηγική χρήση της αναπτυξιακής βοήθειας και των διεθνών συνεργασιών, καθώς και την προώθηση των πολιτιστικών ανταλλαγών.

Η δεύτερη προσέγγιση αφορά την Ενδυνάμωση της Αμυντικής Αρχιτεκτονικής της Ιαπωνίας (Strengthening Japan's Defense Architecture), η οποία θα επιτευχθεί με την θεμελιώδη ενίσχυση των αμυντικών δυνατοτήτων ως ύστατη εγγύηση της εθνικής ασφάλειας, τον συντονισμό με την ενισχυμένη συνολική αμυντική αρχιτεκτονική, την ενίσχυση της αμυντικής παραγωγής και της τεχνολογικής βάσης ως αυτόνομες αμυντικές δυνατότητες, την προώθηση της υπερπόντιας μεταφοράς αμυντικού εξοπλισμού και τεχνολογίας, και την ενδυνάμωση των θεμελίων των Ενόπλων Δυνάμεων για την ανάπτυξη των ικανοτήτων τους, ενώ η τρίτη προσέγγιση αφορά την Εμβάθυνση της Συνεργασίας Ασφάλειας με τις Ηνωμένες Πολιτείες (Deepening Security Cooperation with the United States).

Η τέταρτη προσέγγιση σχετίζεται με την Ενδυνάμωση των Προσπαθειών Αφανούς Προστασίας της Ιαπωνίας σε Όλες τις Κατευθύνσεις (Strengthening Efforts to Seamlessly Protect Japan in All Directions), η οποία αφορά την βελτίωση της αντίδρασης στον τομέα της Κυβερνοασφάλειας, την προώθηση της θαλάσσιας ασφάλειας και την ενδυνάμωση των ικανοτήτων επιβολής του νόμου, την ενίσχυση των συνολικών προσπαθειών για ασφάλεια του διαστήματος, την συνεργασία δημόσιου και ιδιωτικού τομέα για την βελτίωση των τεχνολογικών δυνατοτήτων και την αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της Έρευνας και Ανάπτυξης στον τομέα της ασφάλειας, την ενδυνάμωση των δυνατοτήτων συλλογής πληροφοριών, την ενίσχυση των δυνατοτήτων αντίδρασης σε έκτακτες καταστάσεις και των μηχανισμών προστασίας των υπηκόων εντός και εκτός Ιαπωνίας, καθώς και την εξασφάλιση των ζωτικών πόρων, συμπεριλαμβανομένης της ενέργειας και του φαγητού.

Η πέμπτη προσέγγιση αφορά την Προώθηση Πολιτικών Οικονομικής Ασφάλειας για την Επίτευξη Αυτόνομης Οικονομικής Ευημερίας (Promoting Economic Security Policies to Achieve Autonomous Economic Prosperity), η έκτη την Διατήρηση και Ενδυνάμωση της Διεθνούς Οικονομικής Τάξης Βασιζόμενη σε Ελεύθερους, Δίκαιους και Ισότιμους Κανόνες (Maintaining and Strengthening International Economic Order based on Free, Fair, and Equitable Rules), ενώ η τελευταία τις Παγκόσμιες Προσπάθειες για Συνύπαρξη και Ευημερία στην Διεθνή Κοινότητα (Global Efforts for Coexistence and Coprosperity in the International Community), η οποία θα επιτευχθεί με την προώθηση της πολυμερούς συνεργασίας και την ενδυνάμωση των δεσμών με Διεθνείς Οργανισμούς και Σχήματα και την ανάληψη δράσεων για την αντιμετώπιση παγκόσμιων προκλήσεων, ενσωματώνοντας τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ (Sustainable Development Goals, SDG) [19].

ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ

Το έβδομο μέρος της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας έχει τίτλο Εγχώρια Βάση που πρέπει να Ενδυναμωθεί για την Υποστήριξη της Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας (Domestic Base that should be Strengthened to Support Japan’s National Security) [20] και περιλαμβάνει τρεις ενότητες. Η πρώτη αφορά την Ενδυνάμωση της Οικονομικής και Δημοσιονομικής Βάσης (Strengthening the Economic and Fiscal Bases), η δεύτερη την Ενίσχυση της Κοινωνικής Βάσης (Reinforcing the Social Base) και η τρίτη την Βελτίωση της Διανοητικής Βάσης (Enhancing the Intellectual Base). Το όγδοο μέρος της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας έχει τίτλο Διάρκεια, Αξιολόγηση, και Αναθεώρηση της Στρατηγικής (Duration, Evaluation, and Revision of the Strategy) [21], καθορίζοντας ένα χρονικό ορίζοντα δέκα ετών εντός του οποίου το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας οφείλει να επιβλέπει την εφαρμογή, να προχωρά συνεχώς σε επανεκτιμήσεις του περιβάλλοντος ασφάλειας και να αξιολογεί την αποτελεσματικότητά της στρατηγικής.

