Πώς να εξουδετερώσετε μια χημική βόμβα | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Πώς να εξουδετερώσετε μια χημική βόμβα

Μαθήματα για τον ΟΗΕ στην Συρία

Στις 14 Σεπτεμβρίου 2013, η Σύμβαση για τα Χημικά Όπλα, η οποία απαγορεύει την ανάπτυξη, την παραγωγή, την αποθήκευση και την χρήση δηλητηριωδών αερίων, καλωσόρισε το 190ο μέλος της. Το ορόσημο αυτό δείχνει πόσο πολύ έχει προχωρήσει ο κόσμος σχετικά με τα χημικά όπλα.

Για να εκτιμήσουμε την αλλαγή, αξίζει να θυμηθούμε ότι, σε όλη την διάρκεια του πολέμου Ιράν-Ιράκ, το διάστημα 1980-88, το καθεστώς τού Σαντάμ Χουσεΐν επανειλημμένα χρησιμοποίησε δηλητηριώδη αέρια, συμπεριλαμβανομένης της θανάτωσης χιλιάδων αμάχων σε μια επίθεση στην κουρδική πόλη Halabja, τον Μάρτιο του 1988. Πέρα από μερικές ρητορικές καταγγελίες, ο κόσμος έκανε τα στραβά μάτια. Αυτή τη φορά, μέσα σε ένα μήνα αφότου ρουκέτες με δηλητηριώδη γόμωση χτύπησαν ένα προάστιο της Δαμασκού και σκότωσαν 1.400 πολίτες, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Τζον Κέρι, και ο Ρώσος ομόλογός του, Σεργκέι Λαβρόφ ανακοίνωσαν ένα κοινό πλαίσιο για τον χημικό αφοπλισμό τής Συρίας, και η Δαμασκός προσχώρησε στη Σύμβαση για τα Χημικά Όπλα. Με λίγα λόγια, η κατακραυγή και η ενεργοποίηση μετά τις επιθέσεις τής 21ης Αυγούστου δείχνουν ότι το 2013 δεν είναι σαν το 1988.

Η αμερικανορωσική συμφωνία αποτελεί ένα σημαντικό πρώτο βήμα, αλλά παραμένουν ανοιχτά πολλά κρίσιμα ζητήματα. Καθώς ο Κέρι παρουσίαζε τη συμφωνία, ανακοίνωσε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ρωσία είχαν συμφωνήσει ότι τα αποθέματα χημικών τής Συρίας περιλαμβάνουν περίπου 1.000 μετρικούς τόνους καυστικού παράγοντα του αερίου μουστάρδας, παράγοντα προσβολής των νεύρων σαρίν, και πρόδρομες χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται για να φτιαχτούν άλλοι χημικοί παράγοντες. Εξέφρασε την πεποίθηση τής Ουάσινγκτον ότι το πρόγραμμα των χημικών όπλων περιλαμβάνει 45 τοποθεσίες, υποδεικνύοντας μια μεγάλη διασπορά από τόπους τοποθέτησης χημικών όπλων έτοιμων για χρήση, και τόπους όπου γινόταν έρευνα, ανάπτυξη, παραγωγή και αποθήκευση (η ρωσική αντιπροσωπεία σιωπούσε ως προς το συγκεκριμένο θέμα). Σε σύγκριση με τα μαζικά οπλοστάσια των 32.000 μετρικών τόνων και των 40.000 μετρικών τόνων που οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση παρήγαγαν αντίστοιχα κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, εκείνο της Συρίας είναι μάλλον μικρό. Παρ’ όλ’ αυτά, η διασπορά του σε μια χώρα που έχει εμπλακεί σε πόλεμο θα κάνει τον αφοπλισμό πάρα πολύ δύσκολη υπόθεση.

Το αμερικανορωσικό πλαίσιο βασίζεται σε μια εξαιρετικά συμπιεσμένη εκδοχή των χρονοδιαγραμμάτων τής Σύμβασης για τα Χημικά Όπλα που αφορούν στη δήλωση και την καταστροφή των όπλων, καθώς και σε μια προσαρμοσμένη εκδοχή των διαδικασιών επιθεώρησης που προβλέπει η Συνθήκη για τις δηλωμένες τοποθεσίες [όπου υπάρχουν χημικά όπλα]. To Σώμα επιθεωρητών τής σύμβασης, στην Χάγη, υπό την ονομασία «Οργανισμός για την Απαγόρευση των Χημικών Όπλων» (OPCW), θα πραγματοποιήσει το μεγαλύτερο μέρος τής εργασίας αυτής. Μια προσεκτική εξέταση των σημείων στα οποία αυτό το σχέδιο θα διαφοροποιηθεί σε σχέση με τις προηγούμενες, δείχνει ακριβώς πόσο δύσκολη θα είναι η πραγματοποίησή του.

