Τα συμβόλαια έρευνας και εξόρυξης υδρογονανθράκων στην Αν. Μεσόγειο

Ιστορικά, έχουν υπάρξει αρκετά παραδείγματα χωρών, που έχουν προσπαθήσει να ανακτήσουν τον έλεγχο των κοιτασμάτων, μετά την υπογραφή των πρώτων συμβάσεων, όπως οι Πράξεις Αναγκαστικής Απαλλοτρίωσης του Ιράν (1951 Β53) και του Μεξικό (1938), πράξεις σταδιακής απαλλοτρίωσης μέσω φορολογικών αυξήσεων και υποχρεωτικών επιστροφών γης στην Βενεζουέλα, καθώς και σημαντικές τροποποιήσεις των συμβολαίων από πλευράς Σαουδικής Αραβίας. Η ιστορία της Saudi Aramco είναι πολύ ενδιαφέρουσα και αφορά στην διαδικασία επαναδιαπραγμάτευσης των συμβολαίων της. Την εταιρεία κατείχαν τέσσερις αμερικανικές εταιρείες, οι οποίες είχαν επιτύχει παραχωρήσεις από τον βασιλιά της Σαουδικής Αραβίας. Το 1948, η Σαουδική Αραβία αποφάσισε ότι το μερίδιό της δεν ήταν αρκετό, με αποτέλεσμα να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις με τις πολυεθνικές. Τελικά, οι Σαουδάραβες πέτυχαν επαναπροσδιορισμό των όρων του συμβολαίου σε ποσοστό 50%- 50%. Επιπλέον, το Βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας αποκτούσε δύο μέλη στο Διοικητικό Συμβούλιο της Saudi Aramco. Μετά την ίδρυση του OPEC, το 1960, κατοχυρώθηκε θεσμικά η συμμετοχή της φιλοξενούσας χώρας στο Διοικητικό Συμβούλιο της εταιρείας ή της κοινοπραξίας που είχε αναλάβει την έρευνα και εκμετάλλευση των κοιτασμάτων με ποσοστό τουλάχιστον 25%. Αρχικά, η Σαουδική Αραβία έλαβε αυτό το ποσοστό, ωστόσο, προϊόντος του χρόνου και των γεωπολιτικών εξελίξεων στη Μέση Ανατολή, σήμερα είναι ο μοναδικός και απόλυτος μέτοχος στην Saudi Aramco.

Στη διεθνή πρακτική, οι εταιρείες χρησιμοποιούν συνήθως τέσσερις συμβατικούς τύπους για την έρευνα, εξόρυξη και εκμετάλλευση του πετρελαίου και του φυσικού αερίου σε τρίτες χώρες:

- Την σύμβαση παροχής υπηρεσιών (service contract),
- Την παραχώρηση ή αδειοδότηση (concession or licence),
- Τη μικτή επιχείρηση (joint venture) και
- Την σύμβαση καταμερισμού της παραγωγής (production sharing agreement, PSA).

Αυτοί οι τύποι συμβολαίων επιδιώκουν να συμφιλιώσουν δύο εξ αρχής αντικρουόμενα συμφέροντα: Εκείνα της χώρας που έχει τα κοιτάσματα αλλά αδυνατεί να τα αναπτύξει και να τα εκμεταλλευτεί οικονομικά από μόνη της, και εκείνα της ξένης εταιρείας που πραγματοποιεί, εξ ορισμού, πανάκριβες επενδύσεις στα κοιτάσματα της ξένης χώρας και αποσκοπεί στον όσο δυνατόν μεγαλύτερο προσπορισμό κέρδους από την εκμετάλλευσή τους.

Τα συμβόλαια, που έχουν κατά κάποιο τρόπο «καθιερωθεί» ως ο πλέον προτιμητέος συμβατικός τύπος έρευνας και εξόρυξης υδρογονανθράκων -τόσο από τις κυβερνήσεις όσο και από τις ξένες εταιρείες- είναι τα συμβόλαια καταμερισμού της παραγωγής (production sharing agreement, PSAs).

