Η αρκούδα που πεθαίνει

Το Κρεμλίνο αντιλαμβάνεται ότι τα αντίξοα δημογραφικά στοιχεία είναι τόσο αφύσικα και επικίνδυνα, που απαιτούν σκληρά μέτρα για την αντιμετώπισή τους. Τα τελευταία χρόνια, η Μόσχα εφάρμοσε νέα και φιλόδοξα προγράμματα που στόχευαν να ανατρέψουν την καθοδική δημογραφική πορεία της χώρας. Το 2006, ο τότε πρόεδρος της χώρας Βλαντιμίρ Πούτιν αποκάλυψε ένα πρόγραμμα που υποσχόταν οικονομικές διευκολύνσεις και επιδοτήσεις άνω των 10.000 δολαρίων σε μητέρες που γεννούσαν δεύτερο ή τρίτο παιδί. Υπέγραψε, επίσης, ένα διάταγμα για τη «Δημογραφική Πολιτική της Ρωσικής Ομοσπονδίας μέχρι το 2025», με στόχο τη σταθεροποίηση του ρωσικού πληθυσμού περίπου στα 145 εκατομμύρια μέχρι το 2015, με το συνολικό από γεννήσεως προσδόκιμο ζωής στα 75 χρόνια (έναντι 67 τότε) και τον συνολικό δείκτη γονιμότητας στο 1,95, δηλαδή άνω του 50% σε σχέση με τα χρόνια πριν από την εφαρμογή του προγράμματος. Σύμφωνα με το σχέδιο, μετά το 2015 οι γεννήσεις θα ξεπερνούσαν τους θανάτους στη Ρωσία. Την ίδια ώρα που το Κρεμλίνο προσπαθεί να αυξήσει τις γεννήσεις, επιχειρεί παράλληλα να θέσει σε εφαρμογή νέα μέτρα για τη δημόσια υγεία, που θα μειώσουν τους θανάτους. Σε αυτά τα μέτρα περιλαμβάνεται και η αύξηση της τιμής των αλκοολούχων ποτών, ώστε να είναι δυσκολότερη η αγορά τους.

Αν κρίνουμε από τις επίσημες διακηρύξεις, το Κρεμλίνο φαίνεται αισιόδοξο για την πορεία των νέων μέτρων. Πράγματι, από τη στιγμή που αυτά άρχισαν να εφαρμόζονται, οι γεννήσεις αυξήθηκαν και οι θάνατοι μειώθηκαν. Το συνολικό προσδόκιμο ζωής το 2009 στη Ρωσία ήταν σχεδόν τα 69 έτη, δηλαδή το υψηλότερο όλων των ετών μετά τη σοβιετική κατάρρευση. Εντούτοις, αυτά τα φαινομενικά θετικά προγνωστικά υποχωρούν μπροστά σε ορισμένα προφανή και μη αναστρέψιμα αντικειμενικά δημογραφικά δεδομένα. Καταρχάς, η κάμψη των γεννήσεων, που σημειώθηκε στη Ρωσία κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, άφησε τη χώρα με πολύ λιγότερες πιθανές υποψήφιες μητέρες για τα επόμενα χρόνια, σε σχέση με τις υπάρχουσες. Οι γυναίκες μεταξύ 20 και 29 ετών γεννούν περίπου τα δύο-τρίτα των βρεφών της Ρωσίας. Το 2025, η Ρωσία προγραμματίζει να έχει περίπου 6,4 εκατομμύρια γυναίκες στα 20 χρόνια τους, δηλαδή 45% λιγότερες από ό,τι σήμερα. Άρα, σε αυτές τις προβλέψεις υπάρχει ένα κάποιο αίνιγμα, δεδομένου ότι όλες οι γυναίκες που θα είναι μεταξύ 20 και 29 ετών το 2025, είναι ήδη εν ζωή. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η διατήρηση -απλά και μόνο- των σημερινών επιπέδων γεννήσεων θα απαιτούσε ουσιαστική έκρηξη στις εγκυμοσύνες.

