Η κρίση της Ευρώπης

Ενώ το ηφαιστειακό μάγμα έβραζε κάτω από την κρούστα της ήρεμης ευρωζώνης, οι Ευρωπαίοι ηγέτες πέρασαν το μεγαλύτερο μέρος της πρώτης δεκαετίας αυτού του αιώνα απασχολούμενοι με μια φιλόδοξη προσπάθεια να γράψουν αυτό που ορισμένοι ονομάζουν Ευρωπαϊκό Σύνταγμα. Για να αντιμετωπίσουν τόσο την εμβάθυνση της ΕΕ μέσω της νομισματικής ένωσης, όσο και τη διεύρυνση της, με την ιστορική διεύρυνση προς την Ανατολική Ευρώπη, πρότειναν μια νέα δέσμη θεσμικών ρυθμίσεων για τα 27 κράτη της ΕΕ (από το 2007) και τα 500 εκατομμύρια των πολιτών τους. Αλλά σε δημοψηφίσματα, οι ψηφοφόροι στη Γαλλία και την Ολλανδία απέρριψαν ακόμη και μια αποδυναμωμένη έκδοση του εν λόγω ευγενούς σχεδίου. «Τα έθνη δεν το θέλουν», σχολίασε ο Γκέρεμεκ, αυτός ο παθιασμένος αλλά και ρεαλιστής Ευρωπαίος, λίγο πριν πεθάνει το 2008.

Έτσι, το όρος ώδινε και έτεκε μυν. Η Συνθήκη της Λισαβόνας, η οποία τέθηκε σε ισχύ το 2009, είχε δώσει περισσότερες εξουσίες στο άμεσα εκλεγμένο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Αλλά η λήψη αποφάσεων στην ΕΕ σήμερα εξακολουθεί να έγκειται κυρίως σε εθνικούς πολιτικούς που κάνουν συμφωνίες πίσω από κλειστές πόρτες στις Βρυξέλλες. Και οι πολιτικές και τα μέσα ενημέρωσης για τα οποία ανησυχούν είναι εθνικά, όχι ευρωπαϊκά. Υπάρχουν πανευρωπαϊκές πολιτικές ομάδες, με βάση αυτές στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αλλά δεν υπάρχει πραγματικά ευρωπαϊκή πολιτική. Το μέσο ποσοστό συμμετοχής στις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μειώνεται από τότε που ξεκίνησαν οι ευρωεκλογές το 1979. Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν μερικά καλά πανευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης, παρακολουθούνται και διαβάζονται από μια ελάχιστους, δεν υπάρχει ευρύτερη ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα.

Ο Γάλλος ιστορικός Ερνέστ Ρενάν δήλωσε ότι ένα έθνος είναι «ένα καθημερινό δημοψήφισμα». Λοιπόν, η σημερινή ΕΕ έχει εκλογές σχεδόν κάθε μέρα, αλλά αυτές είναι εθνικές εκλογές, οι οποίες διεξάγονται σε διάφορες γλώσσες και σε εθνικά μέσα ενημέρωσης. Όλο και περισσότερο, οι προεκλογικές εκστρατείες περιλαμβάνουν κόμματα που κατηγορούν για τις τρέχουσες ωδίνες της χώρας άλλα ευρωπαϊκά έθνη ή την ίδια την ΕΕ ή και τους δύο. Επισκεπτόμενος το Μάαστριχτ νωρίτερα αυτό το χρόνο - μια πόλη που πλέον δεν ανησυχεί για τη θέση της στα βιβλία της ιστορίας - μου είπαν το πώς ο ενάντιος στους μετανάστες και αντι-ισλαμιστής Ολλανδός λαϊκιστής Geert Wilders αναπροσανατόλισε τα πολιτικά πυρά του εναντίον της «Ευρώπης». Εκεί νομίζει ότι κρύβονται τώρα οι ψήφοι.

