Από έναν «πολιτισμό συνόρων» στα «σύνορα των πολιτισμών»

Με έναν άλλο παράδοξο τρόπο, οι παρερμηνείες γύρω από την έννοια της παγκοσμιοποίησης, η σύγχυση μεταξύ των πολλών ερμηνειών της, από τους παγκόσμιους ελέγχους του υποτιθέμενου «μεγάλου αδελφού» έως τα ανεξέλεγκτα οικονομικά μονοπώλια που εκμεταλλεύονται καταχρηστικά ανθρώπινους πόρους, καταπατώντας ανθρώπινα δικαιώματα, συνέβαλαν δραματικά σε μια «νέα κοινωνιολογική διαταραχή», όπου ο πατριωτισμός απειλείται από τον εθνικισμό και ο ιδεαλισμός της διεθνούς αλληλεγγύης αμφισβητείται έντονα από τα επιχειρήματα ενός, κατά τον J.J. Mearsheimer, επιθετικού ρεαλισμού για πολιτική επιβίωση [14]. Επομένως, οι πρόσφατες αλλαγές στην παγκόσμια πολιτική, είτε με την άνοδο ακραίων εθνικισμών και τη μειωμένη ελκυστικότητα των νεοφιλελεύθερων κυβερνητικών εκδοχών είτε με την αυξανόμενη πρόκληση από ισχυρές αλλά απολυταρχικές κυβερνήσεις, προωθούν την «συντηρητική» επιστροφή σε μια «σκληρή» μορφή κρατικής κυριαρχίας και ιερότητας των συνόρων της.

Μια σειρά από μελέτες περιπτώσεων μπορεί να θεωρηθεί υπό το συγκεκριμένο πρίσμα, παρά τις κατά περίσταση διαφορετικές αξιολογικές κατηγοριοποιήσεις και τις ειδοποιούς πολιτισμικές διαφορές. Για παράδειγμα, μια τέτοια τάση εκφράζουν και οι δύο πρόσφατες προσπάθειες απόσχισης στην Καταλονία της Ισπανίας και στο Ιρακινό Κουρδιστάν [15]. Η αποτυχία τους επιβεβαίωσε την εδαφική ακεραιότητα και την κυριαρχία της Ισπανίας και του Ιράκ αντίστοιχα, και ως εκ τούτου υποστηρίζει την τάση διατήρησης ενός status quo κατά τις επιταγές της Βεστφαλίας. Ένα άλλο παρόμοιο αποτέλεσμα προέρχεται από τον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας, στον οποίο επικράτησε η διατήρηση του προπολεμικού Συριακού εδάφους εντός ενός κράτους, αποφεύγοντας τις αναθεωρητικές σκέψεις για διάσπαση ή διαμελισμό.

«ΑΛΛΑΞΤΕ ΤΑ ΣΥΝΟΡΑ»: Η ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ ΜΕ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΣ

Ο S. Huntington [16] πρόσφερε το δικό του όραμα στη μελέτη περί σύγκρουσης των πολιτισμών: «... οι μεγάλες διαφορές μεταξύ της ανθρωπότητας και η κυρίαρχη πηγή των συγκρούσεων θα είναι πολιτισμικές. Τα έθνη-κράτη θα παραμείνουν οι ισχυρότεροι παράγοντες στις παγκόσμιες υποθέσεις, αλλά οι κύριες συγκρούσεις στην παγκόσμια πολιτική θα εξελιχθούν μεταξύ εθνοτήτων και ομάδων πολιτισμών», αναβιώνοντας μνήμες χαλιφάτων, σταυροφοριών και αποικιοκρατιών… Η περίφημη θέση περί σύγκρουσης των πολιτισμών υιοθετήθηκε ως ερμηνευτικό και στρατηγικό εργαλείο σε ποικίλες περιστάσεις, από τις πολιτισμικές, εθνοτικές, εθνικιστικές και θρησκευτικές συγκρούσεις κατά την περίοδο μετά τον ψυχρό πόλεμο έως τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 και την πρόσφατη εμφάνιση του ISIS και της σχετικής παγκόσμιας τρομοκρατίας.

