Χωρίς μέση οδό

Η βία που έχει σαρώσει την Μέση Ανατολή, έχει αποσπάσει την προσοχή τού κόσμου από τις σεισμικές αλλαγές που μεταμορφώνουν σχεδόν όλες τις μεγάλες αραβικές κοινωνίες. Αυτές οι αλλαγές θα βάλουν αντιμέτωπες τις αραβικές μεσαίες τάξεις με δύσκολες επιλογές και θα διαμορφώσουν το μέλλον τής περιοχής.

Αυτό το σημείο καμπής προκύπτει από μια σχετικά λεπτή αλλαγή στις οικονομικές πολιτικές των κυβερνήσεων. Κατά τα τελευταία δύο χρόνια, αρκετές χώρες τής Βορείου Αφρικής, της Ανατολικής Μεσογείου και του Περσικού Κόλπου έχουν ξεκινήσει την αναδιάρθρωση των συστημάτων μισθοδοσίας και συνταξιοδότησης στον δημόσιο τομέα τους, περιορίζουν τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας που εισήχθησαν το 2011 (στην κορύφωση των αραβικών εξεγέρσεων), επιβάλλουν νέους άμεσους και έμμεσους φόρους, και μειώνουν τις επιδοτήσεις τους στην κατανάλωση ενέργειας.

Αυτές οι αλλαγές θα επιφέρουν σημαντικό οικονομικό πόνο στις αραβικές κοινωνίες. Η πιο ευάλωτη κοινωνική ομάδα, οι φτωχοί, κατά πάσα πιθανότητα θα προσπαθήσουν να αντεπιτεθούν, με απεργίες και διαδηλώσεις. Σε απάντηση, τα καθεστώτα τής περιοχής ίσως να επιχειρήσουν να συσπειρώσουν τους ψηφοφόρους τους με εθνικιστική ρητορική και περιγράφοντας τον εαυτό τους ως σωτήρες που επιδιώκουν σκληρά αλλά αναγκαία μέτρα. Πριν να περάσει πολύς καιρός, πολλά από αυτά τα καθεστώτα θα καταφύγουν και σε πολιτική καταστολή εναντίον ακτιβιστών και ομάδων που αμφισβητούν τις πολιτικές τους.

Η αναταραχή που θα προκύψει θα αναγκάσει τις αραβικές μεσαίες τάξεις να πάρουν μια θέση. Οι περισσότερο μορφωμένοι και κυρίως τα αστικά μέλη τής ομάδας αυτής γενικά θα ωφεληθούν από τις νέες μεταρρυθμίσεις, οι οποίες θα βελτιώσουν την δημοσιονομική και νομισματική θέση των χωρών τους. Ως αποτέλεσμα, μεγάλα τμήματα των αραβικών μεσαίων τάξεων θα μπορούσαν να μπουν στον πειρασμό να υποστηρίξουν το κράτος. Θα μπορούσαν επίσης να εκλάβουν τα κυβερνώντα καθεστώτα ως απαραίτητα προπύργια ενάντια στην βία και το χάος που έχει ενσκήψει σε μεγάλο μέρος τής Μέσης Ανατολής.

Αλλά, η μεσαία τάξη δύσκολα μπορεί να εξασφαλίσει την ασφάλειά της και την καλή της τύχη σε μακροπρόθεσμη βάση στοιχηματίζοντας άνευ όρων στις άρχουσες ελίτ. Σταδιακά, η διάβρωση των πολιτικών και ατομικών δικαιωμάτων θα τροφοδοτεί την δυσαρέσκεια των βασικών κοινωνικών ομάδων: τους φτωχούς, την κοινωνία των πολιτών, και τους οικονομικά περιθωριοποιημένους νεαρούς Άραβες. Τελικά - πυροδοτημένη από κάποιο νέο κοινωνικό, οικονομικό ή πολιτικό «μαύρο κύκνο» - η οργή θα ξεσπάσει σε ένα νέο κύμα αραβικών εξεγέρσεων. Θα σαρώσει τις φαινομενικά σταθερές αραβικές χώρες και θα εξαπολύσει έναν ακόμη κύκλο αβεβαιότητας και βίας.

