Το γεωπολιτικό «τετράγωνο» ΗΠΑ-Ρωσίας-Ιράν-Σ. Αραβίας

Η ανικανότητα του προέδρου Obama να εμποδίσει την πλήρη αποχώρηση των αμερικανικών δυνάμεων από το Ιράκ, δυνάμεων που θα μπορούσαν να είχαν αποτρέψει την αναγέννηση του ISIS όπως τον κατέκρινε ο τέως υπουργός Άμυνας του, Leon Panetta, το 2014 [15], θα μπορούσε ενδεχομένως να δικαιολογηθεί ως μια απόφαση χαμηλού ρίσκου εάν κατά την συγκεκριμένη χρονική περίοδο όλη η υπόλοιπη περιοχή της Μέσης Ανατολής χαρακτηριζόταν από γεωπολιτική «νηνεμία», ανάλογη εκείνης της πρώτης μεταψυχροπολεμικής περιόδου (1991-2001). Ωστόσο, αντί της νηνεμίας, επικρατούσαν θυελλώδεις άνεμοι, γεωπολιτικοί «κυκλώνες» που σάρωναν δομικά συστατικά στοιχεία της περιφερειακής σταθερότητας, καθώς βασικές μονάδες του συστήματος ισορροπίας, όπως η Συρία, η Λιβύη και, από το 2014, το Ιράκ, διαλύονταν μέσα στην δίνη παράλληλων εμφύλιων σπαραγμών.

Αυτό που έκανε αυτή την κατάρρευση πιο δύσκολο να προβλεφθεί, να ελεγχθεί και να αντιμετωπισθεί ήταν ότι η διάλυση αυτών των κρατών δεν ερχόταν ως αποτέλεσμα διακρατικής βίας που προήλθε από ένα κράτος της περιοχής, όπως η επίθεση του Ιράκ εναντίον του Ιράν το 1980 και του Κουβέϊτ το 1991, ή λόγω εξω-περιφερειακής επέμβασης όπως η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν το 1979 και η αμερικανική εισβολή στο Ιράκ το 2003. Οι αιτίες της διάλυσης ετούτης ήταν κατά κύριο λόγο εσωτερικές, και σχετίζονταν με τη μερική ή ολική εσωτερική απο-νομιμοποίηση των εν λόγω καθεστώτων [16], η οποία, ανά χώρα και κοινωνία, ελάμβανε διαφορετική, αλλά πάντοτε βίαιη μορφή, με τη μοναδική ίσως εξαίρεση της Τυνησίας.

Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοι τους επέλεξαν είτε να εμπλακούν (Λιβύη, Συρία) είτε να μην εμπλακούν (Αίγυπτος, Ιράκ, Μπαχρέϊν, Υεμένη) στις επαναστατικές διαδικασίες που μετασχημάτισαν τη Μέση Ανατολή έως το β’ εξάμηνο το 2014 όταν άρχισαν να βομβαρδίζουν το ISIS, διαδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο μεταβλήθηκε επί το πολυπολικότερον το σύστημα ισορροπίας δυνάμεων στην περιοχή. Αυτή η περιφερειακή πολυπολικότητα [17] προέκυψε και λόγω της ρωσικής στρατιωτικής επέμβασης στην Συρία, και λόγω της περαιτέρω αυτονόμησης της Αιγύπτου και του βασιλείου της Σαουδικής Αραβίας από την αμερικανική ηγεμονική σφαίρα επιρροής. Αυτό δεν σημαίνει ότι η αμερικανική υπεροπλία ιδίως στο υποσύστημα του Περσικού Κόλπου έχει διαρραγεί, αλλά είναι αδιαμφισβήτητο πλέον το γεγονός ότι η αμερικανική περιφερειακή ηγεμονία που εγκαθιδρύθηκε με τον πόλεμο του Κόλπου το 1991 έχει πλέον παρέλθει, ενδεχομένως ανεπιστρεπτί [18].