Το κείμενο της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας ολοκληρώνεται με το Συμπέρασμα (Conclusion) [22], το οποίο υπενθυμίζει την κρισιμότητα της κατάστασης στην οποία βρίσκεται ολόκληρη η διεθνής κοινότητα και το γεγονός ότι το μέλλον θα κριθεί από τις αποφάσεις που θα ληφθούν σήμερα. Υπό αυτό το πρίσμα η Ιαπωνία θα προασπίσει την ασφάλειά της στην βάση της συνολικής εθνικής της ισχύος σε τομείς όπου δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ της διεθνούς κοινότητας, ενώ σε τομείς όπου υπάρχει θα επιδιώξει να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο. Τέλος, αναφέρεται στα πλεονεκτήματα που συγκεντρώνει η Ιαπωνία, όπως το δημοκρατικό της πολίτευμα, η τήρηση των κανόνων δικαίου, η ανεπτυγμένη οικονομία, και ο πλούσιος πολιτισμός, τα οποία συμβάλλουν θετικά στην προσπάθειά της για ενίσχυση της διεθνούς τάξης.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ

Ένα από τα πρώτα σημεία που πρέπει να επισημανθούν όσον αφορά την Ιαπωνία, είναι η στενή σχέση που διατηρεί με τις ΗΠΑ, η οποία εδράζεται στην Συνθήκη Ασφάλειας [23] που υπέγραψαν τα δύο κράτη το 1960. Στο πλαίσιο της συνθήκης αυτής οι ΗΠΑ διατηρούν στρατιωτικές βάσεις, πολυάριθμο προσωπικό και αντίστοιχα μέσα στο έδαφος της Ιαπωνίας, διεξάγουν κοινές ασκήσεις, ενώ παράλληλα την προμηθεύουν με στρατιωτικό εξοπλισμό και μέσα [24]. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι η υιοθέτηση της νέας Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας χαρακτηρίστηκε από τον Σύμβουλο Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ, Jake Sullivan, ως ένα «[…] τολμηρό και ιστορικό βήμα ως προς την ενδυνάμωση και την υπεράσπιση του ελεύθερου και ανοικτού Ινδο-Ειρηνικού» [25], το οποίο θα συμβάλλει θετικά στην επίτευξη της παγκόσμιας ειρήνης, λαμβάνοντας υπόψιν και το γεγονός ότι η Ιαπωνία το 2023 θα είναι ένα από τα μη-μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφάλειας του ΟΗΕ [26] και ταυτόχρονα θα διοργανώσει την Σύνοδο Κορυφής των G7 στη Χιροσίμα [27]. Ομοίως, ο Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Antony Blinken, δήλωσε ότι καλωσορίζει την εν λόγω ενέργεια της Ιαπωνίας η οποία συμβαδίζει με την στρατηγική των ΗΠΑ, τονίζοντας ότι «Από το Αφγανιστάν μέχρι την Ουκρανία, η Ιαπωνία είναι ο απαραίτητος εταίρος μας στην αντιμετώπιση των πιο πιεστικών προκλήσεων για την παγκόσμια σταθερότητα και στην υποστήριξη όλων των εθνών που αγαπούν μια διεθνή τάξη βασισμένη σε κανόνες» [28].