Πρώτον, όταν πρόκειται για τη μη διάδοση χημικών όπλων, τα πράγματα συνήθως κινούνται με ρυθμούς χελώνας. Η ίδια η Σύμβαση χρειάστηκε 24 χρόνια διαπραγματεύσεων, και οι αποφάσεις συχνά βούλιαζαν στο διοικητικό όργανο της σύμβασης, το Εκτελεστικό Συμβούλιο τού OPCW. Ιστορικά, πολλά σχέδια καταστροφής έχουν κάνει πολλούς μήνες για να συνταχθούν και να εγκριθούν, και οι εγκαταστάσεις για την καταστροφή των χημικών χρειάζονται χρόνια για να κατασκευαστούν, καθώς υπάρχει ανάγκη να κατασκευαστούν έτσι ώστε να είναι ασφαλείς σε περίπτωση ατυχημάτων κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, η οποία συχνά συνταιριάζει εκρηκτικά υλικά και προωστικές ουσίες με θανατηφόρους παράγοντες χημικού πολέμου. Το αμερικανορωσικό πλαίσιο προβλέπει την πλήρη καταστροφή των χημικών όπλων τής Συρίας από τα μέσα του 2014 - ένας δύσκολος στόχος, πράγματι.

Δεύτερον, οι επιθεωρητές τού OPCW δεν έχουν εργαστεί ποτέ πριν σε εμπόλεμη ζώνη. Η δουλειά σε μια τέτοια ζώνη, τώρα, θα περιπλέξει τις συνήθεις προσπάθειες των επιθεωρητών να απογράψουν τα αποθέματα των χημικών όπλων και να παρακολουθήσουν την καταστροφή τους. Το αμερικανορωσικό πλαίσιο θέτει ξεκάθαρα το βάρος της ευθύνης για την ασφάλεια των επιθεωρητών στην κυβέρνηση του προέδρου τής Συρίας Μπασάρ αλ-Άσαντ, αλλά αξίζει να σημειωθεί ότι τον περασμένο μήνα, όταν μια ομάδα ερευνητών του ΟΗΕ στη Δαμασκό προσπάθησε να διερευνήσει την επίθεση της 21ης Αυγούστου, ο Άσαντ προφανώς έστειλε ελεύθερους σκοπευτές εναντίον της αυτοκινητοπομπής τής ομάδας καθώς έκανε την πρώτη επίσκεψή της σε εκείνη την περιοχή. Οι ηγέτες των ανταρτών έχουν επικρίνει το αμερικανορωσικό πλαίσιο, αλλά λένε ότι θα πολεμούν γύρω από τους επιθεωρητές – και δεν θα τους προξενήσουν καμία βλάβη από πρόθεση. Είναι αμφίβολο αν η Χεζμπολάχ, η Χαμάς, η αλ Κάιντα και άλλες ομάδες που θα ήθελαν να βάλουν στο χέρι τα χημικά όπλα, θα είναι τόσο προσεκτικές. Βάζοντας τη λογική στη θέση της ελπίδας, ο Κέρι εξήγησε ότι η Ουάσινγκτον πιστεύει ότι όλα τα μέρη όπου βρίσκονται τα χημικά τού Άσαντ είναι σε περιοχές υπό κυβερνητικό έλεγχο, και ότι οι πληροφορίες των ΗΠΑ δείχνουν πως τα συριακά στρατεύματα μετακινούν τα χημικά όπλα σε πιο ασφαλείς περιοχές, πριν έρθουν αντιμέτωπα με προωθημένες δυνάμεις των επαναστατών.