Την ίδια στιγμή, οι ευρισκόμενες σε πανικό παγκόσμιες αγορές χτύπησαν άμεσα αμφότερες τις ευρωπαϊκές και εθνικές πολιτικές. Καθώς η μια χώρα μετά την άλλη βρίσκει την αξιολόγηση της πιστοληπτικής της ικανότητας περικεκομμένη και το κόστος δανεισμού της να φθάνει στο ταβάνι, οι κυβερνήσεις τρέμουν και συγκαλούν ακόμη μια έκτακτη σύνοδο κορυφής στις Βρυξέλλες. Καθώς το ρολόι χτυπά μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες, οι εξαντλημένοι εθνικοί ηγέτες είναι διχασμένοι ανάμεσα στον τρόμο τους για το τι θα τους κάνουν οι αγορές μόλις ανοίξουν το επόμενο πρωί και τον τρόμο τους για το τι θα τους κάνουν τα εθνικά μέσα ενημέρωσης, οι κυβερνητικοί εταίροι, τα κοινοβούλια και οι ψηφοφόροι τους μόλις γυρίσουν πίσω στη χώρα τους.

Μόλις τελειώνει η συνάντηση, κάθε αρχηγός ορμά έξω από την αίθουσα για να ενημερώσει τα δικά του εθνικά μέσα ενημέρωσης, έτσι ώστε κάθε φορά, δεν υπάρχει μόνο μία εκδοχή μιας ευρωπαϊκής συνόδου κορυφής, αλλά 27 διαφορετικές - συν μια 28η, το απίστευτα ήρεμο κονκλάβιο των θεσμικών κεφαλών της ίδιας της ΕΕ. Αυτό είναι το πολιτικό κουβάρι της Ευρώπης, με 28 αντικρουόμενες εκδοχές του ίδιου γεγονότος που παραδίδεται σε 23 γλώσσες. Είναι ένας περίεργος τρόπος για να διοικείς μια ήπειρο.

ΤΟ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ ΠΟΥ ΛΕΙΠΕΙ

Η νομισματική ένωση της Ευρώπης ήταν μια γέφυρα πάρα πολύ μακριά – που δεν σημαίνει ότι είναι μια γέφυρα που δεν πρέπει ποτέ να την περάσει κανείς, αλλά μια γέφυρα που διασχίστηκε πολύ νωρίς, πριν η Ευρώπη να είναι στρατηγικά έτοιμη να την υπερασπιστεί. Σίγουρα, το να διαβιεί η Ευρώπη μια δεκαετία ή δύο με ένα σύστημα για τον καθορισμό των περιθωρίων εντός των οποίων διακυμαίνονται οι συναλλαγματικές ισοτιμίες - τον λεγόμενο Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών - είναι απαιτητικό. Αλλά είναι δύσκολο να διαφωνήσει κανείς με αυτή την αναδρομική κριτική του οικονομικού σχολιαστή Μάρτιν Γουλφ: «Σκεφτείτε πόσο καλύτερα θα ήταν η Ευρώπη αν ο μηχανισμός συναλλαγματικών ισοτιμιών συνέχιζε με ευρείες ζώνες περιθωρίων, αντί γι’ αυτό που ισχύει τώρα».

Πρέπει επίσης να εξεταστούν κι άλλοι δρόμοι που δεν έχουν ακολουθηθεί. Τι θα είχε συμβεί αν, αντί της εισαγωγής του ευρώ, η Ευρώπη είχε βαθύνει την, ευρισκόμενη ακόμη μακριά από την πλήρη ολοκλήρωση, κοινή αγορά; Τι θα είχε συμβεί αν το σύνολο της ΕΕ είχε επικεντρωθεί στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητάς της, όπως έκανε η Γερμανία με εντυπωσιακό τρόπο, και όχι μόνο στα λόγια σε αυτόν τον κατάλογο καλών προθέσεων που ονομάζεται «Η ατζέντα της Λισαβόνας»; Τι θα είχε γίνει αν είχε χρησιμοποιήσει αυτόν τον χρόνο για να αναπτύξει μια πιο αποτελεσματική εξωτερική πολιτική; Αλλά το να μετανιώνει κανείς είναι μάταιο. Ένα παλιό και πλέον πολιτικά μη ορθό αγγλικό αστείο αφορά σε ένα ζευγάρι Αμερικανών που φθάνει σε ένα σταυροδρόμι, βαθιά στην ιρλανδική ύπαιθρο, και ρωτά έναν αγρότη ντυμένο με τουίντ τον δρόμο για το Tipperary. «Αν ήμουν στη θέση σας», λέει ο Ιρλανδός, «εγώ δεν θα είχα ξεκινήσει από εδώ». Ωστόσο, εδώ είναι που βρισκόμαστε.