Το στρατιωτικό προσωπικό των ΗΠΑ στην Ιαπωνία. Πηγή: https://www.cfr.org/backgrounder/us-japan-security-alliance?utm_source=d...
------------------------------------------------------------

Το δεύτερο σημείο που πρέπει να επισημανθεί είναι το γεγονός ότι η Ιαπωνία –από την αρχή κιόλας (τρίτο μέρος) της στρατηγικής– φροντίζει να «ξεκαθαρίσει» ότι δεν επιδιώκει να μετατραπεί σε μια στρατιωτική δύναμη η οποία θα αποτελεί απειλή για τα άλλα κράτη. Την δήλωση αυτή «επιβεβαιώνει» μεταγενέστερα στο έκτο μέρος της στρατηγικής, όπου αφενός καθορίζει ως πρώτο στοιχείο της εθνικής της ισχύος τις διπλωματικές της ικανότητες (με τις αντίστοιχες αμυντικές να έρχονται δεύτερες), αφετέρου δηλώνοντας ότι η θεμελιώδης ενίσχυση των αμυντικών της δυνατοτήτων αποτελεί την ύστατη εγγύηση της εθνικής της ασφάλειας, φοβούμενη κυρίως μήπως η Κίνα –μιμούμενη την Ρωσία- επιτεθεί στην Ταϊβάν, μετατρέποντάς την στην Ουκρανία της Νοτιοανατολικής Ασίας. Παρ’ όλα αυτά, στο έκτο μέρος της νέας της στρατηγικής, η Ιαπωνία αναφέρει ότι σκοπεύει να εκσυγχρονίσει τις Ένοπλες Δυνάμεις της, να ενισχύσει τα μη επανδρωμένα συστήματα που διαθέτει, να βελτιώσει την κινητικότητα των στρατευμάτων της, να αυξήσει τα στρατηγικά της αποθέματα, να αποκτήσει δυνατότητες ανταπόδοσης πυραυλικού πλήγματος και, τέλος, να αυξήσει τα ποσά που ξοδεύει σε αμυντικές δαπάνες, ώστε να αγγίξουν το 2% επί του ΑΕΠ, ποσοστό σχεδόν διπλάσιο από αυτό που ξόδευε μέχρι τώρα. Το ποσοστό αυτό, μάλιστα, είναι το ελάχιστο ποσοστό που έχουν συμφωνήσει τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ να ξοδεύουν για αμυντικές δαπάνες [29], ενώ πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η Ιαπωνία –αν και δεν αποτελεί κράτος-μέλος του ΝΑΤΟ– στις 29 Ιουνίου 2022 συμμετείχε για πρώτη φορά στην Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ που έλαβε χώρα στη Μαδρίτη [30].

Στην εν λόγω Σύνοδο Κορυφής συμμετείχαν επίσης για πρώτη φορά η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία, και η Νότια Κορέα, γεγονός που καταδεικνύει τις «συμμαχίες» που έχουν αρχίσει να διαμορφώνονται στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού, ενός «τεχνητού» όρου που επινοήθηκε για να εξυπηρετήσει κυρίως πολιτικές σκοπιμότητες. Μερικά από τα σημαντικότερα συνεργατικά σχήματα που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ των κρατών της εν λόγω περιοχής είναι η Quad μεταξύ των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας, της Αυστραλίας, και της Ινδίας [31], η πρόσφατη AUKUS μεταξύ της Αυστραλίας, του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ [32], αλλά και η λιγότερη γνωστή συνεργασία στον τομέα των πληροφοριών με την ονομασία «Five Eyes» μεταξύ των ΗΠΑ, της Αυστραλίας, του Καναδά, του Ηνωμένου Βασιλείου, και της Νέας Ζηλανδίας [33]. Επιπλέον, οι ΗΠΑ έχουν εκπονήσει ξεχωριστή Στρατηγική για τον Ινδο-Ειρηνικό, την εξασφάλιση του οποίου θεωρούν σημαντική για το μέλλον του κόσμου [34].

Η Στρατηγική των ΗΠΑ και της ΕΕ στον Ινδο-Ειρηνικό. Πηγή: https://www.whitehouse.gov/ και https://www.eeas.europa.eu/
--------------------------------------------------------------