Τρίτον, η καταστροφή των χημικών όπλων συνήθως γίνεται όσο το δυνατόν πλησιέστερα στους χώρους αποθήκευσής τους, ώστε να αποφευχθούν οι κίνδυνοι ασφαλείας που συνδέονται με τη μεταφορά των όπλων (έτσι έγινε στην Αλβανία, την Ινδία και τη Νότια Κορέα αλλά και κατά τη διάρκεια τέτοιων προσπαθειών στη Λιβύη, τη Ρωσία και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής). Η αμερικανορωσική συμφωνία στοχεύει να συγκεντρώσει τα χημικά πυρομαχικά τής Συρίας σε λιγότερες τοποθεσίες - και ίσως να μεταφέρει και μερικά από αυτά σε μια ή περισσότερες άλλες χώρες - πριν καταστραφούν. Δεδομένης της κατάστασης της ασφάλειας στη Συρία, η προσέγγιση αυτή είναι η ενδεδειγμένη, αλλά εξακολουθεί να είναι πολύ επικίνδυνη.

Τέταρτον, ένα βασικό σημείο των διατάξεων της Σύμβασης για τα Χημικά Όπλα είναι το δικαίωμα να διερευνάται η πιθανότητα μη συμμόρφωσης με αυτήν, σε οποιοδήποτε μέρος, οποιαδήποτε στιγμή. Οι επιθεωρητές τής OPCW έχουν εκπαιδευτεί σε αυτό το είδος επιθεωρήσεων, αλλά ποτέ δεν τις έχουν κάνει στην πράξη. Επιπλέον, στις δηλωμένες τοποθεσίες, οι διαδικασίες απαιτούν από τους επιθεωρητές να ειδοποιούν για την άφιξή τους εκ των προτέρων. Μόλις φτάσουν εκεί, δεν επιτρέπεται ούτε έχουν συνηθίσει να ψάχνουν σε κάθε γωνία και σχισμή για σημάδια μη συμμόρφωσης. Η αμερικανορωσική συμφωνία απηχεί τη Σύμβαση με την υπογράμμιση της ανάγκης για «άμεσο και απρόσκοπτο δικαίωμα να επιθεωρηθεί οποιαδήποτε τοποθεσία ή και όλες οι τοποθεσίες» στη Συρία. Το πλαίσιο αφήνει το Εκτελεστικό Συμβούλιο του OPCW να καταλήξει σε «αυστηρά ειδικά μέτρα ελέγχου» για να στηρίξει το εν λόγω δικαίωμα. Το πώς το Συμβούλιο θα ερμηνεύσει το αίτημα αυτό θα είναι κρίσιμο. Για παράδειγμα, εάν κρίνει ότι τα ειδικά μέτρα μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο σε αδήλωτες τοποθεσίες, οι συνήθεις διαδικασίες ελέγχου από τη Συνθήκη θα εμποδίσουν τους επιθεωρητές από το να συλλέξουν με ταχύτητα τα κρίσιμα στοιχεία που αντιστοιχούν στις δηλωμένες τοποθεσίες - στοιχεία που θα είναι πολύτιμα για τον προσδιορισμό τού αν ο Άσαντ προσπαθεί να αποκρύψει μέρος των χημικών του όπλων. Και, περιττό να πούμε, το κυνήγι για αδήλωτο οπλισμό σε περιοχές συγκρούσεων θα είναι μια εξαιρετικά επικίνδυνη υπόθεση.