Η Αμερική παραμένει ο ισχυρότερος παίκτης αλλά δεν διαθέτει το μονοπώλιο της στρατιωτικο-διπλωματικής ισχύος που διέθετε στις δύο πρώτες μεταψυχροπολεμικές δεκαετίες. Η Ρωσία πλέον αποτελεί αξιόπιστο γεωπολιτικό και στρατιωτικό εταίρο επιλογής για εκείνες τις χώρες, τα καθεστώτα και τις πολιτικές δυνάμεις που η Ουάσινγκτον αντιμάχεται ή έχει αποξενώσει λόγω του δημοκρατικού πειραματισμού της προεδρίας Obama [19], ενώ η Μόσχα έχει εκ νέου αποκτήσει (στην Συρία) ή επιδιώκει να αποκτήσει (στην Λιβύη και την Υεμένη) τις βάσεις και τις υποδομές για την προβολή της περιφερειακής της ισχύος εις το διηνεκές, επεκτείνοντας εκ νέου την ιστορική της επιρροή στην Αίγυπτο [20].

Εξίσου σημαντικό, ή ίσως και σημαντικότερο, είναι το γεγονός ότι η στρατηγική αβελτηρία που επέδειξε η κυβέρνηση Obama είχε ως αποτέλεσμα να διαρραγεί ο βαθμός εμπιστοσύνης που υπήρχε ανάμεσα στην Ουάσινγκτον και στους δύο σημαντικότερους περιφερειακούς της συμμάχους, η συνεργασία των οποίων ήταν και είναι απαραίτητη για την διατήρηση της αμερικανικής πρωτοκαθεδρίας μετά την ανατροπή του Σάχη: Την Αίγυπτο και την Σαουδική Αραβία. Η έμμεση στήριξη ή καλύτερα η ανοχή που οι ΗΠΑ προσέφεραν στις επαναστατικές δυναμικές που αποκαθήλωσαν το καθεστώς Mubarak το 2011 [21] και η άμεση στήριξή τους έναν μήνα αργότερα στη ΝΑΤΟϊκή επιχείρηση εκθρόνισης του Qaddafi, μπορούσαν να δικαιολογηθούν και ως μια προσπάθεια πειραματισμού της Ουάσινγκτον με την δημοκρατική δυναμική που ενδεχομένως να αναμόρφωνε την περιφερειακή πολιτική τάξη πραγμάτων, κάτι που άλλωστε διαφαίνεται και από τα απομνημονεύματα του τότε υπουργού Αμύνης των ΗΠΑ, Robert Gates [22].

Ο ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΣ ΠΑΡΑΓΩΝ

Πέραν των όποιων ιδεοληπτικών τους αγκυλώσεων, οι ΗΠΑ, άλλωστε, προσπάθησαν πάντοτε σε επίπεδο Realpolitik αρχικά να συνεννοηθούν και εν γένει να μην αποξενώσουν επαναστατικές κυβερνήσεις που έρχονταν στην εξουσία σε διάφορα κράτη της Μέσης Ανατολής τα τελευταία 65 χρόνια. Επέλεγαν, δηλαδή, να υιοθετούν μια πολιτική αναμονής του τρόπου με τον οποίο θα εξελίσσετο η εξωτερική πολιτική των εν λόγω επαναστατικών δυνάμεων πριν τοποθετηθούν, χωρίς να αποκλείσουν το ενδεχόμενο μερικής στήριξης ή έστω ανοχής των επαναστατών. Αυτό έκαναν έναντι του Nasser την περίοδο 1952-1956, έναντι του Qaddafi για περίπου μια δεκαετία μετά την επανάσταση του 1969, ακόμη και έναντι των ιρανικών πολιτικών δυνάμεων που ανέτρεψαν τον Σάχη τον Δεκέμβριο του 1978 έως την άλωση της αμερικανικής πρεσβείας στην Τεχεράνη τον Νοέμβριο του 1979.