Εκτός όμως από τα προαναφερθέντα πολυμερή σχήματα που συσπειρώνονται γύρω από τις ΗΠΑ, αντίστοιχες προσπάθειες «επέμβασης» στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού έχουν εκδηλωθεί και από άλλους διεθνείς δρώντες. Η Κίνα για παράδειγμα έχει εκπονήσει το πρόγραμμα ανάπτυξης υποδομών Belt and Road Initiative (BRI) με το οποίο σκοπεύει να συνδέσει εμπορικά και επενδυτικά την Κίνα με τα δύο τρίτα του κόσμου [35], ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση δημοσίευσε το 2021 τη Στρατηγική της ΕΕ για την Συνεργασία στον Ινδο-Ειρηνικό σε τομείς όπως «[…] η βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ευημερία, η πράσινη μετάβαση, η διακυβέρνηση των ωκεανών, η ψηφιακή διακυβέρνηση και εταιρικές σχέσεις, η συνδεσιμότητα, η ασφάλεια και άμυνα και η ανθρώπινη ασφάλεια» [36] δηλώνοντας ωστόσο ότι δεν στρέφεται κατά της Κίνας και πως επιθυμεί την συνεργασία με αυτήν. Παρ’ όλα αυτά στην Στρατηγική Πυξίδα που εξέδωσε τον Μάρτιο του 2022, χαρακτηρίζει την Κίνα ως οικονομικό ανταγωνιστή και συστημικό αντίπαλο που προσπαθεί να επιβάλλει τους δικούς της κανόνες και αναφέρει ότι η ΕΕ σκοπεύει να εμπλακεί ενεργά στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού [37].

Το πρόγραμμα Belt and Road Initiative της Λαϊκής Δημοκρατίας Κίνας. Πηγή: https://www.cfr.org/backgrounder/chinas-massive-belt-and-road-initiative
---------------------------------------------------------

Όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν άλλα κράτη την Κίνα, αξίζει να τονιστεί ότι οι ΗΠΑ την έχουν χαρακτηρίσει ως «[…] τον μοναδικό ανταγωνιστή με την πρόθεση να αναδιαμορφώσει την διεθνή τάξη και την ολοένα αυξανόμενη οικονομική, διπλωματική, στρατιωτική και τεχνολογική ισχύ να το κάνει» [38], θέτοντας ως στόχο να την θέσουν εκτός ανταγωνισμού (Out-Competing China). Η Ινδία -ο μεγαλύτερος στρατηγικός ανταγωνιστής της Κίνας σε περιφερειακό επίπεδο- στην αντίστοιχη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας που δημοσίευσε το 2019 αναφέρει ότι «Η μελλοντική στρατηγική αντιπαλότητα μεταξύ Κίνας και Ινδίας είναι μια βεβαιότητα, και μια επιτυχημένη εμπορική εταιρική σχέση δεν μπορεί να ξεπεράσει την πραγματικότητα αυτού του ανταγωνισμού» [39]. Ομοίως, στην Εθνική Στρατηγική Αναθεώρηση που δημοσίευσε η Γαλλία στις αρχές Νοεμβρίου του 2022 χαρακτηρίζει την Κίνα επίσης ως ανταγωνιστή, αναφέροντας ότι κύριος στόχος της Κίνας είναι «[…] η ανάληψη ηγετικού ρόλου στην διεθνή σκηνή στην θέση των ΗΠΑ, τόσο μέσω του εκσυγχρονισμού των Ενόπλων Δυνάμεών της όσο και μέσα από πολυμερείς συνεργασίες και ιδιαιτέρως με την συνεργασία με την Ρωσία εναντίον της Δύσης», επιδιώκοντας (η Γαλλία) να διαδραματίσει το ρόλο ενός παρόχου ασφάλειας στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού [40].

ΘΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΙΝΔΟ-ΕΙΡΗΝΙΚΟΣ ΤΟ ΝΕΟ ΠΕΔΙΟ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗΣ;

Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία είναι αλήθεια ότι επηρέασε σημαντικά την εξωτερική πολιτική της Κίνας, ωστόσο «[…] η ολοένα και πιο επιθετική και καταναγκαστική συμπεριφορά του Πεκίνου εναντίον των γειτόνων του (θα μπορούσε να) προκαλέσει την διεθνή απώθηση ή την επιφυλακτικότητα για συνεργασία με την Κίνα. Η πείνα του (Xi) για εξουσία θα μπορούσε κάλλιστα να καταδικάσει την κινεζική εξωτερική πολιτική» [41]. Όσον αφορά δε τις διμερείς σχέσεις της με τις ΗΠΑ, ορισμένοι αναλυτές υποστηρίζουν ότι «[…] οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να προετοιμαστούν για έναν πόλεμο με την Κίνα, είτε αύριο είτε δύο δεκαετίες αργότερα» [42], ενώ άλλοι ότι «Στην πραγματικότητα, η ίδια η αίσθηση του Xi ότι η Κίνα αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις μπορεί να τον ενθαρρύνει να μειώσει τις διμερείς εντάσεις» [43]. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η επίσκεψη της Προέδρου της Βουλής των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ, Νάνσι Πελόσι, στην Ταϊβάν τον Αύγουστο του 2022 κατά την οποία «Αν και το Πεκίνο επέδειξε την οργή του με ισχυρές στρατιωτικές ασκήσεις και εκτοξεύσεις πυραύλων που πέρασαν στον εναέριο χώρο της Ταϊβάν, περιόρισε την οικονομική του απόκριση κυρίως στις κυρώσεις στις εξαγωγές αγροτικών προϊόντων της Ταϊβάν. […] Και, φυσικά, η Κίνα φρόντισε να μην επιβάλει απευθείας κυρώσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες από φόβο μήπως προκαλέσει έναν νέο εμπορικό πόλεμο που θα επιδείνωνε μια ήδη επιβραδυνόμενη κινεζική οικονομία» [44].