Τέλος, αναγνωρίζοντας ότι η κατάσταση στην Συρία θα εξαντλήσει αριθμητικά το ανθρώπινο δυναμικό τών ήδη απασχολημένων μικρών ομάδων επιθεωρητών, το αμερικανορωσικό πλαίσιο συνιστά την αύξηση του ανθρώπινου δυναμικού αυτών των ομάδων. Προφανώς, οι κυβερνήσεις θα κληθούν να δανείσουν βετεράνους τής «Ειδικής Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών» (UNSCOM) και της «Επιτροπής Παρακολούθησης, Ελέγχου και Επιθεώρησης των Ηνωμένων Εθνών» ώστε να αυξήσουν το στελεχιακό δυναμικό τού OPCW. Και οι δύο οργανώσεις ενεπλάκησαν στον αφοπλισμό τού Ιράκ μετά τον πόλεμο του Κόλπου, το 1991. Παρά το γεγονός ότι η δεύτερη Επιτροπή δεν είχε δει πολύ δράση, η πρώτη διέλυσε τα γνωστά προγράμματα βιολογικών και πυρηνικών όπλων τού Σαντάμ, ενώ κατέγραψε κι επέβλεψε την καταστροφή τού χημικού οπλοστασίου του. Όλοι αυτοί οι βετεράνοι διαθέτουν πρακτική εκπαίδευση στις επιθεωρήσεις όπως και εμπειρία. Παρ’ όλ’ αυτά, μπορεί κανείς να προβλέψει λογικά μια πολιτισμική σύγκρουση μεταξύ των επιθεωρητών του OPCW, οι οποίοι έχουν συνηθίσει σε μια κατά γράμμα προσέγγιση, και των ερευνητών τής UNSCOM, οι οποίοι γνωρίζουν από πρώτο χέρι τις αρετές τής μεθόδου «μην αφήσεις ούτε πέτρα που να μην σηκώσεις». Μια άλλη ανησυχία προέρχεται από το γεγονός ότι η Συνθήκη για τα Χημικά Όπλα δίνει στα μέλη της το δικαίωμα να ελέγξουν και να απορρίψουν τους επιθεωρητές που έρχονται για έρευνα. Το να επιτραπεί στον Άσαντ να επιλέξει όσους προέρχονται από χώρες φιλικές προς τη Συρία θα ήταν καταστροφικό, και γι’ αυτό το Εκτελεστικό Συμβούλιο του OPCW θα πρέπει να παραβλέψει αυτό το δικαίωμα.

Προς το παρόν, η τύχη τού αμερικανορωσικού σχεδίου βρίσκεται στα χέρια τού Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και του Εκτελεστικού Συμβουλίου τού OPCW, οι οποίοι πρέπει να μετατρέψουν τώρα την αρχική συμφωνία σε ένα νομικά δεσμευτικό σύμφωνο. Στη Νέα Υόρκη, ορισμένοι διπλωμάτες θα αντιδράσουν στη σύσταση του πλαισίου που θέτει την απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας υπό την ομπρέλα τού κεφαλαίου 7 του Οργανισμού, επιτρέποντας έτσι την πιθανή χρήση βίας σε περίπτωση μη συμμόρφωσης. Αδικαιολογήτως, δεδομένης της αποστολής του, ο OPCW αποτελεί ένα νυσταλέο τέλμα για τη μη διάδοση [όπλων μαζικής καταστροφής] και τον αφοπλισμό, τουλάχιστον σε σύγκριση με την -πιο γνωστή στο ευρύ κινό- Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας. Το 41μελές Εκτελεστικό Συμβούλιο του OPCW, το οποίο περιλαμβάνει την Ινδία και το Ιράν, δεν έχει καταπιαστεί ποτέ με κάτι τόσο επείγον ή σημαντικό ώστε να διατηρήσει την ακεραιότητα του κανόνα κατά της διάδοσης των χημικών όπλων. Για να έχει η πρωτοβουλία του αφοπλισμού πιθανότητα επιτυχίας, θα πρέπει και τα δύο όργανα λήψης αποφάσεων να επικεντρωθούν στην κρίσιμη απειλή για την ασφάλεια που δημιουργούν τα χημικά όπλα στη Συρία, λαμβάνοντας υπόψη αυτά που έχουν ήδη δει εκεί.