Παράλληλα, ο πληθυσμός της Ρωσίας γερνάει με ταχείς ρυθμούς. Σύμφωνα με προβλέψεις του αμερικανικού Γραφείου Απογραφής, από το 2011 μέχρι το 2025, η μέση ηλικία στη Ρωσία θα αυξάνει σχεδόν κατά δύο ημέρες κάθε εβδομάδα, από τα 38,7 στα 42,4 χρόνια. Το Γραφείο Απογραφής προβλέπει επίσης ότι οι άνω των 65 ετών Ρώσοι, μια κατηγορία που σήμερα εκπροσωπεί πάνω από το 13% του πληθυσμού της χώρας, θα φθάσει σχεδόν στο 19% το 2025. Αν τίποτε δεν αλλάξει μέχρι τότε, η κατά κεφαλήν θνησιμότητα στη Ρωσία θα αυξηθεί πάνω από 20%, μόνο λόγω της γήρανσης του πληθυσμού. Αν μάλιστα ληφθεί υπόψη η εξαιρετικά αρνητική τάση που παρατηρείται σήμερα στη δημόσια υγεία του ρωσικού λαού, η επίτευξη μακροπρόθεσμης βελτίωσης στο προσδόκιμο ζωής εμφανίζεται ως έργο τιτάνιο. Για να επιστρέψει η χώρα ακόμη και στα επίπεδα θνησιμότητας του 1964 για τα άτομα σε παραγωγική ηλικία, το συνολικό επίπεδο θνησιμότητας για τους Ρώσους και τις Ρωσίδες θα πρέπει να μειωθεί περισσότερο από 25%. Μια τέτοια ανατροπή αποτελεί επίτευγμα πολύ δύσκολο για το διάστημα μέχρι το 2025, αλλά ακόμη και αν η Ρωσία κατορθώσει αυτόν τον άθλο, τα επίπεδα θνησιμότητας ατόμων σε παραγωγική ηλικία θα είναι υψηλότερα από εκείνα της σημερινής Ονδούρας.

Με αυτά τα δεδομένα, είναι πιθανόν η Ρωσία να παραμείνει μια κοινωνία αμιγούς θνησιμότητας στο ορατό μέλλον. Τα επίσημα ρωσικά στατιστικά στοιχεία προβλέπουν συνεχιζόμενο και διευρυνόμενο άνοιγμα μεταξύ θανάτων και γεννήσεων, από σήμερα μέχρι το 2030. Η Rosstat προβλέπει για το 2011 205.000 θανάτους περισσότερους από τις γεννήσεις, ενώ το 2030 οι θάνατοι αναμένεται να είναι κατά 725.000 αυξημένοι ως προς τις γεννήσεις. Ως αποτέλεσμα, μεταξύ 2011 και 2030 θα συσσωρευθούν 9,5 εκατομμύρια περισσότεροι θάνατοι συγκριτικά με τις γεννήσεις. Ακόμη και στο πιο αισιόδοξο σενάριο της Rosstat, η υπηρεσία προβλέπει πλεόνασμα 2,7 εκατομμυρίων θανάτων μεταξύ 2011 και 2025. Όταν οι επίσημες ρωσικές προβλέψεις κινούνται σε αυτό το επίπεδο, ο περαιτέρω αποδεκατισμός του πληθυσμού μπορεί να αποτραπεί μόνο με μαζική μετανάστευση από το εξωτερικό.

Ασφαλώς, κατά τα 20 τελευταία χρόνια η Ρωσία επωφελήθηκε από την εισροή εκατομμυρίων εργατών, οι περισσότεροι από τους οποίους κατάγονταν από τα πρώην σοβιετικά κράτη του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας. (Η ρωσική οικονομία ενισχύθηκε επίσης από τους ανά τον κόσμο δικούς της μετανάστες στο εξωτερικό, οι οποίοι στέλνουν κάθε χρόνο δισεκατομμύρια δολάρια σε εμβάσματα). Ωστόσο, οι προοπτικές για τη μελλοντική μετανάστευση προς τη Ρωσία είναι δυσμενείς : οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στην εκπαιδευτική πολιτική απ’ άκρη σ’ άκρη στην πρώην Σοβιετική Ένωση, στην πράξη σημαίνουν ότι οι σημερινοί μετανάστες από τον Καύκασο και την Κεντρική Ασία μιλούν λιγότερο τα ρωσικά σε σύγκριση με τους γονείς τους και κατά συνέπεια δυσκολεύονται περισσότερο να ενσωματωθούν στη ρωσική κοινωνία. Εν τω μεταξύ, η στάση που τηρεί η ρωσική κοινή γνώμη απέναντι στους νεοφερμένους από αυτές τις περιοχές, γίνεται ολοένα και λιγότερο φιλόξενη.