Όσον αφορά τον ρόλο της Ινδίας στον Ινδο-Ειρηνικό, αν και αποτελεί αδιαμφισβήτητα μια υπολογίσιμη δύναμη τόσο σε περιφερειακό όσο και σε διεθνές επίπεδο [45], σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές «[…] η Ινδία αντιμετωπίζει τρία μεγάλα εμπόδια στην προσπάθειά της να γίνει "η επόμενη Κίνα": το επενδυτικό ρίσκο είναι πολύ μεγάλο, η πολιτική της εσωστρέφειας είναι πολύ ισχυρή, και οι μακροοικονομικές ανισορροπίες είναι πολύ μεγάλες» [46]. Η δε Γαλλία, θέλοντας να διαδραματίσει το ρόλο μιας δύναμης παγκόσμιας επιρροής και ηγέτιδας χώρας στην Ευρωπαϊκή ήπειρο -σύμφωνα με την Εθνική Στρατηγική της Αναθεώρηση- προσπαθεί να εκμεταλλευτεί το θεσμικό κενό που άφησε η αποχώρηση των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν και η απώλεια ενδιαφέροντος από δευτερεύουσες περιοχές όπως η Αφρική και η Μέση Ανατολή. Ωστόσο, «Αν οι Γάλλοι ελπίζουν σε μια ώθηση από τις Ηνωμένες Πολιτείες για την ευρωπαϊκή άμυνα, οι Αμερικανοί ελπίζουν σε μια στενότερη ευθυγράμμιση από την Γαλλία για την Κίνα» [47].