Αν ξεπεραστούν τα διπλωματικά εμπόδια, το επόμενο εμπόδιο θα είναι ο Άσαντ, ο οποίος έθεσε δημόσια τρεις προϋποθέσεις για τη συνεργασία του στον χημικό αφοπλισμό: Πρώτον, η απειλή τής στρατιωτικής επέμβασης πρέπει να φύγει από το τραπέζι. Δεύτερον, η παροχή όπλων προς τις δυνάμεις τής αντιπολίτευσης πρέπει να σταματήσει. Και τρίτον, ο χημικός αφοπλισμός τής Συρίας πρέπει να συνδεθεί με τον πυρηνικό αφοπλισμό τού Ισραήλ. Η αμερικανορωσική συμφωνία ούτε ανταποκρίνεται ούτε απαντά σε αυτές τις προϋποθέσεις. Η δημοσιοποίηση, στις 16 Σεπτεμβρίου, της έκθεσης του ΟΗΕ σχετικά με τις επιθέσεις τής 21ης Αυγούστου, η οποία διαπίστωνε «σαφείς και πειστικές αποδείξεις», συμπεριλαμβανομένου του συμπεράσματος μετά από μελέτη βιοϊατρικών και περιβαλλοντικών δειγμάτων ότι ρουκέτες που περιέχουν σαρίν χρησιμοποιήθηκαν σε επιθέσεις σε τρία προάστια της Δαμασκού, θα πρέπει να ασκήσει κάποια πίεση στο Συμβούλιο Ασφαλείας τού ΟΗΕ και το Εκτελεστικό Συμβούλιο του OPCW προκειμένου να λάβουν αποφάσεις που θα ενισχύσουν τους επιθεωρητές και θα καταστήσουν σαφές στον Άσαντ ότι ο κόσμος δεν θα ανεχθεί την χρήση δηλητηριωδών αερίων. Παρ’ όλ’ αυτά, μόνο ο χρόνος θα δείξει αν ο Άσαντ θα καταθέσει ως το τέλος της εβδομάδας την αρχική δήλωση περιγραφής των χημικών όπλων του όπως απαιτεί το αμερικανορωσικό πλαίσιο, κάτι που είναι απαραίτητο για λόγους προγραμματισμού, και θα είναι το πρώτο από τα πολλά δείγματα για τη σοβαρότητα των προθέσεων του Άσαντ να απωλέσει το χημικό του οπλοστάσιο.

Μετά από αυτό, η διαδικασία αφοπλισμού θα εισέλθει σε ανεξερεύνητο έδαφος. Αν τα πράγματα κυλήσουν ομαλά, είναι εφικτό το σχέδιο των ΗΠΑ και της Ρωσίας για την εξάλειψη της έρευνας, της ανάπτυξης και της παραγωγικής δυνατότητας για χημικά όπλα στη Συρία μέχρι το τέλος Νοεμβρίου. Στις εν λόγω εγκαταστάσεις, οι επιθεωρητές θα χρησιμοποιούν βαριοπούλες και άλλα εργαλεία για να απενεργοποιήσουν τον κρίσιμο εξοπλισμό. Αν οι δηλώσεις τού Άσαντ είναι πλήρεις και ειλικρινείς, οι επιθεωρητές θα πρέπει επίσης να είναι σε θέση να φέρουν τα υλικά που απαιτούνται για να εξουδετερώσουν επιτόπου τυχόν πρόδρομες χημικές ουσίες. Αν οι επιθεωρητές μπορούν να φτάσουν με ασφάλεια στις αποθήκες χημικών όπλων και στις περιοχές όπου υπάρχουν τέτοια όπλα έτοιμα προς χρήση, θα κάνουν απογραφή, θα μαρκάρουν και θα αξιολογήσουν την κατάσταση των όπλων στο πλαίσιο της προετοιμασίας για ενδεχόμενη μεταφορά τους σε άλλες περιοχές ώστε τελικώς να καταστραφούν. Αν η Χάγη κάνει τις σωστές κινήσεις, οι επιθεωρητές θα κατάσχουν επίσης αρχεία, ηλεκτρονικά και μη, για το πρόγραμμα των χημικών όπλων, κάτι που τελικά θα τους επιτρέψει να εκτιμήσουν το κατά πόσον οι δηλώσεις τού Άσαντ ήταν ακριβείς. Όλα αυτά είναι πολλά «εάν»...

Δεδομένου ότι ο Άσαντ καθυστέρησε επί μήνες την έρευνα του ΟΗΕ για τις πρώτες χρήσεις χημικών, κράτησε τους ερευνητές εγκλωβισμένους στο ξενοδοχείο τους τις ημέρες μετά την επίθεση της 21ης Αυγούστου ενώ ο ίδιος επιχείρησε να καλύψει τα στοιχεία βομβαρδίζοντας τις συγκεκριμένες περιοχές πριν επιτρέψει την πρόσβαση σε αυτές, κι έθεσε τους επιθεωρητές σε φυσικό κίνδυνο, ο δρόμος προς τα εμπρός είναι πραγματικά τρομακτικός. Προς το παρόν, ο κόσμος πρέπει να ελπίζει ότι αυτός ο όλο και πιο απελπισμένος άνθρωπος δεν θα κάνει ακόμα χειρότερα τα πράγματα από όσο τα έχει ήδη κάνει.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/139940/amy-smithson/how-to-disman...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr