Οι πηγές τής ρωσικής συμπεριφοράς

Καθώς η Δύση αναζητά την κατάλληλη πολιτική απάντηση στην συνεχιζόμενη επιθετικότητα του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία, οι Αμερικανοί και οι Ευρωπαίοι πολιτικοί καλά θα κάνουν να ξαναδιαβάσουν το περίφημο άρθρο «Χ» τού George F. Kennan [1] που δημοσιεύθηκε στο Foreign Affairs, στο τεύχος Ιουλίου 1947. Το ίδιο αδιάσειστα με τότε, η υπόθεση του Kennan για την ανάσχεση της Ρωσίας έχει ακριβώς το ίδιο νόημα και σήμερα.

Ο βασικός ισχυρισμός τού Kennan ήταν ότι «ο πολιτικός χαρακτήρας τής σοβιετικής εξουσίας όπως τον γνωρίζουμε σήμερα είναι το προϊόν τής ιδεολογίας και των περιστάσεων». Από την μια πλευρά, υπήρχε ο μεσσιανικός μαρξισμός, ο οποίος στηριζόταν σε μια μανιχαϊστική θεώρηση του κόσμου και υποσχόταν στο σοσιαλιστικό προλεταριάτο την νίκη απέναντι στον καπιταλισμό. Από την άλλη πλευρά, υπήρχε μια γνήσια πεποίθηση ότι ο υπόλοιπος κόσμος ήταν εχθρικός –ένας ανταγωνισμός που δικαιολογούσε την επιδίωξη της Ρωσίας για απόλυτη εξουσία εγχωρίως.

Οι πολιτικές συνέπειες τής «ιδεολογίας και των περιστάσεων» ήταν διττές. Κατ’ αρχάς, η Σοβιετική Ρωσία θα πρέπει να επεκταθεί, όπως υπαγόρευε η ιδεολογία της. Αλλά, δεύτερον, δεν ήταν ουδόλως υποχρεωμένη να επεκτείνεται άμεσα και άνευ όρων. Το αντίθετο μάλιστα, τόνισε ο Kennan. Όπως έγραψε, «Η πολιτική δράση της είναι σαν ένα ρευστό κύμα που κινείται συνεχώς, όπου του επιτρέπεται να κινείται, προς έναν δεδομένο στόχο. Κύριο μέλημα [του κύματος] είναι να βεβαιωθεί ότι έχει γεμίσει κάθε γωνία και σχισμή που είναι διαθέσιμη στην λεκάνη τής παγκόσμιας εξουσίας. Αλλά αν διαπιστώσει απρόσβλητα εμπόδια στην πορεία του, τα αποδέχεται φιλοσοφικά και διευθετείται απέναντί τους».

Στο άρθρο του, ο Kennan σκιαγράφησε τις λογικές συνέπειες της Σοβιετικής συμπεριφοράς για την Δύση. Κατ’ αρχήν, οι Δυτικές πολιτικές θα πρέπει να είναι «όχι λιγότερο σταθερές όσον αφορά το σκοπό τους, και όχι λιγότερο διαφοροποιημένες και επινοητικές στην εφαρμογή τους, από εκείνες τής ίδιας τής Σοβιετικής Ένωσης». Ειδικότερα, «η σοβιετική πίεση έναντι των ελεύθερων θεσμών τού Δυτικού κόσμου είναι κάτι που μπορεί να περιοριστεί με την επιδέξια και προσεκτική εφαρμογή αντίρροπων δυνάμεων σε μια σειρά από συνεχώς μεταβαλλόμενα γεωγραφικά και πολιτικά σημεία, που αντιστοιχούν στις μετατοπίσεις και τους ελιγμούς τής σοβιετικής πολιτικής, αλλά τα οποία δεν μπορούν να υποκύψουν σε γοητεία ή να καταργηθεί η ύπαρξή τους».

Πράγματι, η ανάσχεση, τόνισε ο Kennan, δεν αφορούσε μόνο στην «αντίρροπη δύναμη» (counterforce). Αυτό που θα αποκαλούσαμε σήμερα «ήπια δύναμη (soft power) έχει επίσης σημασία: Οι Ηνωμένες Πολιτείες, έγραφε, θα πρέπει να «δημιουργήσουν μεταξύ των λαών τού κόσμου γενικά την εντύπωση μιας χώρας που ξέρει τι θέλει, που αντιμετωπίζει με επιτυχία τα προβλήματα της εσωτερικής της ζωής και τις ευθύνες της ως παγκόσμια δύναμη, και η οποία έχει μια πνευματική ζωτικότητα ικανή να στηριχθεί από μόνη της ανάμεσα στα κύρια ιδεολογικά ρεύματα της εποχής».