Έχει παρατηρηθεί βέβαια ότι η «ανοιχτή κοινωνία» ορισμένες φορές παρέχει ευχέρεια δραστηριοποίησης σε πολυδιάστατα κινήματα, όπως ριζοσπαστικούς ισλαμικούς θεσμούς σε σύνθεση ή αντίθεση με διακρατικές δομές και δίκτυα, τα οποία συχνά προωθούν αμφιλεγόμενα προγράμματα ομάδων, οργανώσεων ή κρατών όπου λειτουργούν. Κατά αυτόν τον τρόπο, αρκετά από τα περίφημα think tanks, τις ομάδες ανάπτυξης στρατηγικών μελετών, για μεγάλο χρονικό διάστημα υποστήριζαν τις μετριοπαθείς εκδοχές του πολιτικού Ισλάμ, όπως τα τουρκικά ισλαμικά πολιτικά κόμματα τα οποία διαδέχθηκαν σταδιακά στην εξουσία τα προηγηθέντα κοσμικά-κεμαλικά, αναμένοντας να περιορισθεί ο φονταμενταλισμός της Μέσης Ανατολής από φιλικές προς τα Δυτικά πρότυπα ισλαμικές και συγχρόνως πιο διαλλακτικές πολιτικές δυνάμεις.

Από τη δική τους πλευρά, εντούτοις, πολλά από τα ευνοούμενα λόγω υποτιθέμενης μετριοπάθειας πολιτικο-θρησκευτικά κινήματα αναπτύχθηκαν ως καθεστώτα και προοδευτικά εκδήλωσαν εξτρεμιστικές και απολυταρχικές τάσεις. Ο κονστρουκτιβισμός συνδράμει στην ανάγνωση των πολιτικο-κοινωνιολογικών δράσεών τους, αλλά για τις συγκεκριμένες περιπτώσεις είναι αξιοπρόσεκτη η εκδήλωση ενός επιθετικού και ανταγωνιστικού ρεαλισμού ως αγώνα επιβίωσης, ισχύος και επικράτησης έναντι όλων. Πρόκειται για μια ζωηρή επάνοδο του ρεαλισμού ως νεοκλασικού, όπου, εντούτοις και στο πλαίσιο μιας μεταμοντέρνας γεωπολιτικής, η πάλη υπεροχής δεν αφορά έθνη-κράτη, αλλά καθαυτούς τους πολιτισμούς και τη μισαλλοδοξία τους.

ΤΑ ΣΥΝΟΡΑ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ ΜΑΣ…

Στην ίδια λογική, απλά θα επικαλεστούμε δύο οικεία για τα ελληνικά ενδιαφέροντα παραδείγματα, ένα ενδεικτικό περιφερειακών και ένα άλλο διμερών γεωπολιτικών σχέσεων και ανακατατάξεως ισχύος στην περιοχή μας.

Το πρώτο επίκαιρο και χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της σύγχρονης Τουρκίας, όπου η διελκυστίνδα μεταξύ «κεμαλισμού» και «ερντογανισμού» είναι μια επαναστατική έκφραση της διαχρονικής ιδεολογικής σύγκρουσης μεταξύ γιγάντων της πολιτικής διανόησης και διαλεκτικής στη Μέση Ανατολή, του πολιτικού Ισλάμ και του σεκιουλαρισμού, της στρατογραφειοκρατίας και της λαϊκής πίστης, του πανισλαμισμού και του παντουρκισμού, του ιμπεριαλισμού και του κρατισμού, κ.ο.κ. [17]. Από τη λύση τέτοιων, ωστόσο, διλημμάτων ηγέτες και λαοί συντονίζονται, όπως σημειώθηκε προηγούμενα, για ειρήνη και για πόλεμο, οπότε το δίδαγμα είναι «προσοχή στις ιδέες», ιδιαίτερα σε εκείνες που έχουν αντίκτυπο στις διεθνείς σχέσεις, καθώς εν δυνάμει και οικουμενικά καθορίζουν τον ρου της ιστορίας και το μέλλον των λαών.