Οι αραβικές μεσαίες τάξεις αντιμετωπίζουν έτσι ένα ηθικό δίλημμα. Έχοντας ως θέση την απραξία, πτοημένες από τον φόβο τής αναταραχής, της τρομοκρατίας και του θρησκευτικού εξτρεμισμού, πρακτικά έχουν παραβλέψει την ανανέωση του αυταρχισμού στον αραβικό κόσμο. Ωστόσο, η ηθική επιταγή τους είναι να σταθούν υπέρ τής δημοκρατίας, ακόμη και αν αυτό θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την οικονομική και κοινωνική τους κατάσταση.

ΤΑΛΑΝΤΕΥΟΜΕΝΟΙ

Για να οικοδομήσουν καλύτερο μέλλον, οι αραβικές μεσαίες τάξεις πρέπει να αντιμετωπίσουν πολλές προκλήσεις. Πρώτον, η υπερβολική συγκέντρωση εξουσίας στις περισσότερες αραβικές χώρες, σε συνδυασμό με την διαφθορά, θα καταστήσει εξαιρετικά δύσκολο για αυτούς να διασφαλίσουν έναν δίκαιο σχεδιασμό μεταρρυθμίσεων. Σε ολόκληρη την περιοχή, οι κρατικοί θεσμοί είναι στενά συνδεδεμένοι με τα κυβερνώντα καθεστώτα˙ Ακόμη και αν οι μεταρρυθμίσεις ξεκλειδώσουν τις επενδύσεις και επεκτείνουν την παροχή κεφαλαίων στον ιδιωτικό τομέα, οι ομάδες ενδιαφέροντος που βρίσκονται κοντά στα καθεστώτα θα ωφεληθούν πολύ περισσότερο από όσο οι μεσαίες τάξεις και οι φτωχοί.

Δεύτερον, επειδή η λήψη αποφάσεων για την οικονομία στις περισσότερες αραβικές χώρες είναι εξαιρετικά συγκεντρωτική, οι μεταρρυθμίσεις πιθανώς θα είναι κοντόφθαλμες όταν θα αφορούν στην ενίσχυση της ανάπτυξης σε ευρεία και μακροπρόθεσμη βάση. Οι κυβερνήσεις έχουν την ευχέρεια να διοχετεύουν πόρους, κάτι που θα οδηγήσει σε σημαντικές επενδύσεις σε υποδομές και ενδεχομένως στην μεταποίηση. Αυτό θα ευχαριστήσει τους συμμάχους τού καθεστώτος που διοικούν τους τομείς αυτούς - και τούτο θα οδηγήσει σε κάποια οικονομική ανάπτυξη. Αλλά επειδή αυτή η ανάπτυξη θα προέλθει από κλάδους χαμηλής προστιθέμενης αξίας, θα είναι αργή και πιο άνιση από την πρόοδο που ωθείται από την έρευνα, την εξέλιξη και την επιχειρηματικότητα, η οποία προωθεί τις τεχνολογίες και ενισχύει τον ιδιωτικό τομέα.

Οι αραβικές μεσαίες τάξεις θα πρέπει επίσης να αντιμετωπίσουν το γεγονός ότι δεν έχουν ξεκάθαρους πολιτικούς στόχους, ένα έλλειμμα που έκανε την Αραβική Άνοιξη να χωλαίνει. Ως σημείο σύγκρισης, στην δεκαετία τού 1990 και τις αρχές τής δεκαετίας του 2000, οι μεσαίες τάξεις στην ανατολική και την κεντρική Ευρώπη άντεξαν ήρεμα τις επώδυνες οικονομικές προσαρμογές που απαιτήθηκαν για την ένταξη στην ΕΕ - ένας στόχος που ενέπνευσε τους πολίτες για θυσίες. Οι Άραβες πολίτες πρέπει επίσης να αντέξουν τον οικονομικό πόνο που θα προέλθει από τις μεταρρυθμίσεις μετά από δεκαετίες κακοδιαχείρισης. Αλλά δεν υπάρχει μεγαλύτερη πολιτική αποστολή που να αξίζει τον κόπο τους - καμία επέκταση πολιτικών ελευθεριών ή ανακούφιση των κοινωνικών δεινών που προκάλεσαν τις αραβικές εξεγέρσεις εξ αρχής. Εκτός κι αν οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις συνοδεύουν οικονομικές μεταρρυθμίσεις, το σκεπτικό υπέρ των θυσιών θα παραμείνει αδύναμο.