Τελικά, κατέληξε ο Kennan, ένας συνδυασμός των εσωτερικών σοβιετικών αδυναμιών και της ανάσχεσης θα «προωθήσει τάσεις που τελικά θα βρουν την διέξοδό τους είτε στην διάλυση είτε στην σταδιακή ωρίμανση της σοβιετικής εξουσίας. Γιατί κανένα μυστικιστικό, μεσσιανικό κίνημα -και ιδιαίτερα όχι αυτό του Κρεμλίνου- δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την απογοήτευση επ’ αόριστον χωρίς τελικά να προσαρμοστεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στην λογική αυτής της κατάστασης των πραγμάτων».

Παρά το γεγονός ότι το άρθρο τού Kennan είχε σαν στόχο να απευθυνθεί στις πηγές τής σοβιετικής συμπεριφοράς, είναι σαφές από το κείμενο ότι εξίσωσε την Σοβιετική Ένωση με την Ρωσία, τους σοβιετικούς ηγέτες με τους Ρώσους ηγέτες, και την Σοβιετική συμπεριφορά με την ρωσική συμπεριφορά. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, όπως ήταν αναμενόμενο ίσως, η ανάλυσή του αντέχει εντυπωσιακά καλά όταν εφαρμόζεται στην Ρωσία τού Πούτιν.

Σίγουρα, η ιδεολογία είναι διαφορετική σήμερα. Κανείς στο καθεστώς τού Πούτιν δεν πιστεύει στον μαρξισμό. Αλλά η υπεροχή τής Ρωσίας και του ρωσικού πολιτισμού εξακολουθούν είναι βασικές αξίες, όπως είναι και η πεποίθηση ότι η Δύση είναι εχθρική και ότι η χώρα χρειάζεται έναν ισχυρό ηγέτη, τον Πούτιν, για να διεκδικήσει το μεγαλείο τής Ρωσίας και να καταπολεμήσει την δυτική επιρροή.

Η επιδίωξη της απόλυτης εξουσίας εγχωρίως, είναι επίσης συνήθης. Από τότε που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην ρωσική πολιτική σκηνή το 1999, ο Πούτιν έχει επιμελώς οικοδομήσει ένα άκρως συγκεντρωτικό απολυταρχικό καθεστώς με τον εαυτό του στο κέντρο. Η προσωπολατρεία στον Πούτιν τονίζει τον υπερ-ανδρισμό του και τον έλεγχό του σε ένα κοινό που τον λατρεύει. Το καθεστώς τού Πούτιν δεν είναι πλέον ένα απλό αυταρχικό καθεστώς που διοικείται από έναν μη χαρισματικό ηγέτη με λίγο σεξαπίλ και χωρίς μια συνολική ιδεολογία. Στην δομή του και τον αυξανόμενο τόνο του, το σημερινό καθεστώς τής Ρωσίας μοιάζει με εκείνο των φασιστών τού παρελθόντος.

Όπως και η Σοβιετική Ένωση, η Ρωσία τού Πούτιν προωθεί τον ανταγωνισμό με την Δύση, και, όπως και η Σοβιετική Ένωση, αισθάνεται αναγκασμένη να επεκταθεί, αλλά όχι «αμέσως και άνευ όρων» ή εναντίον «απρόσβλητων εμποδίων». Δεν αντιμετωπίζει καμία πραγματική απειλή: Το ΝΑΤΟ υπήρξε σε παρακμή, η Ευρώπη περικόπτει τους αμυντικούς προϋπολογισμούς της, και η προσοχή των Ηνωμένων Πολιτειών έχει αποσπαστεί λόγω της Μέσης Ανατολής και εσωτερικών προτεραιοτήτων. Αντ’ αυτού, η νέο-ιμπεριαλιστική ιδεολογία τού Πούτιν και η θέση του ως παντοδύναμος ηγέτης τής Ρωσίας απαιτούν από αυτόν να συγκεντρώσει πρώην αυτοκρατορικά εδάφη.