Παρά τις επίμονες προσπάθειες της Γαλλίας, οι Ηνωμένες Πολιτείες φαίνεται να έχουν βρει –τουλάχιστον όσον αφορά την περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού– τον σύμμαχο που αναζητούσαν στο πρόσωπο της Ιαπωνίας, της οποίας τόσο η γεωστρατηγική θέση όσο και η υπάρχουσα στρατιωτική συνεργασία με τις ΗΠΑ εξασφαλίζουν ασύγκριτα πλεονεκτήματα στην προσπάθεια εξασφάλισης των αμερικανικών εθνικών συμφερόντων. Εξάλλου, μετά τον εκσυγχρονισμό των Ενόπλων Δυνάμεων της Ιαπωνίας και την αναβάθμιση των δυνατοτήτων της, οι ΗΠΑ θα είναι σε θέση να ελέγχουν καλύτερα τόσο την Κίνα όσο και την Βόρειο Κορέα, η οποία αποτελεί σημαντικό παράγοντα αποσταθεροποίησης στην περιοχή. Σε κάθε περίπτωση, όποια και να είναι η εξέλιξη της κατάστασης στην περιοχή και ανεξάρτητα από το ποια χώρα θα αναλάβει ηγετικό ρόλο, το μοναδικό πράγμα για το οποίο μπορούμε να είμαστε σίγουροι είναι ότι η περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού πρόκειται να αποτελέσει το νέο πεδίο αντιπαράθεσης των διεθνών δρώντων.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] National Security Strategy of Japan. (2022).35. https://japan.kantei.go.jp/content/000120031.pdf (19/12/2022).
[2] Ministry of Foreign Affairs of Japan. (16 December 2022). «Adoption of the new “National Security Strategy (NSS)” (Statement by Foreign Minister HAYASHI Yoshimasa)». https://www.mofa.go.jp/press/release/press4e_003192.html (19/12/2022).
[3] Κουκάκης Γεώργιος. (01 Απριλίου 2022). «Προς τα που δείχνει η Στρατηγική Πυξίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ). https://kedisa.gr/pros-ta-pou-deichnei-i-stratigiki-pyksida-tis-evropaik... (19/12/2022).
[4] Koukakis Georgios. (September 2022). «The 2022 NATO Madrid Summit: Background, key decisions, and future considerations». Briefing Note No 2/2022. “HERMES” Institute of International Affairs, Security & Geoeconomy (“HERMES” I.I.A.S.GE) . https://www.hermesresearch.eu/briefing-notes-1.html (19/12/2022).
[5] Κουκάκης Γεώργιος. (12 Δεκεμβρίου 2022). «Η νέα Στρατηγική Εθνικής Άμυνας των ΗΠΑ: Τι προβλέπει για την χρήση πυρηνικών όπλων και πυραυλικών συστημάτων». Foreign Affairs-The Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73942/georgios-koykakis/i-nea-eth... (19/12/2022).
[6] Κουκάκης Γεώργιος. (1 Δεκεμβρίου 2022). «Η νέα Εθνική Στρατηγική Αναθεώρηση της Γαλλίας:
Οι προκλήσεις ασφάλειας, οι στρατηγικοί στόχοι, και η εκτιμώμενη αντίδραση των περιφερειακών και διεθνών δρώντων». Foreign Affairs-The Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73922/georgios-koykakis/i-nea-str... (19/12/2022).
[7] National Security Strategy of Japan. (2022).3.
[8] Ministry of Foreign Affairs of Japan. (6 April 2016). «National Security Council (NSC)». https://www.mofa.go.jp/fp/nsp/page1we_000080.html (19/12/2022).
[9] Organizations Responsible for Japan’s Security and Defense. «National Security Council». https://www.mod.go.jp/en/publ/w_paper/wp2020/pdf/R02020201.pdf (19/12/2022).
[10] Οι 36 σελίδες αφορούν την επίσημη μετάφραση που έχει δημοσιευθεί από το Πρωθυπουργικό Γραφείο και όχι στο πρωτότυπο έγγραφο που έχει συνταχθεί στην Ιαπωνική γλώσσα.
[11] National Security Strategy of Japan. (2022).1-4.
[12] National Security Strategy of Japan. (2022).2.
[13] National Security Strategy of Japan. (2022).4.
[14] National Security Strategy of Japan. (2022).4-5.
[15] National Security Strategy of Japan. (2022).5-10.
[16] Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Ministry of Defense. «Achieving the “Free and Open Indo-Pacific (FOIP)” Vision». Japan Ministry of Defense’s Approach. https://www.mod.go.jp/en/d_act/exc/india_pacific/india_pacific-en.html (19/12/2022).
[17] National Security Strategy of Japan. (2022).10-11.
[18] National Security Strategy of Japan. (2022).11-34.
[19] United Nations. «The 17 Goals». https://sdgs.un.org/goals (21/12/2022).
[20] National Security Strategy of Japan. (2022).34-35.
[21] National Security Strategy of Japan. (2022).35.
[22] National Security Strategy of Japan. (2022).35-36.
[23] Ministry of Foreign Affairs of Japan. «Japan-U.S. Security Treaty». https://www.mofa.go.jp/region/n-america/us/q&a/ref/1.html (21/12/2022).
[24] U.S. Department of State. (20 January 2021). «U.S. Security Cooperation With Japan». https://www.state.gov/u-s-security-cooperation-with-japan/ (21/12/2022).
[25] The White House. (16 December 2022). «Statement by National Security Advisor Jake Sullivan on Japan’s Historic National Security Strategy». https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2022/12/16/... (21/12/2022).