Από το 1966 μέχρι σήμερα έχουν υπογραφεί εκατοντάδες συμβόλαια PSAs σε πολλές πλουτοπαραγωγικές περιοχές του πλανήτη. Οι χώρες με τα περισσότερα συμβόλαια, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, είναι οι: Ινδονησία, Γουατεμάλα, Αζερμπαϊτζάν, Υεμένη, Αίγυπτος, Λιβύη, Νιγηρία και Περού. Τα διαθέσιμα στοιχεία για τα PSAs προέρχονται από τις σχετικές ανακοινώσεις των κυβερνήσεων και των εταιρειών που τα υπογράφουν, καθώς και από διεθνείς συμβουλευτικές εταιρείες και νομικά γραφεία. Σε λίγες περιπτώσεις το κείμενο ενός PSA έχει δοθεί στην δημοσιότητα, και πάλι όχι στο σύνολό του. Η επίσημη αιτιολόγηση για το απόρρητο των συμβολαίων αφορά στο περιεχόμενο των πληροφοριών, καθώς περιλαμβάνουν τους εμπορικούς όρους της συμφωνίας και τα ειδικά ωφελήματα (bonus) για τις εταιρείες και για την κυβέρνηση, όταν η παραγωγή θα έχει φτάσει σε κάποιο επίπεδο. Επίσης, περιλαμβάνουν γεωλογικές μελέτες και σεισμικές έρευνες, οι οποίες αποτελούν απόρρητες πληροφορίες εθνικής σημασίας.

Κατά την δεκαετία του '90 παρατηρήθηκε μεγάλη αύξηση υπογραφών συμβολαίων PSAs, καθώς αρκετές χώρες, μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης ανεξαρτητοποιήθηκαν και αποφάσισαν να «ανοίξουν» τα πλούσια κοιτάσματά τους στις ξένες επενδύσεις. Οι χώρες οι οποίες ουσιαστικά «υιοθέτησαν» αυτόν τον τύπο συμβολαίου είναι οι χώρες της Κασπίας και ιδιαίτερα το Αζερμπαϊτζάν και το Καζακστάν. Το πρώτο PSA, που υπεγράφη στην Κασπία ήταν το επονομαζόμενο «Συμβόλαιο του Αιώνα», το 1994, μεταξύ της κυβέρνησης του Αζερμπαϊτζάν και της διεθνούς κοινοπραξίας AIOC (Azerbaijan International Oil Company), στην οποία συμμετείχαν μεγάλες διεθνείς ενεργειακές εταιρείες, ενώ διαχειρίστρια του υπό ανάπτυξη πετρελαϊκού συμπλέγματος Azeri- Chirag- Guneshli (ACG), ανέλαβε η βρετανική ΒΡ. Το Αζερμπαϊτζάν, μέχρι σήμερα, έχει υπογράψει εν συνόλω 34 PSAs με ξένες εταιρείες για την εκμετάλλευση των χερσαίων και υποθαλάσσιων κοιτασμάτων του. Με την είσοδο των χωρών της Κασπίας στο καθεστώς των PSAs, παρατηρήθηκαν και σταδιακές αλλαγές στο περιεχόμενο των συμβολαίων, καθώς αυξήθηκε ο διεθνής ανταγωνισμός των μεγάλων ενεργειακών εταιρειών που πραγματοποιούν επενδύσεις σε παγκόσμιο επίπεδο, και, άρα, τα συμβόλαια έπρεπε να γίνουν πιο «ελκυστικά» για τις ξένες εταιρείες, ειδικά στην Κασπία όπου το κόστος εξόρυξης είναι αρκετά πιο υψηλό, λόγω της δύσκολης μορφολογίας του βυθού και της υψηλής σεισμικότητας σε σχέση με τις χώρες του Βόρειας Αφρικής και του Κόλπου. Έτσι, άρχισαν να δίδονται πιο ευνοϊκοί όροι στις κοινοπραξίες από τις κυβερνήσεις των χωρών, όπως μεγαλύτερο ποσοστό στα καθαρά έσοδα- profit oil και μεγαλύτερα ωφελήματα- bonus.