[26] United Nations. (9 June 2022).« Five countries elected to serve on UN Security Council». https://news.un.org/en/story/2022/06/1120052 (21/12/2022).
[27] Group of Nations. (29 June 2022).« Japan host G7 Summit Hiroshima in 2023 – May 19th -21st, 29 June 2022». https://groupofnations.com/g7-summit-hiroshima-japan-2023/ (21/12/2022).
[28] U.S. Department of State. (16 December 2022). «Welcoming Japan’s New National Security Strategy, National Defense Strategy, and Defense Buildup Program». https://www.state.gov/welcoming-japans-new-national-security-strategy-na... (21/12/2022).
[29] North Atlantic Treaty Organization. (19 December 2022). «Funding NATO». https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_67655.htm#:~:text=The%202%25%2.... (21/12/2022).
[30] Koukakis Georgios. (September 2022). «The 2022 NATO Madrid Summit: Background, key decisions, and future considerations». Briefing Note No 2/2022. “HERMES” Institute of International Affairs, Security & Geoeconomy (“HERMES” I.I.A.S.GE) . https://www.hermesresearch.eu/briefing-notes-1.html (19/12/2022).
[31] The White House. (23 May 2022). «FACT SHEET: Quad Leaders’ Tokyo Summit 2022». https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2022/05/23/... (21/12/2022)
[32] The White House. (05 April 2022). «FACT SHEET: Implementation of the Australia – United Kingdom – United States Partnership (AUKUS)». https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2022/04/05/... (21/12/2022).
[33] Office of the Director of National Intelligence. «Five Eyes Intelligence Oversight and Review Council (FIORC)». https://www.dni.gov/index.php/ncsc-how-we-work/217-about/organization/ic... (21/12/2022).
[34] The White House. (11 February 2022). «FACT SHEET: Indo-Pacific Strategy of the United States». https://www.whitehouse.gov/briefing-room/speeches-remarks/2022/02/11/fac... (21/12/2022).
[35] Yuen Yuen Ang. (23 Μαΐου 2019). «Απομυθοποιώντας την Ζώνη και Οδό». Foreign Affairs-The Hellenic Edition. https://foreignaffairs.gr/articles/72310/yuen-yuen-ang/apomythopoiontas-... (21/12/2022).
[36] Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (16 Σεπτεμβρίου 2021). «Ερωτήσεις και απαντήσεις: Στρατηγική της ΕΕ για τη συνεργασία στον Ινδοειρηνικό». https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/QANDA_21_4709 (21/12/2022).
[37] «A Strategic Compass for Security and Defence». (March 2022). 18.
[38] The White House. (2022). «National Security Strategy». 23. https://www.whitehouse.gov/wp-content/uploads/2022/10/Biden-Harris-Admin... (22/12/2022).
[39] India’s National Security Strategy. (March 2019). 11.
[40] Κουκάκης Γεώργιος. (12 Δεκεμβρίου 2022). Foreign Affairs-The Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73942/georgios-koykakis/i-nea-eth... (21/12/2022).
[41] Bonny Lin & Jude Blanchette. (02 Αυγούστου 2022). «Η Κίνα στην επίθεση». https://www.foreignaffairs.gr/articles/73771/bonny-lin-kai-jude-blanchet... (22/12/2022).
[42] Oriana Skylar Mastro & Derek Scissors. (23 Αυγούστου 2022). «Η Κίνα δεν έχει φτάσει στο απόγειο της δύναμής της». Foreign Affairs-The Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73791/oriana-skylar-mastro-kai-de... (22/12/2022).
[43] Christopher K. Johnson. (16 Νοεμβρίου 2022). «Γιατί η Κίνα θα το παίξει εκ του ασφαλούς». Foreign Affairs-The Hellenic Edition. https://foreignaffairs.gr/articles/73901/christopher-k-johnson/giati-i-k... (22/12/2022).
[44] Dale C. Copeland. (26 Αυγούστου 2022). «Όταν το εμπόριο οδηγεί σε πόλεμο». Foreign Affairs-The Hellenic Edition.https://www.foreignaffairs.gr/articles/73796/dale-c-copeland/otan-to-emporio-odigei-se-polemo?page=show (22/12/2022).
[45] Alyssa Ayres. (06 Αυγούστου 2018). «Η Ινδία θα αρχίσει να ενεργεί σαν μια παγκόσμια δύναμη;». Foreign Affairs-The Hellenic Edition. https://foreignaffairs.gr/articles/71905/alyssa-ayres/i-india-tha-arxise... (22/12/2022).
[46] Arvind Subramanian & Josh Felman. (14 Δεκεμβρίου 2022). « Γιατί η Ινδία δεν μπορεί να αντικαταστήσει την Κίνα». Foreign Affairs-The Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73945/arvind-subramanian-kai-josh... (22/12/2022).
[47] Marie Jourdain & Celia Belin. (29 Νοεμβρίου 2022). «Η ιστορική ευκαιρία του Μπάιντεν και του Μακρόν». Foreign Affairs-The Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73918/marie-jourdain-kai-celia-be... (22/12/2022).

Copyright © 2022 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition